«Ο Γοργοπόταμος στην Αλαμάνα στέλνει περήφανο χαιρετισμό…» λέει το αντάρτικο άσμα «Στ’ άρματα, στ’ άρματα». Στον στίχο αυτόν γίνεται αναφορά στη σπουδαία μάχη του Γοργοποτάμου, που συνοδεύτηκε από την ανατίναξη της ομώνυμης γέφυρας, στις 25 Νοεμβρίου 1942. Η μάχη του Γοργοποτάμου αποτελεί την κορυφαία στιγμή της ενωμένης ελληνικής Αντίστασης κατά των κατακτητών, κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Η αριστερόστροφη και δεξιόστροφη μερίδα της αντίστασης συνεργάστηκαν επιτυχώς με τον βρετανικό παράγοντα στο πολεμικό αυτό εγχείρημα.
Το πολεμικό σκηνικό
Το φθινόπωρο του 1942, ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος βρίσκεται στο αποκορύφωμά του. Οι στρατιές των δυνάμεων του Άξονα προελαύνουν σε όλα τα μέτωπα. Η Ευρώπη ολόκληρη στενάζει κάτω από τη μπότα του Γερμανού Κατακτητή από τη Γαλλία, ως τη Σοβιετική Ένωση. Μα το αντιστασιακό κίνημα βρίσκεται στην κορύφωσή του. Πρωτοπόρες αντιστασιακές χώρες είναι η Ελλάδα και η Γιουγκοσλαβία. Ο κόσμος κρατάει την ανάσα του καθώς εξελίσσεται μεγάλη μάχη μεταξύ του Άξονα και των Συμμαχικών Δυνάμεων, στο Ελ Αλαμέιν, πλησίον της Αλεξάνδρειας της Αιγύπτου, που θα κρίνει τον πόλεμο.
Στην Ελλάδα, οι Έλληνες μην ημπορώντας τον βαρύ ζυγό των κατακτητών, οργανώνονται στα χωριά και στις πόλεις, στα βουνά και στα λαγκάδια, σε αντιστασιακές οργανώσεις. Την πρωτοκαθεδρία έχει το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΑΜ), και το στρατιωτικό του σκέλος, ο Εθνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός (ΕΛΑΣ) και ο Εθνικός Δημοκρατικός Ελληνικός Σύνδεσμος (ΕΔΕΣ). Ο ΕΛΑΣ αντιπροσωπεύει την Αριστερά παράταξη και όλους όσους πρόσκεινται φιλικά σε αυτή. Ο ΕΔΕΣ αντιπροσωπεύει τη Δεξιά παράταξη και όσους πρόσκεινται φιλικά στον βρετανικό παράγοντα. Αρχηγός (καπετάνιος) του ΕΛΑΣ είναι ο Θανάσης Κλάρας (Άρης Βελουχιώτης) και του ΕΔΕΣ ο Ναπολέων Ζέρβας. Οι δύο αντιστασιακές οργανώσεις, αν και ξεχωριστά διακρίθηκαν για τις δολιοφθορές τους κατά των κατακτητών, είχαν αμοιβαία κόντρα λόγω πολιτικών και ιδεολογικών αντιθέσεων.
