Στην Ελληνική Ιστορία θα συναντήσεις σπουδαίες μορφές και τρομερές μάχες στις οποίες πολλές φορές η Ελληνική ευφυΐα έδειξε το τρομερό πρόσωπό της. Έτσι, είναι και η περίπτωση της μάχης της Αράχωβας. Μια καθοριστικής σημασίας νίκη των Ελλήνων που ανέδειξε για μια ακόμη φορά την στρατιωτική διάνοια του πρωταγωνιστή της Καραϊσκάκη αλλά και ανέστησε την Ελληνική Επανάσταση σε μια περίοδο εμφύλιων συγκρούσεων που δυστυχώς η προσπάθεια για αναγέννηση του γένους έπνεε τα λοίσθια.
Στο Ελληνικό στρατόπεδο
Την νύχτα της 14ης Νοεμβρίου 1826, ο Καραϊσκάκης βάδισε με το στράτευμά του προς το χωριό Χόστια (Πρόδρομος Βοιωτίας) και την επομένη κατευθύνθηκε προς τη μονή Οσίου Σεραφείμ (Δομπού Βοιωτίας).1 Ιστορείται το εξής περιστατικό όταν ο Καραϊσκάκης ήταν στο μοναστήρι τις παραμονές της μάχης που θα αναφέρουμε παρακάτω: Ο Καραϊσκάκης, λέει, προσκύνησε την εικόνα του Αγίου και του είπε: «Άγιε του Θεού, βοήθησέ με! Επειδή του λόγου σου μπορείς και μιλάς όπως θέλεις μπροστά στον φιλάνθρωπο Θεό, μίλα του, για να καταστραφούν οι εχθροί με την εκστρατεία που κάνω ενάντιά τους! Όλη μου την ελπίδα μου αλλά και του στρατού μου τη στηρίζω στη δική σου προστασία, Άη Σεραφείμη!».1α Μετά απ’ αυτά φίλησε την εικόνα του Αγίου1α και πριν φύγει εγκατέστησε εκεί τον Βαρβιτσιώτη με σκοπό να οχυρώσει την μονή με 100 άνδρες.1, 1α Πράγματι η σκέψη αυτή αποδείχτηκε σωτήρια καθώς στις 15 και 17 του Νοεμβρίου, 1000 Τούρκοι του Κιουταχή θέλησαν να καταλάβουν το μοναστήρι.1α Όμως, οι 100 του Μπαρμπιτσιώτη δεν τους άφησαν και τους έδιωξαν προς την Λιβαδειά.1α Ύστερα, ο Καραϊσκάκης κατευθύνθηκε προς την μονή Οσίου Λουκά Βοιωτίας και άφησε και εκεί 60 (ή 100)1β στρατιώτες.1 Την 17η Νοεμβρίου 1826 αφίχθηκε στο Δίστομο και σ’ εκείνο το μέρος στρατοπέδευσε.2 Από το Δίστομο, ο Καραϊσκάκης φοβόταν μήπως οι εχθροί πιάσουν την Αράχωβα.2
Τα σχέδια των Οθωμανών και οι πρώτες κινήσεις του Καραϊσκάκη
Στο απέναντι στρατόπεδο, ο Μουστάμπεης (ή Μουσταφάμπεης)3i ένωσε τις δυνάμεις του με αυτές του Κεχαγιάμπεη και όλοι μαζί έφθασαν στη Δαύλεια την ημέρα που ο Καραϊσκάκης έφτασε στο Δίστομο.3 Ο Μουστάμπεης πέρασε την νύχτα στο μοναστήρι της Ιερουσαλήμ (Δαύλειας).3 Εκεί, ένας διάκονος, που κατείχε την αλβανική διάλεκτο άκουσε το σχέδιο των Οθωμανών στρατηγών που ήταν ότι θα βάδιζαν πανστρατιά στην Αράχωβα με σκοπό να την καταλάβουν επειδή είχε μεγάλη στρατιωτική σημασία και από εκεί θα κατευθυνθούν προς τα Σάλωνα.3 Τα Σάλωνα, εκείνη την περίοδο τα πολιορκούσαν ο Δυοβουνιώτης με τον Πανουργιά.3 Ο διάκονος ειδοποίησε αμέσως τον ηγούμενο και αυτός με την σειρά του έστειλε τον μοναχό Παφνούτιο Χαρίτο να ενημερώσει τον Καραϊσκάκη για τις κινήσεις των Οθωμανών δηλαδή ότι οι Οθωμανοί υπό τον Μουστάμπεη και τον Κεχαγιάμπεη με 2500 άνδρες βρίσκονται στην περιοχή της Δαύλειας και θα κατευθυνθούν στην Αράχωβα.3 Εκεί, οι Οθωμανοί θα συναντούσαν άλλους 500 με σκοπό να κατευθυνθούν στα Σάλωνα και να χτυπήσουν τους Έλληνες που τα πολιορκούσαν.3α
Έτσι, ο Καραϊσκάκης, αφού έμαθε τα σχέδια των Οθωμανών έπεμψε για την Αράχωβα, την 18η Νοεμβρίου 1826, τους οπλαρχηγούς Αλέξη Γαρδικιώτη Γρίβα, Γεώργιο και Μήτρο Βάγια με 250 (ή 500)4α στρατιώτες.4 Αυτοί οχυρώθηκαν στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου και στα πιο οχυρά σπίτια του χωριού.4 Επίσης, έβαλε σε στρατηγικά σημεία σκοπιές για να τον ενημερώσουν άμεσα πότε θα έρθει ο εχθρός.4β Ακόμη, ειδοποίησε τον Γεώργιο Δυοβουνιώτη, που ήταν στους Δελφούς, να κατευθυνθεί και αυτός στην Αράχωβα.4 Τέλος, με ταχυδρόμους ενημέρωσε τους πολιορκητές των Σαλώνων να κινηθούν και αυτοί προς την Αράχωβα.5 Το σχέδιό του ήταν οι εν Σαλώνοις Έλληνες να κλείσουνε από τα Δυτικά των εχθρό στην Αράχωβα και ταυτόχρονα οι εχθροί να αποκλειστούν βαλλόμενοι από μέσα και από έξω στο το χωριό.5
Οι κινήσεις του Καραϊσκάκη συνεχίζονται και η προέλαση των Οθωμανών
