Η 26η Οκτωβρίου αποτελεί αναντίλεκτα και δικαιωματικά τη μέρα της Θεσσαλονίκης. Η πόλη γιορτάζει και ο χαρακτήρας αυτής της γιορτής είναι διττός. Αυτό, διότι τιμάται ο Άγιος Δημήτριος που είναι και ο πολιούχος άγιος της πόλης (πολιούχος: αυτός που έχει την πόλη υπό την προστασία του), σε συνδυασμό με την επέτειο της απελευθέρωσης από τον Οθωμανικό ζυγό το 1912 στον Α΄ Βαλκανικό πόλεμο. Στο σημερινό κείμενο, θα προβούμε σε ιστορικές αναφορές που σχετίζονται με το σημερινό, διπλό εορτασμό.
Ο Άγιος Δημήτριος ο Μυροβλύτης (καθώς υπάρχουν αναφορές ότι από τον τάφο του ανέβλυζε μύρο), είναι από τους λίγους αγίους που έχουν ταυτισθεί τόσο στενά με μία πόλη. Μπορεί βέβαια να είναι συνυφασμένος με τη Θεσσαλονίκη, αποτελεί όμως και πολιούχο άλλων μικρότερων πόλεων και περιοχών, όπως για παράδειγμα της Ναυπάκτου. Η ακριβής χρονολογία γέννησής του δεν είναι γνωστή και κυμαίνεται μεταξύ 280 και 284 μ.Χ. στη Θεσσαλονίκη. Το ίδιο ισχύει και για το θάνατό του, που έλαβε χώρα μεταξύ 303 και 306, με πιθανότερη χρονολογία πάντως το 306 μ.Χ. Είχε αριστοκρατική καταγωγή και σταδιοδρόμησε ως αξιωματικός του Ρωμαϊκού στρατού, με γρήγορη ανέλιξη. Το 303 όμως φυλακίζεται με την κατηγορία της παραβίασης του διατάγματος «περί αρνήσεως του χριστιανισμού» που είχε επιβάλλει ο αυτοκράτορας Διοκλητιανός.
Ο Δημήτριος είχε ασπαστεί το Χριστιανισμό, ενώ είχε ιδρύσει και ομάδα μελέτης της Αγίας Γραφής. Στις φυλακές βρισκόταν και ένας άλλος χριστιανός, ο νεαρός Νέστορας (το όνομά του, γιορτάζεται την επομένη, στις 27 Οκτωβρίου) που θα μονομαχούσε με το θηριώδη παλαιστή Λυαίο. Ο Νέστωρ επισκέφθηκε το Δημήτριο και ζήτησε την ευχή του, η οποία και έπιασε τόπο. Έτσι στη μάχη σκοτώθηκε ο Λυαίος, γεγονός που εξόργισε τον αυτοκράτορα Μαξιμιλιανό. Διατάχθηκε λοιπόν να θανατωθούν αμφότεροι, ο Νέστορας με αποκεφαλισμό και ο Δημήτριος με λογχισμούς (γι’ αυτό σε αγιογραφίες και βυζαντινές εικόνες, ο άγιος Δημήτριος παρουσιάζεται ως αναβάτης σε κόκκινο άλογο να καρφώνει με τη λόγχη του τον άπιστο Λυαίο).
Ο δεύτερος λόγος των εορτασμών, είναι η απελευθέρωση της πόλης. Είχε ξεκινήσει ο Α΄ Βαλκανικός πόλεμος και η Οθωμανική Αυτοκρατορία βρισκόταν σε παρακμή. Όπως έχει καταγράψει η Ιστορία, ο διάδοχος του θρόνου και αρχιστράτηγος Κωνσταντίνος, είχε σοβαρές διαφωνίες με τον Πρωθυπουργό Ελευθέριο Βενιζέλο σε πλείστα ζητήματα. Το αποκορύφωμα της κρίσης στις μεταξύ τους σχέσεις, θα επέλθει με τον Εθνικό Διχασμό του 1916. Αντιπαράθεση εν προκειμένω, υπήρξε για το ποια θα έπρεπε να είναι η κατεύθυνση του στρατού. Μετά την απελευθέρωση της Ελασσόνας στη Θεσσαλία και τη νικηφόρα έκβαση στη μάχη του Σαρανταπόρου, ο Κωνσταντίνος επιθυμούσε να κατευθυνθεί βόρεια προς το Μοναστήρι, ενώ ο Βενιζέλος πρόκρινε την άμεση ανατολική κατεύθυνση προς Θεσσαλονίκη, την οποία εποφθαλμιούσαν οι Βούλγαροι. Οι τελευταίοι κατευθύνονταν από την ανατολική Θράκη προς τη Θεσσαλονίκη (είχε υπογραφεί και συμφωνηθεί, ότι όποια εδάφη κατακτούσε η κάθε συμμαχική δύναμη, θα τα διατηρούσε και μετά τη λήξη του πολέμου. «Για την εν λόγω διαφωνία κορυφής πάντως, υπάρχουν αντικρουόμενες ιστορικές καταγραφές, οπότε η ενδελεχής και σε βάθος έρευνα, πρωτίστως πρωτογενούς αρχειακού υλικού καθίσταται απαραίτητη»).
