9 Απριλίου 1941: Οι πρώτες γερμανικές μονάδες εισβάλλουν στη Θεσσαλονίκη. Η αρχή του τέλους της μακραίωνης εβραϊκής παρουσίας στην πόλη έχει ήδη σημάνει. Στην πραγματικότητα, οι διωγμοί των εβραίων στη Θεσσαλονίκη είχαν ξεκινήσει χρόνια πριν, από τους πρώτους κατακτητές της πόλης, τους Έλληνες.
Η εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης υπό ελληνικό έλεγχο
Όταν ο ελληνικός στρατός μπήκε θριαμβευτής στη Θεσσαλονίκη, τον Οκτώβριο του 1912, η εβραϊκή κοινότητα αποτελούσε μακράν την πληθυσμιακή πλειοψηφία της πόλης. Ακολουθούσαν οι Τούρκοι και μετά οι Έλληνες. Ο Βασιλιάς Γεώργιος Α’ είχε δεσμευτεί ότι οι μη ελληνικοί πληθυσμοί της ακμάζουσας Θεσσαλονίκης θα απολάμβαναν της ίδιας μεταχείρισης με τους Έλληνες, αλλά η πραγματικότητα αποδείχθηκε εκ διαμέτρου αντίθετη.
Η παρατεταμένη προσπάθεια εξελληνισμού της πόλης δεν θα μπορούσε να αφήσει στο απυρόβλητο την κραταιά τάξη των Εβραίων. Παρά το γεγονός ότι η μέγιστη προτεραιότητα του Βενιζέλου ήταν η ενίσχυση του ελληνικού στοιχείου στις νεοαποκτηθείσες περιοχές, μετά τις επιτυχίες των Βαλκανικών πολέμων, ο Έλληνας ηγέτης προσπαθούσε να κρατήσει φιλικές σχέσεις με την εβραϊκή κοινότητα. Μέγας διπλωμάτης ήξερε ότι ένας, κυβερνητικά υποκινούμενος, ξεριζωμός των Εβραίων θα κλόνιζε τη διεθνή θέση της χώρας, όταν εκείνη την περίοδο, είχε μόλις ανοίξει η όρεξή για υλοποίηση του μέγιστου ελληνικού οράματος της εποχής, της Μεγάλης Ιδέας του Κωλέττη.
Συν τοις άλλοις, ο Βενιζέλος είχε πολύ σοβαρότερα προβλήματα να λύσει στο εσωτερικό της χώρας, την ώρα που είχε ήδη ξεσπάσει ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος. Καθ’ όλη τη διάρκεια αυτού, η Θεσσαλονίκη συνέχιζε να ανθεί οικονομικά, καθώς αποτελούσε έναν ασφαλή λιμένα για τα συμμαχικά στρατεύματα που αλώνιζαν το Αιγαίο και την Ανατολική Μεσόγειο.
Κρίσιμες συγκυρίες που συνέβαλαν στην απομάκρυνση των Εβραίων
Η Μεγάλη Πυρκαγιά του 1917, που κατέκαψε το κέντρο της Θεσσαλονίκης έπληξε ως επί το πλείστον τις εβραϊκές συνοικίες της περιοχής, με αποτέλεσμα 50.000 Εβραίοι να μείνουν άστεγοι. Παρά τις προσπάθειες των τοπικών αρχών για ανασυγκρότηση, πολλοί Εβραίοι επέλεξαν να εγκαταλείψουν την πόλη. Άλλοι κατευθύνθηκαν προς τη Δύση και άλλοι προς την Παλαιστίνη.
Η πυρκαγιά ήταν το πρώτο μεγάλο πλήγμα για την εβραϊκή παρουσία στην πόλη. Ακολούθησε, μερικά χρόνια αργότερα, η τραγική εξέλιξη στο Μικρασιατικό μέτωπο και τα προσφυγικά κύματα από την Τουρκία δημιούργησαν νέους «πονοκεφάλους» για την σεφαραδίτικη κοινότητα. Οι κατατρεγμένοι πρόσφυγες που έφτασαν από Μικρά Ασία, Πόντο και Ανατολική Θράκη, ως αποτέλεσμα της Συνθήκης της Λωζάνης, έφεραν και νέες προκλήσεις.