Πράγματι, ο Μουστάμπεης μόλις πληροφορήθηκε τις κινήσεις του Καραϊσκάκη, βιάστηκε να καταλάβει την Αράχωβα.6 Ο Μουστάμπεης ερχόταν με 2000 επίλεκτους Τουρκαλβανούς και 200 ιππείς.6 Την ίδια μέρα, λοιπόν, ο Καραϊσκάκης ενημερώνεται, από κάποιον κάτοικο του Διστόμου, για την κίνηση των στρατευμάτων του Μουστάμπεη στην κοιλάδα του Ζεμενού.6 Αμέσως, αφού άφησε 300 άνδρες ως φρουρά στο Δίστομο υπό τον Σπυρομίλιο, κατευθύνθηκε να συναντήσει τους εχθρούς.6 Οι Οθωμανοί χωρίστηκαν σε δύο τμήματα.7 Το πεζικό τμήμα κατευθύνθηκε μέσω μιας στενής διαδρομής που συνδέει το μοναστήρι με την Αράχωβα και το ιππικό προχώρησε μέσα από την κοιλάδα του Ζεμενού.7 Μόλις, οι σκοπιές ειδοποίησαν τον Καραϊσκάκη ότι οι εχθροί κινούνται μέσα από το Ζεμενό εκείνος έστειλε μέσω ενός δρόμου που περνάει μέσα από το βουνό του Διστόμου και στην πίσω μεριά των εχθρών, τον Χριστόδουλο Χατζηπέτρο.7 Αυτός θα έκλεινε τον δρόμο έτσι ώστε οι εχθροί να μην μπορούν να υποχωρήσουν από τα Ανατολικά.7
Το σχέδιο του Καραϊσκάκη συνεχίζεται και η αρχή της μάχης της Αράχοβας
Ύστερα από μιάμιση ώρα πορεία, κοντά στην πηγή του Ζεμενού, άκουσε θόρυβο μάχης από την Αράχωβα καθώς οι εκεί Έλληνες, που ήδη είχε στείλει ο Καραϊσκάκης, και οι Τούρκοι του Μουστάμπεη, είχαν αρχίσει τις αψιμαχίες.8 Οι τελευταίοι επιτέθηκαν πιάνοντας κάποια από τα σπίτια που είχαν αφήσει οι Έλληνες άπιαστα.8α Οι Οθωμανοί επιτέθηκαν γνωρίζοντας ότι οι Έλληνες βρίσκονται εκεί και είναι ολιγάριθμοι.9 Όμως, οι καλά οχυρωμένοι στρατιώτες του Καραϊσκάκη τους απέκρουαν επί τρείς συνεχόμενες ώρες.9 Τότε, έφτασε και το ιππικό των Τουρκαλβανών.9 Όμως, πίσω τους ερχόταν ο Χριστόφορος Χατζηπέτρος και πίσω από αυτόν ο Καραϊσκάκης.9 Ο τελευταίος τότε, διέταξε τους οπλαρχηγούς Γιώτη Δαγκλή, Διαμάντη Ζέρβα και Χρ. Περραιβό να περάσουν από της Ανατολικές πλαγιές του Παρνασσού και να πάνε να πιάσουν ένα στενό που πήγαινε στην μονή της Ιερουσαλήμ.10 Ο ίδιος με τους υπόλοιπους τράβηξε προς την Αράχωβα.10 Επίσης, έρχονταν ειδοποιημένοι από τον Καραϊσκάκη οι Έλληνες των Σαλώνων από Δυτικά.11 Έτσι, οι Τουρκαλβανοί, που εν τω μεταξύ άρχισαν να φεύγουν προς τα Δυτικά αποκλείστηκαν.11 Ανασυντάσσοντας τις δυνάμεις του ο Καραϊσκάκης, πάνω σε έναν λόφο και εκδιώκοντας 50 ιππείς του εχθρού, κατευθύνθηκε αργά ενάντια των υπολοίπων.12
Δεύτερο μέρος
Ο Μουστάμπεης τότε έπεμψε εναντίον του Καραϊσκάκη 500 και πλέον Τουρκαλβανούς.13 Ο ίδιος παρακολουθούσε την μάχη μέσα στην Αράχββα, όσο και έξω από αυτήν, οχυρωμένος σε ένα ύψωμα πάνω από το χωριό.13 Αυτό το ύψωμα το κατέλαβαν όταν προσπάθησαν να φύγουν προς τα δυτικά και αποκλείστηκαν από τους άνδρες του Δυοβουνιώτη.13Α Επίσης, δεν μπόρεσαν να γυρίσουν στα σπίτια του χωριού για μην κινδυνέψουν.13Α Οι 500 Τουρκαλβανοί στην αρχή ανάγκασαν, ύστερα από ένα τέταρτο, τους Έλληνες να οπισθοχωρήσουν και μάλιστα την δεξιά πλευρά τους να τραπεί σε άτακτη φυγή.13 Την όλη κατάσταση έσωσαν οι οπλαρχηγοί Γεώργιος Ζήκου Τζαβέλλας και Γιαννούσης Πανομάρας οι οποίοι κράτησαν τις θέσεις τους και μάλιστα σκότωσαν τον Οσμάν Αγά προκαλώντας, στους υπό την οδηγία του Τούρκους του κέντρου, αναστάτωση.13,13Β Αφού ανακάλεσαν τους υποχωρούντες, εξορμήσαν εναντίον των αντιπάλων τους.13 Παρότι την διασάλευση της τάξης του κέντρου των εχθρών, η δεξιά τους πτέρυγα έμεινε σχεδόν ακλόνητη λόγω της καλής οχύρωσής της.13
Τρίτο μέρος
Την ροπή της μάχης υπέρ των Ελλήνων ξεκίνησαν οι οχυρωμένοι στις Ανατολικές πλαγιές του Παρνασσού, οι οποίοι έκριναν ότι έπρεπε να χτυπήσουν τον ίδιο τον Μουστάμπεη στο οχύρωμά του και να τον απομονώσουν έτσι ώστε να μην δύναται να διαβιβάζει δυνάμεις όπου το στράτευμά του είχε ανάγκη.13 Έτσι, οι Έλληνες παρουσιάστηκαν στα όπισθεν του εχθρικού τμήματος.13 Τότε, ο Μουστάμπεης ξεχύθηκε εναντίον τους με το γιαταγάνι έτσι ώστε να μην αφήσει τους Έλληνες να προλάβουν να εγκατασταθούν εκεί.13 Ύστερα από μισή ώρα μάχης, στην Αράχωβα, ο Μουστάμπεης και οι δικοί του αναγκάστηκαν να οπισθοχωρήσουν στις αρχικές θέσεις τους.13 Εκεί τους ενίσχυσαν και τα άλλα δύο υποχωρούντα σώματα και έτσι δημιούργησαν μια σκληρή γραμμή άμυνας. Για να προφυλαχτούν από τα πυρά των Ελλήνων, οι οποίοι τους είχαν προσεγγίσει αρκετά, άρχισαν να υψώνουν τα ταμπούρια τους.13
Η πρώτη νύχτα
