Δεν υπάρχουν χαρακτηρισμοί που να αποδίδουν ορθότερα το περιβάλλον στο οποίο μεγάλωσε, σπούδασε και άκμασε ο Στρατής Τσίρκας, ένας από τους σπουδαιότερους -και προσωπικά αγαπημένους- πεζογράφους της ελληνικής μεταπολεμικής λογοτεχνίας. Ένας από τους σπουδαιότερους, όχι αποκλειστικά λόγω του συγγραφικού του ταλέντου, που αναμφίβολα εισήγαγε κάτι το πρωτοποριακά τολμηρό στο χώρο. Ένας από τους σπουδαιότερους, καθώς με το ώριμο πολιτικό του πιστεύω και την ενεργό συμμετοχή του στο ελληνικό γίγνεσθαι της Αιγύπτου -γίγνεσθαι το οποίο περιγράφει γλαφυρά στα κείμενά του – κατόρθωσε να αφήσει μία μοναδική διαχρονική εργογραφία που γοητεύει και διδάσκει!
H πραγματική ταυτότητα του γνωστού σε όλους ως Στρατή Τσίρκα
Το αληθινό του όνομα: Γιάννης Χατζηανδρέας, γεννημένος στο Κάιρο στις 23 Ιουλίου του 1911. Απόφοιτος του εμπορικού τμήματος της Αμπέτειου Σχολής, ο νεαρός Γιάννης – παρά την επιθυμία του να αφιερωθεί στον κόσμο της τέχνης – αναγκάζεται να κρατήσει επαφή με τον σκληρό κόσμο της πραγματικότητας και να εργαστεί για να εξασφαλίζει τα προς το ζην, αρχικά στην Εθνική Τράπεζα της Αιγύπτου, στη συνέχεια ως λογιστής και ύστερα ως διευθυντής σε εργοστάσιο παραγωγής βαμβακιού για τουλάχιστον μία δεκαετία.
Η δεκαετία αυτή, του ’30, και η Αλεξάνδρεια υπήρξαν καθοριστικές για τον Γιάννη. Στο διάστημα αυτό ξεκίνησε να δημοσιεύει σε τοπικά περιοδικά μεταφράσεις ποιητικών κειμένων και τα πρώτα του σύντομα έργα, υιοθετώντας το ψευδώνυμο «Στρατής Τσίρκας». Γνώρισε τον Καβάφη (στον οποίο αφιέρωσε το 1958, το βραβευμένο με Κρατικό Βραβείο Βιογραφίας «Ο Καβάφης και η εποχή του»), εντάχθηκε στους κύκλους των γραμμάτων, αλλά και των κομμουνιστών. Γνώρισε, επίσης, και τη σύζυγό του, Αντιγόνη Κερασσώτη, με την οποία ταξίδεψε στην ναζιστική Ευρώπη και την υπό εμφύλιο πόλεμο Ισπανία, από όπου επέστρεψε το 1938 γεμάτος προβληματισμούς και ανησυχίες. Χαρακτηριστική η συμμετοχή του στο Παρίσι στο «Β’ Διεθνές και Παγκόσμιο Συνέδριο Συγγραφέων για την υπεράσπιση της κουλτούρας ενάντια στον πόλεμο και στον φασισμό».
Από το 1938 έως και το 1963, όταν εγκαταστάθηκε πλέον μόνιμα στην Ελλάδα, ο Τσίρκας εργάστηκε ως διευθυντής σε βυρσοδεψείο της Αλεξάνδρειας.
Οι “Ακυβέρνητες Πολιτείες” του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου
Τα αριστερά πιστεύω του Τσίρκα εκδηλώθηκαν δυναμικά στη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και στα γεγονότα της Μέσης Ανατολής. Η πολιτική αστάθεια είναι προφανής: η συνθηκολόγηση της Ελλάδας με τη ναζιστική Γερμανία, η κατάληψη της Αθήνας, ο θάνατος του Μεταξά, ο σχηματισμός στο Κάιρο εξόριστης δημοκρατικής κυβέρνησης υπό τον – παλαιό βενιζελικό – Εμμανουήλ Τσουδερό, η άφιξη του συντηρητικού Παναγιώτη Κανελλόπουλου και ο κυβερνητικός ανασχηματισμός (1942), το χάσμα των βασιλικών και των δημοκρατικών που εκδηλωνόταν με εξαντλητικά γυμνάσια των ταγμάτων των δύο ελληνικών Ταξιαρχιών της Μέσης Ανατολής, η απήχηση του ΕΑΜ και ο σχηματισμός δεύτερης κυβέρνησης στις περιοχές που απελευθέρωνε ο ΕΛΑΣ, η αντίθεση των Άγγλων στην Αριστερή Ηγεσία και η εξέγερση στρατού και στόλου απέναντι στην ξένη αυτή επέμβαση (1944).