Είναι αλήθεια ότι οι πρόσφυγες που, τον πρώτο καιρό εγκαταστάθηκαν σε παραπήγματα, δεν έβλεπαν με καλό μάτι τους «βολεμένους» Εβραίους και πικραμένοι από την άνευ όρων παράδοση των περιουσιών τους στην Τουρκία έριζαν για υλικές αποζημιώσεις. Συγχρόνως, οι Εβραίοι ποτέ δεν συμπάθησαν τους Έλληνες πρόσφυγες της Μικράς Ασίας, αφού έβλεπαν στο πρόσωπό τους εν δυνάμει διεκδικητές, της πρωτοκαθεδρίας στην πόλη.
Με την πάροδο του χρόνου και την άνοδο του Αντισημιτισμού σε όλη την Ευρώπη, οι Εβραίοι, κατά τον Μεσοπόλεμο, βρέθηκαν στο στόχαστρο εθνικιστικών ομάδων. Αποκορύφωμα της δυσοίωνης για αυτούς κατάστασης ήταν η πυρπόληση ολόκληρης της εβραϊκής συνοικίας Κάμπελ στην περιοχή Βότση. Επρόκειτο για μία φτωχή γειτονιά, η οποία δέχθηκε την ανελέητη επίθεση των Ελλήνων ακραίων εθνικιστών, το βράδυ της 29ης Ιουνίου του 1931. Το ελληνικό «πογκρόμ» σε βάρος των Εβραίων περιλάμβανε την καταστροφή δέκα σπιτιών, μεταξύ αυτών και του Ραβίνου, ενώ κάηκε ολοσχερώς η Συναγωγή της περιοχής και το εβραϊκό σχολείο. Τα επεισόδια τροφοδότησε η ελληνική εφημερίδα «Μακεδονία» και διαπράχθηκαν από μέλη της αντισημιτικής οργάνωσης «Εθνική Ένωσις Ελλάς», μέσα σε κλίμα πόλωσης. Δεν ήταν λίγοι αυτοί που αισθάνθηκαν απειλή και έφτασαν στο σημείο να προσφύγουν μέχρι και στη Λατινική Αμερική.
Η παγκόσμια οικονομική κρίση, ωστόσο, που είχε ξεσπάσει το 1929 στη Νέα Υόρκη, ήρθε στην Ελλάδα στις αρχές του ’30 και ως εκ τούτου η μετανάστευση προς τη Δύση ήταν πολύ κοστοβόρα. Η δικτατορία του Μεταξά, όσο παράδοξο κι αν ακούγεται, προσέφερε μια δικλείδα ασφαλείας στους Εβραίους της Θεσσαλονίκης, αφού σε αντίθεση με άλλες δικτατορίες στην Ευρώπη δεν στοχοποιούσε την εβραϊκή κοινότητα, ούτε τη συνέδεε με τον κομμουνισμό. Μάλιστα, ο Μεταξάς είχε αναγνωρίσει τη θεμελιώδη προσφορά των Εβραίων στην ανάπτυξη της πόλης, ενώ επίλυσε και το μακροχρόνιο ζήτημα των εβραϊκών νεκροταφείων, που είχε προκαλέσει την αντίδραση, μέχρι και των ξένων δυνάμεων. Το μεγαλύτερο εβραϊκό νεκροταφείο στην Ευρώπη βρίσκεται θαμμένο στη Θεσσαλονίκη, σε μία έκταση όπου έχει απαλλοτριωθεί από το ελληνικό κράτος και στεγάζει σήμερα το φοιτητικό campus του ΑΠΘ.