Σε λίγο, άρχισε να νυχτώνει και ο κρύος, βόρειος αέρας του Παρνασσού χτυπούσε τους εκτεθειμένους στο ύπαιθρο Οθωμανούς κάνοντας το κρύο της Νοεμβριάτικης εκείνης νύχτας ανυπόφορο.13 Οι Τουρκαλβανοί είχαν ξεγελαστεί από τον καλό καιρό που είχε κατά την διάρκεια όλης της ημέρας και πίστευαν ότι θα αντέξουν και την νύχτα μόνο με τις κάπες τους.13Γ Οι Έλληνες όμως, αφού εγκατέστησαν σκοπούς, κατευθύνθηκαν χωρίς να γίνουν ορατοί από τους Τουρκαλβανούς, μέσα στην Αράχωβα και κλείσθηκαν στα σπίτια των Ελλήνων όπου, θερμαίνονταν και ξαπόσταιναν κοντά στα τζάκια και έπιναν μπόλικο κρασί.13, 13α Ο Καραϊσκάκης εκείνη την νύχτα δεν κοιμήθηκε.13 Επιμελείτο την συνεχή αλλαγή των σκοπών, το οποίο ήταν και το σχέδιό του για να πληροφορείται κάθε κίνηση του εχθρού.13 Οι Τουρκαλβανοί, δεν διέφυγαν την νύχτα γιατί θεωρούσαν ότι ο Κιουταχής δεν θα τους εγκατέλειπε και θα τους έστελνε ενισχύσεις.13 Επίσης, δεν ήθελαν να δείξουν στους Έλληνες ότι τα εγκαταλείπουν.13β
Οι ενισχύσεις και η αποτυχία τους
Πράγματι ο Κιουταχής, ύστερα από λίγες ημέρες, τους απέστειλε 1500 (ή 800)13γ Τουρκαλβανούς και Τουρκομακεδόνες με επί κεφαλής τον Αβδουλλά μπέη.13 Αυτοί όμως, έπεσαν πάνω στους 300 Σουλιώτες των Διαμάντη Ζέρβα και Λάμπρου Ζάρμπα στο στενό του Ζεμενού και μην καταφέρνοντας να αναπτυχθούν μέσα στο στενό, οπισθοχώρησαν και άφησαν πίσω τους 35 (ή 50)13γ νεκρούς, τραυματίες και μερικά ζώα.13
20 Νοεμβρίου 1826
Την 20η Νοεμβρίου 1826, ο Καραϊσκάκης συντόνισε τον στρατό του και άρχισε πάλι τις επιθέσεις εναντίον των Τουρκαλβανών με εύστοχες βολές.14 Εν τω μεταξύ, στο Ελληνικό στρατόπεδο είχαν έρθει προς επικουρία, το βράδυ14α, ο Δημήτρης Μακρής και ο Γ. Δράκος14α με τους δικούς τους.14 Ο Καραϊσκάκης τον έστειλε να αποκλείσει τον ορεινό δρόμο που πήγαινε από την Αράχωβα στην μονή της Ιερουσαλήμ.14 Την 21η Νοεμβρίου14β, οι εχθροί που έρχονταν από το μοναστήρι της Ιερουσαλήμ μόλις είδαν το στενό αποκλεισμένο, συμπτύχθηκαν πάνω σε έναν λόφο και με έναν δυνατό πυροβολισμό ειδοποίησαν τους αποκλεισμένους στην Αράχωβα.14 Μετά, έκαναν επίθεση για να σπάσουν τον κλοιό των Ελλήνων και ήταν έτοιμοι να το πετύχουν αλλά εκείνη την στιγμή ο Καραϊσκάκης όρμησε ο ίδιος εναντίον τους και τους μεν δικούς του εμψύχωνε τους δε εχθρούς κυνηγούσε.14
Οι διαπραγματεύσεις
Όταν οι μην έχοντες καμία ελπίδα από την πείνα, την δίψα, το κρύο και την αδιάκοπη βροχή Τούρκοι της Αράχωβας έμαθαν την τύχη του σώματος εκείνου, που είχε σταλεί για βοήθειά τους, επιζήτησαν να συνθηκολογήσουν με τους Έλληνες.15 Από την πλευρά των Ελλήνων, ο Καραϊσκάκης διόρισε ως διαπραγματευτές τους οπλαρχηγούς Χριστόφορο Περραιβό και Ιωάννη Ρούκη.16 Ο Μουστάμπεης διόρισε τον χιλίαρχο Χότο Λέγκα, Αλβανό, και τον εκατόνταρχο Σουλεμάν Τόσκα.16 Μαζί τους πήγε και ο κοτζαμπάσης Τάτσης Μαγγίνας που τον κουβαλούσε μαζί του ο Μουστάμπεης σαν δείγμα υποτέλειας.16α
Αφού οι Τούρκοι βγήκαν από το οχύρωμα και όλοι μαζί κατευθύνθηκαν στην παρακείμενη πηγή, έξω από το χωριό και αφού χαιρετήθηκαν, πρώτος πήρε το λόγο ο Λέγκας.16 Ο Χρ. Περραιβός, που ήταν παρών, στα απομνημονεύματά του, παραθέτει ολόκληρο τον διάλογο.16 Εν ολίγοις, οι Έλληνες θα δέχονταν μόνο υπό τους όρους ότι οι Τούρκοι θα τους παραδώσουν τα Σάλωνα και Λιβαδειά, καθώς και τα χρήματα, τα όπλα, τα ζώα και ότι άλλο κινητό είχαν μαζί τους.17 Επίσης, θα έπρεπε να πάνε ως όμηροι οι δύο αρχηγοί τους.18 Ο Λέγκας είπε ότι δεν είχε την αρμοδιότητα να δεχτεί τους όρους και ότι θα τους μεταβιβάσει στους αρχηγούς του.19 Αξίζει να σημειώσουμε ότι, οι Έλληνες κράτησαν τον Μαγγίνα. 19α
Ο Μουστάμπεης δεν αποδέχτηκε τους σκληρούς αυτούς όρους και έτσι η μάχη ξαναφούντωσε όταν οι Τούρκοι απάντησαν με το «Πόλεμος, πόλεμος, πόλεμος».20 Από τότε οι Έλληνες δυνάμωσαν την επαγρύπνησή γιατί πρόσμεναν την απελπισμένη έξοδο των εχθρών.21
Οι προτελευταίες μάχες
Οι βροχές (ή νερόχιονο)22α που έπεσαν στην περιοχή της Αράχωβας στις 22, 23 και 24 Νοεμβρίου ενίσχυσαν την τραγική κατάσταση των αποκλεισμένων.22 Έτσι, αποφασίστηκε έξοδος καθώς δεν περίμεναν από πουθενά βοήθεια.