Ο Τσίρκας συμμετέχει ενεργά στη δράση του Κομμουνιστικού Κόμματος και του Ελληνικού Απελευθερωτικού Συνδέσμου (ΕΑΣ), ενώ παράλληλα δημοσιεύει σε παράνομες εκδόσεις και στο περιοδικό «Έλλην». Αρκετά χρόνια αργότερα, επιλέγει τρία κομβικά ιστορικά σημεία και αφιερώνει μία τριλογία 1500 σελίδων, τις «Ακυβέρνητες Πολιτείες», σε επιμέρους τριλογίες (έρωτας/ιστορία/πολιτική, Ιεροσόλυμα/Κάιρο/Αλεξάνδρεια).
Η πλοκή του πρώτου μέρους, της «Λέσχης» (1961), λαμβάνει χώρα στα Ιεροσόλυμα του 1942 που αναμφίβολα πρωταγωνιστούν! «Δευτεραγωνιστής» ο Σιμωνίδης – υπό το ψευδώνυμο του Μάνου Καλογιάννη – ένας ανθρωπιστής αριστερός αστός που με αφορμή τη διαμονή του σε μία τοπική πανσιόν γνωρίζει ετερόκλητες προσωπικότητες από ποικίλους πολιτικούς χώρους, ερωτεύεται – πλατωνικά – και απογοητεύεται με τη «Λέσχη» που κυβερνά τον κόσμο και «παίζει» με τον λαό βάσει των δικών της αρρωστημένων «κανόνων». Η ηχηρή κριτική των ηγετικών μορφών και του άκρατου αμοραλισμού του αριστερού κινήματος που απηχεί στο έργο, είχε ως (αναπόφευκτο) αποτέλεσμα την επίσημη διαγραφή του Τσίρκα από την οργάνωση Ελλήνων κομμουνιστών της Αιγύπτου.
Το δεύτερο μέρος, η «Αριάγνη» (1962), μας μεταφέρει στο Κάιρο του 1943 και διηγείται την προσπάθεια των Άγγλων και των φιλοβασιλικών να εξοντώσουν τις ελληνικές Ταξιαρχίες – τις οποίες θεωρούσαν πλέον ως αχρείαστες και ενδεχομένως απειλητικές – με εξαντλητικές «πορείες θανάτου» στην έρημο. Συμπρωταγωνίστρια του Μάνου, η Αριάγνη, ένα πρότυπο ανθρωπισμού, σοφίας και γυναίκας, που φιλοξενεί τον ταλαιπωρημένο Σιμωνίδη, ο οποίος μαζί με τους συντρόφους του προσπαθεί να ξεσκεπάσει την παρακρατική δράση, τις μηχανορραφίες, τον εγωκεντρισμό και την ασυδοσία των ηγετικών στελεχών της Αριστεράς, προβληματιζόμενος παράλληλα για το εφήμερο του έρωτα.
Ο ύμνος στην ανθρωπιά και την γενναιότητα κλείνει με την «Νυχτερίδα» (1965). Ο Μάνος στην μυστηριώδη Αλεξάνδρεια, η εξέγερση του 1944, ο απόλυτος – αυτή τη φορά – έρωτας και το νούμερο της Νυχτερίδας: στην αλεξανδρινή μπέλ-επόκ, μία σαγηνευτική γυναίκα σχοινοβάτης, ονειρική φαντασίωση κάθε άνδρα, γοητεύει ένα νεαρό αγόρι, που όταν χρόνια αργότερα την συναντά ανακαλύπτει πόσο ακόρεστη και φιλήδονη είναι. Με αυτό το «παραμύθι» ο Τσίρκας συνοψίζει όλη την τριλογία του, παρομοιάζοντας την πολιτική με την ακαταμάχητη «Νυχτερίδα», που όμως «εκπορνεύεται» και απογοητεύει όσους την αγάπησαν πραγματικά.