Το «Σχέδιο Χάρλινγκ»
Το Σχέδιο Χάρλινγκ (Operation Harling) σχεδιαζόταν την ίδια περίοδο, στο Συμμαχικό Στρατηγείο της Μέσης Ανατολής, στο Κάιρο της Αιγύπτου. Το σχέδιο προέβλεπε ανατίναξη μια εκ των τριών γεφυρών Παπαδιάς, Ασωπού ή Γοργοποτάμου, πλησίον του ορεινού όγκου του Μπράλλου, στη Φωκίδα. Ο λόγος ήταν ότι και από τις τρεις γέφυρες περνούσε η αμαξοστοιχεία Θεσσαλονίκης – Αθηνών. Με την ολοκλήρωση του σαμποτάζ, θα αποκόπτονταν οι συνδέσεις βορρά – νότου. Με τη διακοπή αυτή, δε θα έφταναν εγκαίρως γερμανικά εφόδια από την κατεχόμενη Ευρώπη, στη Βόρεια Αφρική μέσω Ελλάδας. Το πλήγμα αυτό θα ήταν καίριο για τον πόλεμο των δυνάμεων του Άξονα στη Βόρεια Αφρική. Την ίδια περίοδο διεξαγόταν η τρομερή μάχη του Ελ Αλαμέιν μεταξύ του γερμανικού Afrika Korp του στρατάρχη Έρβιν Ρόμελ και των συμμαχικών δυνάμεων του Μπερνάρντ Μοντγκόμερι. Αν ανατινασσόταν ο σιδηρόδρομος, δε θα έφταναν ποτέ τα εφόδια του γερμανικού στρατού στον Πειραιά για να πάνε στην Αφρική. Το σχέδιο αυτό θα το έφερναν σε πέρας Βρετανοί πράκτορες της οργάνωσης SOE (Special Operations Executive – Επιχειρήσεις Ειδικών Αποστολών), σε συνεργασία με δυνάμεις του Βρετανικού στρατού και Έλληνες αντάρτες που θα δρούσαν στην περιοχή.
Οι συντελεστές του σαμποτάζ
Το Σχέδιο Χάρλινγκ ξεκίνησε να τίθεται σε εφαρμογή τέλη Σεπτεμβρίου του 1942, όταν έπεσαν δύο ομάδες Βρετανών αλεξιπτωτιστών στην περιοχή της Γκιώνας. Αργότερα, αρχές Οκτωβρίου, έπεσε και μια ομάδα ακόμα. Η ομάδα αποτελούνταν από 12 Άγγλους κομάντος. Επικεφαλείς τους ήταν ο συνταγματάρχης Έντι Μάιερς, ο ταγματάρχης Κρις Γουντχάους και ο λοχαγός Ντένις Χάμσον. Ανάμεσά τους ήταν και ο Έλληνας στρατιωτικός, Θεμιστοκλής Μαρίνος, καθώς και ένας Κύπριος που έφερε το κωδικό όνομα «Γιάννης». Η βρετανική αντιπροσωπεία, ερεύνησε και έκρινε ότι η καταλληλότερη γέφυρα για το σαμποτάζ ήταν αυτή του Γοργοποτάμου. Ύστερα, σύμφωνα με τις διαταγές της SOE, αυτή η ομάδα είχε αποστολή να βρει και να ενώσει, τις κορυφαίες ελληνικές αντιστασιακές οργανώσεις, προκειμένου να συνεργαστούν από κοινού για την επίτευξη του σαμποτάζ. Οι οργανώσεις αυτές ήταν ο ΕΛΑΣ του Άρη Βελουχιώτη και ο ΕΔΕΣ του Ναπολέοντα Ζέρβα.
«Χωρίς Ζέρβα δε γινόταν, χωρίς Άρη δεν πετύχαινε»
Οι Βρετανοί επικεφαλής ήρθαν αρχικά σε επαφή με τον Άρη Βελουχιώτη, καθώς θα ήταν πιο μεγάλη η προσπάθειά τους να τον πείσουν να συνεργαστεί με τους ιδεολογικούς του αντιπάλους, Άγγλους και δεξιούς. Στη συνέχεια προσέγγισαν και τον Ναπολέοντα Ζέρβα και του ζήτησαν συνεργασία. Στις 12 Νοεμβρίου 1942, ο Ζέρβας ήρθε σε επικοινωνία με τον Βελουχιώτη και δύο μέρες αργότερα συναντήθηκαν στη Βίνιανη Φωκίδας. Εκεί ο Ζέρβας ζήτησε από τον Βελουχιώτη να συμμετέχει στην επιχείρηση, ώστε να περαστεί το μήνυμα της συνεργασίας των ελληνικών αντιστασιακών δυνάμεων. Ο Βελουχιώτης, δύσπιστος απέναντι στους ιδεολογικούς του αντιπάλους, ζήτησε χρόνο να το σκεφτεί.