Πράγματι, οι Οθωμανοί την νύχτα της 23ης Νοεμβρίου 1826 ετοιμάσθηκαν για έξοδο.23 Τότε, ο Καραϊσκάκης πρόσταξε τους Έλληνες να αρχίσουν να πυροβολούν κατά των αντιπάλων τους.23 Το αντάλλαγμα των πυρών διήρκησε 2 ώρες.23 Σ’ αυτό το χρονικό διάστημα, μια σφαίρα βρήκε τον Μουστάμπεη στο μέτωπο και τον έριξε κάτω νεκρό.23 Το τραύμα δεν ήταν βαθύ, καθώς το βόλι ερχόταν από μακριά, αλλά το κρύο και η έλλειψη ιατρικής φροντίδας έκαναν το τραύμα να υποτροπιάσει.24 Η Ιστορία του Ελληνικού Έθνους αναφέρει ότι ο Μουστάμπεης πέθανε και οι Τούρκοι συγκάλυψαν τον θάνατό του.25
Οι τελευταίες διαπραγματεύσεις και η τελική απόφαση
Την επόμενη μέρα ζήτησαν από τους Έλληνες νέες διαπραγματεύσεις.25 Όμως, και αυτές, δεν έφεραν κανένα αποτέλεσμα, καθώς οι Έλληνες τους έβαλαν τον εξής όρο να εγκαταλείψουν τα πάντα εκτός από τα χρήματα που είχαν επάνω στην ζώνη τους.25,26 Όμως, τα υπόλοιπα λάφυρα ήταν αρκετά καθώς προέρχονταν από διάφορες λεηλασίες στις οποίες είχαν επιδοθεί οι Τουρκαλβανοί το προηγούμενο διάστημα και κάποιοι Τουρκομακεδόνες προτίμησαν το χρήμα από την ζωή τους.26 Έτσι, στους Τούρκους, απέμεινε ως μοναδική λύση η έξοδος.27
Η έξοδος και ο απολογισμός
Εκείνη την νύχτα της 24ης Νοεμβρίου 1826, περίπου στη 1 μ.μ. και ενώ ο ουρανός είχε σκοτεινιάσει και έπεφτε το χιόνι πυκνό, μαζί με έναν βορειά, οι Τουρκομακεδόνες, και στη συνέχεια οι Τουρκαλβανοί, με τα γιαταγάνια στο χέρι, επιχείρησαν έξοδο και αφού ξεμύτισαν από τα ταμπούρια τους, κατευθύνθηκαν προς τις κορυφές του Παρνασσού.27 Τότε, οι Έλληνες, που άκουσαν τον θόρυβο, έτρεξαν από πίσω τους και με τα γιαταγάνια και τα μαχαίρια στο χέρι, επειδή τα όπλα τους ήταν άχρηστα λόγω του χιονιά, άρχισαν να τους σφάζουν.27 Το κρύο, όμως, και το πυκνό χιόνι δεν τους άφησε να τους καταδιώξουν παρά μόνο μέχρι τις τελευταίες πλαγιές του Παρνασσού.27
Από τους περίπου 1200 Τούρκους που κατάκοποι προσέγγισαν την κορυφή, μόνο οι 200 (ή 300)27α κατάφεραν να σωθούν τελικά στην μονή της Ιερουσαλήμ και αυτοί με φοβερά κρυοπαγήματα.27 Όλοι οι άλλοι πέθαναν από την παγωνιά.27 Αρκετοί καταπλακώθηκαν από το χιόνι.27 Για να ζεσταθούν αγκαλιάζονταν.28 Οι Αραχωβίτες την Άνοιξη, που έλιωσαν τα χιόνια, τους έβρισκαν κουβαριασμένους.28 Ακόμη, αναφέρεται πως οι Έλληνες έπιασαν και 200 αιχμαλώτους.28α Από τους Έλληνες, κατά την πολυήμερη μάχη της Αράχωβας, σκοτώθηκαν 4 (ή 8)29α και πληγώθηκαν 9 με ελαφρά τραύματα.29
Παραπάνω αναφέραμε ότι ο Μουστάμπεης πέθανε πριν ξεκινήσει η έξοδος των Οθωμανών. Ο Σαράντος Καργάκος ωστόσο, δίνει την πληροφορία ότι ο μεν Κεχαγιάμπεης σκοτώθηκε στο οχύρωμά του ενώ ο δε Μουστάμπεης δεν μπορούσε λόγω του τραύματος να σηκωθεί και κατά την έξοδο τους τον αποκεφάλισε ο αδερφός του Καραφίλμπεης για να μην πέσει ζωντανός στα χέρια των Ελλήνων.30 Αμέσως μετά παρέδωσε την κεφαλή του σε κάποιους συγγενείς αλλά αυτοί λόγω του χιονιά κάπου την εγκατέλειψαν και την βρήκαν την άλλη μέρα οι Έλληνες και την πήγαν στον Καραϊσκάκη.30 Μια άλλη εκδοχή αναφέρει ότι, οι Έλληνες κυνηγώντας τους Τουρκαλβανούς σκότωσαν τον Καραφίλμπεη ο οποίος μαζί του είχε το κεφάλι του αδερφού του Μουστάμπεη και τότε το πήραν οι Έλληνες.30α
Οι υπόλοιποι οπλαρχηγοί
Στην επταήμερη μάχη της Αράχωβας έλαβαν μέρος, εκτός από αυτούς που αναφέρθηκαν, και οι οπλαρχηγοί: Δήμος Τσέλιος (Γεροδήμος), που ιδιαιτέρως διακρίθηκε, Λάμπρος Βέικος, Γ. Δράκος, Βασ. Μπούσγος, Νικήτας Σταματελόπουλος (Νικηταράς), Χατζημιχάλης Νταλιάνης, Νάσος Κουτσονίκας, Μήτρος Τρανταφύλλου, Κώστας Νάκος, Γιάννης Ρούκης, Νάκος Πανουργιάς, Κ. Καλύβας, Κ. Γιολδάσης, Κ. Χόρμοβας, Κομνάς Τράκας (από την Αγόριανη Παρνασσού), Κίτσος Μπότσαρης, Δ. Μακρής, Χριστ. Χατζηπέτρος, Γ. Τζαβέλλας, Δημ. Καλλέργης και άλλοι.31 Όλοι δέχθηκαν να υπογράψουν την έκθεση του Καραϊσκάκη, για την νικηφόρα έκβαση της μάχης, προς την Κυβέρνηση.31
Το έθιμο και η επιβράβευση