Το τραγικό τέλος της εβραϊκής παρουσίας
Την πορεία προς την εξομάλυνση της έντασης διέκοψε απότομα, ο βραχνάς του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. 13.000 Εβραίοι ενσωματώθηκαν στον ελληνικό στρατό και πολέμησαν στα βουνά της Αλβανίας κατά της φασιστικής Ιταλίας και στη συνέχεια υπερασπίστηκαν τις ελληνικές θέσεις μέχρι τελικής πτώσεως, στη διάρκεια της γερμανικής επέλασης. Πολυτελή σπίτια Εβραίων αστών επιτάχθηκαν για τις ανάγκες της ναζιστικής διοίκησης και χωροφυλακής. Οι Εβραίοι, ως όφειλαν, κυκλοφορούσαν φορώντας το κίτρινο άστρο του Δαβίδ στο πέτο, ώστε να γίνονται ευδιάκριτοι.
Το μαρτύριο των Εβραίων ξεκίνησε έναν χρόνο μετά την εισβολή των χιτλερικών στρατευμάτων στην πόλη. Στις 11 Απριλίου του 1942, ο διοικητής της Βέρμαχτ έδωσε εντολή στους Εβραίους άρρενες, ηλικίας 18-45 ετών να μαζευτούν στην Πλατεία Ελευθερίας. Ο αριθμός των παρουσιασθέντων κυμάνθηκε κοντά στους 9.000 και όλοι τους οδηγήθηκαν στην ευρύτερη ελληνική επικράτεια για να τελέσουν καταναγκαστικά έργα. Στο σημείο έχει ανεγερθεί μνημείο του Ολοκαυτώματος. Πολλοί από αυτούς δεν άντεξαν τις άθλιες συνθήκες διαβίωσης και πέθαναν σε σύντομο χρονικό διάστημα. Ο δωσίλογος δήμαρχος της Θεσσαλονίκης, Κωνσταντίνος Μερκουρίου έδωσε τον Δεκέμβριο του ίδιου έτους τη συγκατάθεσή του στις γερμανικές αρχές, ώστε να ισοπεδώσουν πλήρως το μείζονος πολιτισμικής σημασίας, εβραϊκό νεκροταφείο εντός της σημερινής πανεπιστημιούπολης.
Η εβραϊκή κοινότητα αναγκάστηκε να ζήσει σε γκέτο, έννοια άγνωστη για τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης, ενώ απαγορευόταν να κυκλοφορούν μετά τη δύση του ηλίου και να χρησιμοποιούν το τραμ. Το πρώτο τρένο για το Άουσβιτς – Μπίρκεναου αναχώρησε στις 14 Μαρτίου του 1943, με την πρόφαση μιας καλύτερης ζωής στην Πολωνία. Μέχρι τον Αύγουστο του ίδιου έτους, συνολικά 45.000 Εβραίοι της Θεσσαλονίκης οδηγήθηκαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Μόνο ένα 5% του συνολικού πληθυσμού κατάφερε να ξεφύγει του ταξιδιού προς το θάνατο.
Όσοι κατάφεραν να επιζήσουν και να επιστρέψουν στη Θεσσαλονίκη βρήκαν τις περιουσίες τους ρημαγμένες από το «πλιάτσικο» των Ελλήνων στα εβραϊκά σπίτια, κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Η πάλαι ποτέ «Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων» δεν θύμιζε σε τίποτα τις εποχές, όπου η εβραϊκή παρουσία δέσποζε και κυριαρχούσε στην πόλη. Οι περισσότεροι επέλεξαν να πάνε στο νεοσύστατο Ισραήλ, ενώ μικρή μερίδα παρέμεινε στη Θεσσαλονίκη, όπου πια ενσωματώθηκε πλήρως στην ελληνική κοινωνία. Το εβραϊκό μουσείο Θεσσαλονίκης στέκει αγέρωχο στην Αγίου Μηνά για να θυμίζει σε όλους την ιστορία της εβραϊκής παρουσίας στην πόλη και τα πάνδεινα, όπου πέρασαν αυτοί οι άνθρωποι, κατά τη διάρκεια της ναζιστικής θηριωδίας.
Διαδικτυακές πηγές:
Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης. Ανακτήθηκε από jmth.gr (Τελευταία πρόσβαση 11/2020).
Η ιστορία των Εβραίων της Θεσσαλονίκης. (2020). Ανακτήθηκε από el.wikipedia.org (Tελευταία πρόσβαση 15/11/2020 στις 22:40)