Στις 19-20 Νοεμβρίου 1942, οι Ζέρβας, Βελουχιώτης, Γουντχάους και Μάιερς συναντήθηκαν στο Μαυρολιθάρι Φωκίδας. Ο Βελουχιώτης πείστηκε να συμμετέχει με τον ΕΛΑΣ στο σαμποτάζ και ξεκίνησε η οργάνωση του σχεδίου. Στις 22 Νοεμβρίου 1942 ορίστηκε το τελικό σχέδιο, κατόπιν εποπτείας του χώρου από κοινή ομάδα ανταρτών. Η επιχείρηση προγραμματίστηκε για τη νύχτα της 25ης προς 26 Νοεμβρίου 1942. Προέβλεπε επίθεση και κατάληψη της γέφυρας του Γοργοποτάμου και κατόπιν την ανατίναξή της.
Η μάχη του Γοργοποτάμου
Στην επιχείρηση έλαβαν μέρος 150 άνδρες. Ήταν 86 αντάρτες του ΕΛΑΣ, 52 αντάρτες του ΕΔΕΣ και οι 12 Βρετανοί κομάντος. Η γέφυρα του Γοργοποτάμου φυλασσόταν από 100 Ιταλούς στρατιώτες και 5 Γερμανούς, οπλισμένους με βαριά πολυβόλα και οπλοπολυβόλα. Οπότε η επίθεση έπρεπε να ναι αστραπιαία για ταχύτατη εξουδετέρωση της αξονικής φρουράς.
Στις 25 Νοεμβρίου 1942, ώρα 23:07, εκδηλώθηκε η επίθεση κατά της φρουράς της γέφυρας. Όσο οι αντάρτες εξουδετέρωναν τις εχθρικές δυνάμεις, οι Βρετανοί τοποθετούσαν τα εκρηκτικά στη γέφυρα. Ήταν 26 Νοεμβρίου 1942, 1:30 το πρωί όταν ανατινάχτηκε ένα τμήμα της γέφυρας. Στις 2:21, ανατινάσσεται κι ένα δεύτερο τμήμα, και αχρηστεύεται πλήρως η γέφυρα. Την ίδια στιγμή, οι αντάρτες εμπόδισαν ένα τρένο που έφερνε στην περιοχή ενισχύσεις, γεμάτο με Ιταλούς στρατιώτες. Στις 4:30 το πρωί, είχε αποχωρήσει και ο τελευταίος μαχητής από τη διαλυμένη γέφυρα.
Στην τοποθεσία Καλύβια οι 150 μαχητές βρέθηκαν μετά τη μάχη του Γοργοποτάμου, όπως πρόσταζε το σχέδιο. Από τους 150 μαχητές, μόνο 4 τραυματίστηκαν. Από τη φρουρά των κατακτητών, σκοτώθηκαν περίπου 20-30 στρατιώτες. Το σαμποτάζ πέτυχε. Η μάχη του Γοργοποτάμου έστεψε με νίκη τα ελληνικά και τα βρετανικά όπλα. Οι ανεφοδιασμοί του Άξονα δε θα έφταναν ποτέ στον ελληνικό νότο και στην Αφρική.