Το μεταιχμιακό αυτό έργο του Τσίρκα σίγουρα κουράζει σε ορισμένα σημεία, καθώς η δράση εκτυλίσσεται αργά. Ο συγγραφέας, όμως, δεν θέλει να επιμείνει σε αυτήν, μα στα νοήματα πίσω από τις λέξεις. Με πολυπρόσωπη αφήγηση, ανάλογα με την οπτική, και με μοναδικά ζωντανές περιγραφές μεταφέρει τον αναγνώστη στην εξωτική Αίγυπτο, στα σαλόνια, τις φτωχογειτονιές και τα πολιτικά στρατηγεία και αγγίζει τα συναισθήματά του.
Ο Τσίρκας της Δικτατορίας
Ο Τσίρκας στην Ελλάδα ασχολήθηκε – παράλληλα με τη συγγραφή της τολμηρής τριλογίας του – με την κριτική και το κοινωνικό ρεπορτάζ. Η δικτατορία, όμως, δεν επέτρεψε στο πολιτικό πνεύμα του να ηρεμήσει. Εντάσσεται στο ΚΚΕ Εσωτερικού, δημοσιεύει σε αντιδικτατορικές εκδόσεις (18 Κείμενα, Νέα Κείμενα, Συνέχεια) και πρωτοστατεί στο Πατριωτικό Αντιδικτατορικό Μέτωπο (ΠΑΜ).
Στην περίοδο αυτή – που τον τάραξε εξίσου έντονα με τα γεγονότα του Παγκοσμίου – αποφάσισε να αφιερώσει μία ακόμα τριλογία, τα «Δίσεχτα Χρόνια». Το πρώτο μέρος, η «Χαμένη Άνοιξη» (1976) αποτέλεσε ένα μυθιστόρημα ερωτικό με πλαίσιο δράσης την Αθήνα, την ιστορία και την πολιτική, όπως το περιέγραψε και ο ίδιος. Το έργο έχει και πάλι διπλή εστίαση: αφενός αυτή του Ανδρέα, ενός αριστερού αγωνιστή του Εμφυλίου και αφετέρου αυτή της Φλώρας, μίας εκπατρισμένης και χωρισμένης Δανο-Ελβετίδας που αποτελεί το μάταιο αντικείμενο του πόθου του πρωταγωνιστή Ανδρέα. Αφηγηματικός χρόνος: ο Ιούλιος του 1965. Ούτε καν μέχρι τη Χούντα δεν προλαβαίνει να ταξιδέψει τους λογοτεχνικούς του ήρωες ο Τσίρκας, καθώς πεθαίνει σαν σήμερα στις 27 Ιανουαρίου του 1980 από ανεύρυσμα. Η «Χαμένη Άνοιξη» πήρε τον τίτλο του κύκνειου άσματος και η μοίρα των δύο ηρώων αφέθηκε στην φαντασία του κάθε αναγνώστη.
Ο Στρατής Τσίρκας, λοιπόν, είναι ένας αληθινός μυθιστοριογράφος. Κινούμενος μεταξύ φαντασίας και πραγματικότητας, χάρισε στην ελληνική λογοτεχνική κληρονομιά ανεκτίμητα έργα που αποτελούν μέχρι και σήμερα πηγή έμπνευσης και προβληματισμού, καθώς τα ζητήματα που θίγει – ερωτικά και πολιτικά – είναι αδιαμφισβήτητα διαχρονικά! Ακολουθεί βίντεο αφιερωμένο στα βιώματα και το έργο του.
Πηγές:
Προκοπάκη Χρ. (επιμ.) (2013), Στρατής Τσίρκας, Ακυβέρνητες Πολιτείες, η Λέσχη, εκδ. ΚΕΔΡΟΣ
Ρουμπίνη Δ. (2016), Λογοτεχνία της πόλης και λογοτεχνία της μνήμης: Η Χαμένη Άνοιξη του Σ. Τσίρκα και Η Άκρα
Ταπείνωση της Ρ. Γαλανάκη, η Αθήνα σε κρίσιμες ιστορικές περιόδους. Ανακτήθηκε από: https://ikee.lib.auth.gr/record/289214/files/GRI-2017-19215.pdf