Η άποψη του Βενιζέλου επικράτησε και ο ελληνικός στρατός προελαύνει προς Σέρβια, Κοζάνη, Βέροια, Κατερίνη, με τους Τούρκους να υποχωρούν. Στις 10 Οκτωβρίου τη νύχτα, οι τουρκικές δυνάμεις της Θεσσαλονίκης δέχονται ένα ισχυρό πλήγμα, που καταβαραθρώνει το ηθικό τους. Ο υποπλοίαρχος ναύαρχος Νικόλαος Βότσης (η προτομή του βρίσκεται στην πλατεία Λευκού Πύργου και πολλοί περαστικοί, μετά τις καθιερωμένες φωτογραφίες, διερωτώνται ποιος είναι) θα διεισδύσει στο λιμάνι με το τορπιλοβόλο του, χωρίς να γίνει αντιληπτός, θα τορπιλίσει τουρκικό πολεμικό πλοίο και θα διαφύγει. 19 και 20 Οκτωβρίου, θα δοθεί η πιο κρίσιμη μάχη στα Γιαννιτσά. Μετά και από αυτήν, ο δρόμος για την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης έχει ανοίξει, χωρίς να χρειαστούν περαιτέρω πολεμικές συρράξεις. Ο Κωνσταντίνος έθεσε τους όρους παράδοσης, οι οποίοι και έγιναν αποδεκτοί.
Η υπογραφή του Πρωτοκόλλου Παράδοσης της πόλης στον ελληνικό στρατό έγινε στις 26/10/1912. Οι αξιωματικοί Βίκτωρας Δούσμανης και Ιωάννης Μεταξάς (ο μετέπειτα δικτάτορας) εστάλησαν να υπογράψουν τα σχετικά πρωτόκολλα. Η πόλη περνάει έτσι ξανά σε ελληνικά χέρια, μετά από 482 χρόνια σκλαβιάς. Στις 28 Οκτωβρίου μπαίνει στην πόλη ο διάδοχος Κωνσταντίνος, με πλήθος Ελλήνων να ξεχύνονται στους δρόμους, ενώ στις 29 καταφθάνει και ο βασιλιάς Γεώργιος, μεταφέροντας σε μία κίνηση συμβολισμού το θρόνο στη Θεσσαλονίκη. Έτσι, λήγει μία ακόμη ελληνική περιπέτεια μέχρι την επόμενη, καθώς θα επακολουθήσουν ο Β΄ Βαλκανικός πόλεμος, ο Α΄ Παγκόσμιος και η Μικρασιατική Καταστροφή.
Έτσι και φέτος, πλήθος εορταστικών εκδηλώσεων θα πραγματοποιηθούν στη Θεσσαλονίκη, το τριήμερο 26 – 28 Οκτωβρίου. Σε αυτές, θα τιμηθεί ο πολιούχος της πόλης Άγιος Δημήτριος, θα εορτασθεί η επέτειος για την απελευθέρωση της πόλης, ενώ στις 28 του μήνα, θα γίνει ως είθισται η μεγάλη στρατιωτική παρέλαση στη λεωφόρο Μ. Αλεξάνδρου, για την επέτειο του ΟΧΙ, από την οδό Γεωργίου Παπανδρέου (Ανθέων) μέχρι τον Λευκό Πύργο. Η εν λόγω επέτειος μνημονεύει την άρνηση της Ελλάδας στο τελεσίγραφο που επιδόθηκε από τους Ιταλούς στο δικτάτορα Ιωάννη Μεταξά. Σηματοδοτεί δηλαδή την είσοδο της χώρας στο Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και την έναρξη του Ελληνοϊταλικού πολέμου του 1940. (Αλλά αυτό, αποτελεί αντικείμενο άλλου άρθρου).