Αποτίμηση της μάχης του Γοργοποτάμου
Οι κατακτητές προφανώς και θα προχωρούσαν σε αντίποινα μετά την πανωλεθρία τους στον Γοργοπόταμο. Λίγες μέρες αργότερα, εκτέλεσαν 9 πατριώτες στον χώρο της κατεστραμμένης γέφυρας. Όμως η ζημιά για αυτούς είχε ήδη γίνει. Η ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοποτάμου αποτέλεσε τη μεγαλύτερη δολιοφθορά κατά του βάρβαρου κατακτητή σε όλη την Ευρώπη. Δικαίως προκάλεσε τον θαυμασμό όλων. Παράλληλα έδωσε δύναμη και κουράγιο στους σκλαβωμένους Έλληνες, να συνεχίζουν να ανθίστανται με θάρρος κατά των κατακτητών και των συνεργατών τους. Ήταν η κορυφαία πράξη αντίστασης και αυτό ήταν παράγωγο ενός συμβάντος: η ελληνική ενότητα. Οι Έλληνες μαχητές ξέχασαν τις διαφορές τους, ενώθηκαν και πέτυχαν το θαύμα.
Η ματωμένη επέτειος της μάχης του Γοργοποτάμου
Στις 29 Νοεμβρίου 1964, πραγματοποιήθηκαν στο χώρο του σαμποτάζ εορταστικές εκδηλώσεις για τα 22 χρόνια από την ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοποτάμου. Όμως η τελετή έμελλε να αμαυρωθεί από τραγικά γεγονότα. Περίπου 10.000 άτομα, κυρίως εκπρόσωποι της Αριστεράς, είχαν παραστεί για την τελετή. Η τελετή εξελίχθηκε επεισοδιακά καθώς αποδοκιμάστηκαν αξιωματικοί και πολιτικοί της Δεξιάς που ήταν παρόντες. Όμως έμελλε να γίνει κάτι ακόμα πιο τραγικό.
Κατά την αναχώρηση των επισήμων και την απομάκρυνση του κόσμου, μια νάρκη εξερράγη στο χώρο και σκότωσε 13 άτομα. Ανάμεσα στους νεκρούς, και η δωδεκάχρονη Κική Λιακοπούλου από το Δομοκό. Οι τραυματίες έφτασαν τους 51. Φέρετρα στάλθηκαν από τη Λαμία για τους νεκρούς. Οι αρχές διεξήγαν έρευνα και απεφάνθησαν ότι επρόκειτο για έκρηξη παλιάς αμερικανικής νάρκης, απ’ αυτές που χρησιμοποιούσε ο εθνικός στρατός κατά τον Εμφύλιο πόλεμο, που είχε ξεμείνει εδώ και χρόνια στο χώρο. Παρ’ όλα αυτά, τα επόμενα χρόνια που ακολούθησαν, υπήρχε διαρκώς η σκέψη και η υποψία περί εσκεμμένης ενέργειας.
Η Ημέρα της Εθνικής Αντίστασης
Το 1982, η ελληνική κυβέρνηση του Ανδρέα Παπανδρέου ψήφισε τον νόμο 1285. Ο νόμος αυτός ανακήρυττε την 25η Νοεμβρίου, ημέρα επετείου της μάχης του Γοργοποτάμου, ως Ημέρα της Εθνικής Αντίστασης. Η ημέρα αυτή καθιερώθηκε με ετήσιους πανελλαδικούς εορτασμούς. Η ημέρα αυτή διδάσκει διαχρονικά στον ελληνικό λαό πως αν είναι ενωμένος και θυμάται αυτά που τον ενώνουν κι όχι αυτά που τον χωρίζουν, μπορεί να πετύχει το θαύμα ακόμα και απέναντι σε ισχυρές κατακτητικές και πολεμικές μηχανές.
Παρακάτω ακολουθεί βίντεο με αφιέρωμα στη μάχη του Γοργοποτάμου από την εκπομπή «Η μηχανή του χρόνου».
Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν σε αυτό το άρθρο.
Μάχη του Γοργοποτάμου. Ανακτήθηκε από el.wikipedia.org (τελευταία σύνδεση 25/11/2021)
Επιχείρηση «Γοργοπόταμος». Ανακτήθηκε από sansimera.gr (τελευταία σύνδεση 25/11/2021)
Ντομινίκ Εντί, (1975) Οι Καπετάνιοι. Εκδόσεις ΕΞΑΝΤΑΣ