Την επομένη ο Καραϊσκάκης, βράβευσε τους Έλληνες που διακρίθηκαν στη μάχη.31α Επίσης, σύμφωνα με ένα φρικιαστικό έθιμο των Τούρκων, ανήγειρε ένα «βουνό», σε σχήμα κώνου, με 300 κεφάλια των εχθρών πάνω σε έναν λόφο.31 Αυτό το τρόπαιο ήταν ορατό από το Μαντείο των Δελφών και έφερε την επιγραφή: «Τρόπαιον των Ελλήνων κατά των βαρβάρων Οθωμανών ανεγερθέν κατά το 1826 έτος Νοεμβρίου 24 Εν Αράχωβα».31 Τέλος, έστειλε στην Κυβέρνηση στην Αίγινα τα κεφάλια του Μουστάμπεη και του Κεχαγιάμπεη, καθώς και 12 αιχμαλώτους Τούρκους αξιωματικούς.31 Επίσης, τους έστειλε και τον Μαγγίνα.31β Η Κυβέρνηση εκεί γιόρτασε την μάχη της Αράχωβας με δοξολογία και τον πανηγυρικό εκφώνησε ο Σπ. Τρικούπης.32
Παραπομπές:
1) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ Α.Ε., ΠΑΡΑΠΟΛΙΤΙΚΑ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Α.Ε. 2015, Τόμος 29, ISBN: 978-618-5129-86-6, Σελ. 14
1α) ΔΗΜΗΤΡΗΣ Β. ΠΡΟΥΣΑΛΗΣ, Μάχου υπέρ Πίστεως και Πατρίδος, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΡΜΟΣ, Σελ. 117-119 με παραπομπές σε διάφορα άλλα έργα και Πολύδροσος Παρνασσού: Τρία γεγονότα για τον Όσιο Σεραφείμ Δομβούς Βοιωτίας Του Ηλία Χρ. Θάνου (polydrososparnassou.blogspot.com)
1β) ΓΙΑΝΝΗΣ ΓΡΥΝΤΑΚΗΣ-ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΑΛΚΟΣ-ΑΓΓΕΛΟΣ ΧΟΡΤΗΣ-ΕΚΤΟΡΑΣ ΧΟΡΤΗΣ, Σαν ΣΗΜΕΡΑ στην ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821, Εκδόσεις ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ 2020, Σελ. 362
2) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ Α.Ε., ΠΑΡΑΠΟΛΙΤΙΚΑ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Α.Ε. 2015, Τόμος 29, ISBN: 978-618-5129-86-6, Σελ. 14
3) ΣΑΡΑΝΤΟΣ Ι. ΚΑΡΓΑΚΟΣ, Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821, Δ’ ΜΕΡΟΣ, εκδόσεις Realnews, ΑΘΗΝΑ 2014, Σελ. 263
3i) ΣΑΡΑΝΤΟΣ Ι. ΚΑΡΓΑΚΟΣ, ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, ΤΟΜΟΣ Β΄, ΜΕΓΑΛΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΜΕΓΑΛΕΣ ΣΤΙΓΜΕΣ ΤΟΥ ’21, Εκδόσεις ΨΥΧΟΓΙΟΣ 2021, Σελ. 539
3α) ΓΙΑΝΝΗΣ ΓΡΥΝΤΑΚΗΣ-ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΑΛΚΟΣ-ΑΓΓΕΛΟΣ ΧΟΡΤΗΣ-ΕΚΤΟΡΑΣ ΧΟΡΤΗΣ, Σαν ΣΗΜΕΡΑ στην ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821, Εκδόσεις ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ 2020, Σελ. 364
4) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ Α.Ε., ΠΑΡΑΠΟΛΙΤΙΚΑ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Α.Ε. 2015, Τόμος 29, ISBN: 978-618-5129-86-6, Σελ. 14
4α) ΣΑΡΑΝΤΟΣ Ι. ΚΑΡΓΑΚΟΣ, Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821, Δ’ ΜΕΡΟΣ, εκδόσεις Realnews, ΑΘΗΝΑ 2014, Σελ. 263
4β) ΣΑΡΑΝΤΟΣ Ι. ΚΑΡΓΑΚΟΣ, Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821, Δ’ ΜΕΡΟΣ, εκδόσεις Realnews, ΑΘΗΝΑ 2014, Σελ. 263
5) ΣΑΡΑΝΤΟΣ Ι. ΚΑΡΓΑΚΟΣ, Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821, Δ’ ΜΕΡΟΣ, εκδόσεις Realnews, ΑΘΗΝΑ 2014, Σελ. 263
6) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ Α.Ε., ΠΑΡΑΠΟΛΙΤΙΚΑ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Α.Ε. 2015, Τόμος 29, ISBN: 978-618-5129-86-6, Σελ. 14
7) ΣΑΡΑΝΤΟΣ Ι. ΚΑΡΓΑΚΟΣ, Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821, Δ’ ΜΕΡΟΣ, εκδόσεις Realnews, ΑΘΗΝΑ 2014, Σελ. 264
8) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ Α.Ε., ΠΑΡΑΠΟΛΙΤΙΚΑ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Α.Ε. 2015, Τόμος 29, ISBN: 978-618-5129-86-6, Σελ. 14
8α) ΧΡΗΣΤΟΣ Α. ΣΤΑΣΙΝΟΠΟΥΛΟΣ, ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821, 1979 ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΕΔΕΜΑΔΗ, 2021, για αυτή την έκδοση, ΤΟ ΒΗΜΑ/ ΑΛΤΕΡ ΕΚΓΟ Α.Ε., Τόμος Α’, Α-Δ (Δεστάελ), ISBN ΤΟΜΟΥ Α΄: 978-618-5519-24-7, Λήμμα: «Αράχωβα», Σελ. 151
9) ΣΑΡΑΝΤΟΣ Ι. ΚΑΡΓΑΚΟΣ, Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821, Δ’ ΜΕΡΟΣ, εκδόσεις Realnews, ΑΘΗΝΑ 2014, Σελ. 264
10) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ Α.Ε., ΠΑΡΑΠΟΛΙΤΙΚΑ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Α.Ε. 2015, Τόμος 29, ISBN: 978-618-5129-86-6, Σελ. 15
11) ΣΑΡΑΝΤΟΣ Ι. ΚΑΡΓΑΚΟΣ, Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821, Δ’ ΜΕΡΟΣ, εκδόσεις Realnews, ΑΘΗΝΑ 2014, Σελ. 264
12) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ Α.Ε., ΠΑΡΑΠΟΛΙΤΙΚΑ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Α.Ε. 2015, Τόμος 29, ISBN: 978-618-5129-86-6, Σελ. 15
13) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ Α.Ε., ΠΑΡΑΠΟΛΙΤΙΚΑ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Α.Ε. 2015, Τόμος 29, ISBN: 978-618-5129-86-6, Σελ. 15
13Α) ΧΡΗΣΤΟΣ Α. ΣΤΑΣΙΝΟΠΟΥΛΟΣ, ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821, 1979 ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΕΔΕΜΑΔΗ, 2021, για αυτή την έκδοση, ΤΟ ΒΗΜΑ/ ΑΛΤΕΡ ΕΚΓΟ Α.Ε., Τόμος Α’, Α-Δ (Δεστάελ), ISBN ΤΟΜΟΥ Α΄: 978-618-5519-24-7, Λήμμα: «Αράχωβα», Σελ. 151
13Β) ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ ΠΟΛΕΜΙΚΑ ΔΙΑΦΟΡΩΝ ΜΑΧΩΝ ΣΥΓΚΡΟΤΗΘΕΙΣΩΝ ΜΕΤΑΞΥ ΕΛΛΗΝΩΝ ΚΑΙ ΟΘΩΜΑΝΩΝ ΚΑΤΑ ΤΕ ΤΟ ΣΟΥΛΙΟΝ ΚΑΙ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΑΠΟ ΤΟΥ 1820 ΜΕΧΡΙ ΤΟΥ 1829 ΕΤΟΥΣ Συγγραφέντα παρά του Συνταγματάρχου ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΥ ΠΕΡΡΑΙΒΟΥ ΤΟΥ ΕΞ ΟΛΥΜΠΟΥ ΤΗΣ ΘΕΤΤΑΛΙΑΣ ΚΑΙ ΔΙΗΡΗΜΕΝΑ ΕΙΣ ΤΟΜΟΥΣ ΔΥΩ, ΤΟΜΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΕΡΙΕΧΩΝ ΤΑΣ ΑΠΟ ΤΩΝ 1823 ΜΕΧΡΙ ΤΕΛΟΥΣ ΤΟΥ 1829, ΕΝ ΑΘΗΝΑΙΣ ΕΚ ΤΗΣ ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΑΣ ΑΝΔΡΕΟΥ ΚΟΡΟΜΗΛΑ ΟΔΟΣ ΕΡΜΟΥ ΑΡΙΘ. 215, 1836, Σελ. 100
13Γ) ΧΡΗΣΤΟΣ Α. ΣΤΑΣΙΝΟΠΟΥΛΟΣ, ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821, 1979 ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΕΔΕΜΑΔΗ, 2021, για αυτή την έκδοση, ΤΟ ΒΗΜΑ/ ΑΛΤΕΡ ΕΚΓΟ Α.Ε., Τόμος Α’, Α-Δ (Δεστάελ), ISBN ΤΟΜΟΥ Α΄: 978-618-5519-24-7, Λήμμα: «Αράχωβα», Σελ. 151-152
13α) ΣΑΡΑΝΤΟΣ Ι. ΚΑΡΓΑΚΟΣ, Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821, Δ’ ΜΕΡΟΣ, εκδόσεις Realnews, ΑΘΗΝΑ 2014, Σελ. 264
13β) ΣΑΡΑΝΤΟΣ Ι. ΚΑΡΓΑΚΟΣ, Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821, Δ’ ΜΕΡΟΣ, εκδόσεις Realnews, ΑΘΗΝΑ 2014, Σελ. 264-265
13γ) ΣΑΡΑΝΤΟΣ Ι. ΚΑΡΓΑΚΟΣ, Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821, Δ’ ΜΕΡΟΣ, εκδόσεις Realnews, ΑΘΗΝΑ 2014, Σελ. 265
14) ΣΑΡΑΝΤΟΣ Ι. ΚΑΡΓΑΚΟΣ, Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821, Δ’ ΜΕΡΟΣ, εκδόσεις Realnews, ΑΘΗΝΑ 2014, Σελ. 265
14α) ΓΙΑΝΝΗΣ ΓΡΥΝΤΑΚΗΣ-ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΑΛΚΟΣ-ΑΓΓΕΛΟΣ ΧΟΡΤΗΣ-ΕΚΤΟΡΑΣ ΧΟΡΤΗΣ, Σαν ΣΗΜΕΡΑ στην ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821, Εκδόσεις ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ 2020, Σελ. 365
14β) ΓΙΑΝΝΗΣ ΓΡΥΝΤΑΚΗΣ-ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΑΛΚΟΣ-ΑΓΓΕΛΟΣ ΧΟΡΤΗΣ-ΕΚΤΟΡΑΣ ΧΟΡΤΗΣ, Σαν ΣΗΜΕΡΑ στην ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821, Εκδόσεις ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ 2020, Σελ. 365
15) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ Α.Ε., ΠΑΡΑΠΟΛΙΤΙΚΑ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Α.Ε. 2015, Τόμος 29, ISBN: 978-618-5129-86-6, Σελ. 15
16) ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ ΠΟΛΕΜΙΚΑ ΔΙΑΦΟΡΩΝ ΜΑΧΩΝ ΣΥΓΚΡΟΤΗΘΕΙΣΩΝ ΜΕΤΑΞΥ ΕΛΛΗΝΩΝ ΚΑΙ ΟΘΩΜΑΝΩΝ ΚΑΤΑ ΤΕ ΤΟ ΣΟΥΛΙΟΝ ΚΑΙ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΑΠΟ ΤΟΥ 1820 ΜΕΧΡΙ ΤΟΥ 1829 ΕΤΟΥΣ Συγγραφέντα παρά του Συνταγματάρχου ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΥ ΠΕΡΡΑΙΒΟΥ ΤΟΥ ΕΞ ΟΛΥΜΠΟΥ ΤΗΣ ΘΕΤΤΑΛΙΑΣ ΚΑΙ ΔΙΗΡΗΜΕΝΑ ΕΙΣ ΤΟΜΟΥΣ ΔΥΩ, ΤΟΜΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΕΡΙΕΧΩΝ ΤΑΣ ΑΠΟ ΤΩΝ 1823 ΜΕΧΡΙ ΤΕΛΟΥΣ ΤΟΥ 1829, ΕΝ ΑΘΗΝΑΙΣ ΕΚ ΤΗΣ ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΑΣ ΑΝΔΡΕΟΥ ΚΟΡΟΜΗΛΑ ΟΔΟΣ ΕΡΜΟΥ ΑΡΙΘ. 215, 1836, Σελ. 103-105
16α) ΧΡΗΣΤΟΣ Α. ΣΤΑΣΙΝΟΠΟΥΛΟΣ, ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821, 1979 ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΕΔΕΜΑΔΗ, 2021, για αυτή την έκδοση, ΤΟ ΒΗΜΑ/ ΑΛΤΕΡ ΕΚΓΟ Α.Ε., Τόμος Α’, Α-Δ (Δεστάελ), ISBN ΤΟΜΟΥ Α΄: 978-618-5519-24-7, Λήμμα: «Αράχωβα», Σελ. 153
17) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ Α.Ε., ΠΑΡΑΠΟΛΙΤΙΚΑ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Α.Ε. 2015, Τόμος 29, ISBN: 978-618-5129-86-6, Σελ. 15
18) ΣΑΡΑΝΤΟΣ Ι. ΚΑΡΓΑΚΟΣ, Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821, Δ’ ΜΕΡΟΣ, εκδόσεις Realnews, ΑΘΗΝΑ 2014, Σελ. 265
19) ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ ΠΟΛΕΜΙΚΑ ΔΙΑΦΟΡΩΝ ΜΑΧΩΝ ΣΥΓΚΡΟΤΗΘΕΙΣΩΝ ΜΕΤΑΞΥ ΕΛΛΗΝΩΝ ΚΑΙ ΟΘΩΜΑΝΩΝ ΚΑΤΑ ΤΕ ΤΟ ΣΟΥΛΙΟΝ ΚΑΙ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΑΠΟ ΤΟΥ 1820 ΜΕΧΡΙ ΤΟΥ 1829 ΕΤΟΥΣ Συγγραφέντα παρά του Συνταγματάρχου ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΥ ΠΕΡΡΑΙΒΟΥ ΤΟΥ ΕΞ ΟΛΥΜΠΟΥ ΤΗΣ ΘΕΤΤΑΛΙΑΣ ΚΑΙ ΔΙΗΡΗΜΕΝΑ ΕΙΣ ΤΟΜΟΥΣ ΔΥΩ, ΤΟΜΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΕΡΙΕΧΩΝ ΤΑΣ ΑΠΟ ΤΩΝ 1823 ΜΕΧΡΙ ΤΕΛΟΥΣ ΤΟΥ 1829, ΕΝ ΑΘΗΝΑΙΣ ΕΚ ΤΗΣ ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΑΣ ΑΝΔΡΕΟΥ ΚΟΡΟΜΗΛΑ ΟΔΟΣ ΕΡΜΟΥ ΑΡΙΘ. 215, 1836, Σελ. 105
19α) ΧΡΗΣΤΟΣ Α. ΣΤΑΣΙΝΟΠΟΥΛΟΣ, ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821, 1979 ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΕΔΕΜΑΔΗ, 2021, για αυτή την έκδοση, ΤΟ ΒΗΜΑ/ ΑΛΤΕΡ ΕΚΓΟ Α.Ε., Τόμος Α’, Α-Δ (Δεστάελ), ISBN ΤΟΜΟΥ Α΄: 978-618-5519-24-7, Λήμμα: «Αράχωβα», Σελ. 153
20) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ Α.Ε., ΠΑΡΑΠΟΛΙΤΙΚΑ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Α.Ε. 2015, Τόμος 29, ISBN: 978-618-5129-86-6, Σελ. 15 και ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ ΠΟΛΕΜΙΚΑ ΔΙΑΦΟΡΩΝ ΜΑΧΩΝ ΣΥΓΚΡΟΤΗΘΕΙΣΩΝ ΜΕΤΑΞΥ ΕΛΛΗΝΩΝ ΚΑΙ ΟΘΩΜΑΝΩΝ ΚΑΤΑ ΤΕ ΤΟ ΣΟΥΛΙΟΝ ΚΑΙ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΑΠΟ ΤΟΥ 1820 ΜΕΧΡΙ ΤΟΥ 1829 ΕΤΟΥΣ Συγγραφέντα παρά του Συνταγματάρχου ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΥ ΠΕΡΡΑΙΒΟΥ ΤΟΥ ΕΞ ΟΛΥΜΠΟΥ ΤΗΣ ΘΕΤΤΑΛΙΑΣ ΚΑΙ ΔΙΗΡΗΜΕΝΑ ΕΙΣ ΤΟΜΟΥΣ ΔΥΩ, ΤΟΜΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΕΡΙΕΧΩΝ ΤΑΣ ΑΠΟ ΤΩΝ 1823 ΜΕΧΡΙ ΤΕΛΟΥΣ ΤΟΥ 1829, ΕΝ ΑΘΗΝΑΙΣ ΕΚ ΤΗΣ ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΑΣ ΑΝΔΡΕΟΥ ΚΟΡΟΜΗΛΑ ΟΔΟΣ ΕΡΜΟΥ ΑΡΙΘ. 215, 1836, Σελ. 105
21) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ Α.Ε., ΠΑΡΑΠΟΛΙΤΙΚΑ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Α.Ε. 2015, Τόμος 29, ISBN: 978-618-5129-86-6, Σελ. 15
22) ΣΑΡΑΝΤΟΣ Ι. ΚΑΡΓΑΚΟΣ, Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821, Δ’ ΜΕΡΟΣ, εκδόσεις Realnews, ΑΘΗΝΑ 2014, Σελ. 266
22α) ΧΡΗΣΤΟΣ Α. ΣΤΑΣΙΝΟΠΟΥΛΟΣ, ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821, 1979 ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΕΔΕΜΑΔΗ, 2021, για αυτή την έκδοση, ΤΟ ΒΗΜΑ/ ΑΛΤΕΡ ΕΚΓΟ Α.Ε., Τόμος Α’, Α-Δ (Δεστάελ), ISBN ΤΟΜΟΥ Α΄: 978-618-5519-24-7, Λήμμα: «Αράχωβα», Σελ. 153
23) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ Α.Ε., ΠΑΡΑΠΟΛΙΤΙΚΑ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Α.Ε. 2015, Τόμος 29, ISBN: 978-618-5129-86-6, Σελ. 15
24) ΣΑΡΑΝΤΟΣ Ι. ΚΑΡΓΑΚΟΣ, Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821, Δ’ ΜΕΡΟΣ, εκδόσεις Realnews, ΑΘΗΝΑ 2014, Σελ. 266
25) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ Α.Ε., ΠΑΡΑΠΟΛΙΤΙΚΑ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Α.Ε. 2015, Τόμος 29, ISBN: 978-618-5129-86-6, Σελ. 15
26) ΣΑΡΑΝΤΟΣ Ι. ΚΑΡΓΑΚΟΣ, Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821, Δ’ ΜΕΡΟΣ, εκδόσεις Realnews, ΑΘΗΝΑ 2014, Σελ. 266
27) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ Α.Ε., ΠΑΡΑΠΟΛΙΤΙΚΑ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Α.Ε. 2015, Τόμος 29, ISBN: 978-618-5129-86-6, Σελ. 15
27α) ΣΑΡΑΝΤΟΣ Ι. ΚΑΡΓΑΚΟΣ, ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, ΤΟΜΟΣ Β΄, ΜΕΓΑΛΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΜΕΓΑΛΕΣ ΣΤΙΓΜΕΣ ΤΟΥ ’21, Εκδόσεις ΨΥΧΟΓΙΟΣ 2021, Σελ. 539
28) ΣΑΡΑΝΤΟΣ Ι. ΚΑΡΓΑΚΟΣ, Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821, Δ’ ΜΕΡΟΣ, εκδόσεις Realnews, ΑΘΗΝΑ 2014, Σελ. 267
28α) ΧΡΗΣΤΟΣ Α. ΣΤΑΣΙΝΟΠΟΥΛΟΣ, ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821, 1979 ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΕΔΕΜΑΔΗ, 2021, για αυτή την έκδοση, ΤΟ ΒΗΜΑ/ ΑΛΤΕΡ ΕΚΓΟ Α.Ε., Τόμος Α’, Α-Δ (Δεστάελ), ISBN ΤΟΜΟΥ Α΄: 978-618-5519-24-7, Λήμμα: «Αράχωβα», Σελ. 153
29) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ Α.Ε., ΠΑΡΑΠΟΛΙΤΙΚΑ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Α.Ε. 2015, Τόμος 29, ISBN: 978-618-5129-86-6, Σελ. 15
29α) ΧΡΗΣΤΟΣ Α. ΣΤΑΣΙΝΟΠΟΥΛΟΣ, ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821, 1979 ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΕΔΕΜΑΔΗ, 2021, για αυτή την έκδοση, ΤΟ ΒΗΜΑ/ ΑΛΤΕΡ ΕΚΓΟ Α.Ε., Τόμος Α’, Α-Δ (Δεστάελ), ISBN ΤΟΜΟΥ Α΄: 978-618-5519-24-7, Λήμμα: «Αράχωβα», Σελ. 154
30) ΣΑΡΑΝΤΟΣ Ι. ΚΑΡΓΑΚΟΣ, Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821, Δ’ ΜΕΡΟΣ, εκδόσεις Realnews, ΑΘΗΝΑ 2014, Σελ. 267-268
30α) ΧΡΗΣΤΟΣ Α. ΣΤΑΣΙΝΟΠΟΥΛΟΣ, ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821, 1979 ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΕΔΕΜΑΔΗ, 2021, για αυτή την έκδοση, ΤΟ ΒΗΜΑ/ ΑΛΤΕΡ ΕΚΓΟ Α.Ε., Τόμος Α’, Α-Δ (Δεστάελ), ISBN ΤΟΜΟΥ Α΄: 978-618-5519-24-7, Λήμμα: «Αράχωβα», Σελ. 153
31) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ Α.Ε., ΠΑΡΑΠΟΛΙΤΙΚΑ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Α.Ε. 2015, Τόμος 29, ISBN: 978-618-5129-86-6, Σελ. 15
31α) ΣΑΡΑΝΤΟΣ Ι. ΚΑΡΓΑΚΟΣ, Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821, Δ’ ΜΕΡΟΣ, εκδόσεις Realnews, ΑΘΗΝΑ 2014, Σελ. 268
31β) ΧΡΗΣΤΟΣ Α. ΣΤΑΣΙΝΟΠΟΥΛΟΣ, ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821, 1979 ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΕΔΕΜΑΔΗ, 2021, για αυτή την έκδοση, ΤΟ ΒΗΜΑ/ ΑΛΤΕΡ ΕΚΓΟ Α.Ε., Τόμος Α’, Α-Δ (Δεστάελ), ISBN ΤΟΜΟΥ Α΄: 978-618-5519-24-7, Λήμμα: «Αράχωβα», Σελ. 154
32) ΣΑΡΑΝΤΟΣ Ι. ΚΑΡΓΑΚΟΣ, Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821, Δ’ ΜΕΡΟΣ, εκδόσεις Realnews, ΑΘΗΝΑ 2014, Σελ. 269
Βιβλιογραφία:
-ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ Α.Ε., ΠΑΡΑΠΟΛΙΤΙΚΑ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Α.Ε. 2015, Τόμος 29, ISBN: 978-618-5129-86-6, Σελ. 14-15
-ΓΙΑΝΝΗΣ ΓΡΥΝΤΑΚΗΣ-ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΑΛΚΟΣ-ΑΓΓΕΛΟΣ ΧΟΡΤΗΣ-ΕΚΤΟΡΑΣ ΧΟΡΤΗΣ, Σαν ΣΗΜΕΡΑ στην ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821, Εκδόσεις ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ 2020, Σελ. 362 και 364 και 365 και 370
-ΣΑΡΑΝΤΟΣ Ι. ΚΑΡΓΑΚΟΣ, ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, ΤΟΜΟΣ Β΄, ΜΕΓΑΛΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΜΕΓΑΛΕΣ ΣΤΙΓΜΕΣ ΤΟΥ ’21, Εκδόσεις ΨΥΧΟΓΙΟΣ 2021, Σελ. 539-540
-ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ ΠΟΛΕΜΙΚΑ ΔΙΑΦΟΡΩΝ ΜΑΧΩΝ ΣΥΓΚΡΟΤΗΘΕΙΣΩΝ ΜΕΤΑΞΥ ΕΛΛΗΝΩΝ ΚΑΙ ΟΘΩΜΑΝΩΝ ΚΑΤΑ ΤΕ ΤΟ ΣΟΥΛΙΟΝ ΚΑΙ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΑΠΟ ΤΟΥ 1820 ΜΕΧΡΙ ΤΟΥ 1829 ΕΤΟΥΣ Συγγραφέντα παρά του Συνταγματάρχου ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΥ ΠΕΡΡΑΙΒΟΥ ΤΟΥ ΕΞ ΟΛΥΜΠΟΥ ΤΗΣ ΘΕΤΤΑΛΙΑΣ ΚΑΙ ΔΙΗΡΗΜΕΝΑ ΕΙΣ ΤΟΜΟΥΣ ΔΥΩ, ΤΟΜΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΕΡΙΕΧΩΝ ΤΑΣ ΑΠΟ ΤΩΝ 1823 ΜΕΧΡΙ ΤΕΛΟΥΣ ΤΟΥ 1829, ΕΝ ΑΘΗΝΑΙΣ ΕΚ ΤΗΣ ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΑΣ ΑΝΔΡΕΟΥ ΚΟΡΟΜΗΛΑ ΟΔΟΣ ΕΡΜΟΥ ΑΡΙΘ. 215, 1836, Σελ. 97-108
-ΣΑΡΑΝΤΟΣ Ι. ΚΑΡΓΑΚΟΣ, Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821, Δ’ ΜΕΡΟΣ, εκδόσεις Realnews, ΑΘΗΝΑ 2014, Σελ. 261-270
-ΧΡΗΣΤΟΣ Α. ΣΤΑΣΙΝΟΠΟΥΛΟΣ, ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821, 1979 ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΕΔΕΜΑΔΗ, 2021, για αυτή την έκδοση, ΤΟ ΒΗΜΑ/ ΑΛΤΕΡ ΕΚΓΟ Α.Ε., Τόμος Α’, Α-Δ (Δεστάελ), ISBN ΤΟΜΟΥ Α΄: 978-618-5519-24-7, Λήμμα: «Αράχωβα», Σελ. 150-154
-ΔΗΜΗΤΡΗΣ Β. ΠΡΟΥΣΑΛΗΣ, Μάχου υπέρ Πίστεως και Πατρίδος, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΡΜΟΣ, Σελ. 117-119 με παραπομπές σε διάφορα άλλα έργα
-Πολύδροσος Παρνασσού: Τρία γεγονότα για τον Όσιο Σεραφείμ Δομβούς Βοιωτίας Του Ηλία Χρ. Θάνου (polydrososparnassou.blogspot.com)
Δείτε το βίντεο:
