Ο Νίκος Παπατάκης, ‘Ελληνας σκηνοθέτης, παραγωγός και σεναριογράφος, γεννήθηκε στην Αιθιοπία και έζησε στην Γαλλία. Κράτησε μεγάλες επαφές με τις Ελληνικές του ρίζες, παρόλο που έζησε στην Γαλλία για το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του. Συνεργάστηκε με τον Ελληνοαμερικάνο σκηνοθέτη Τζον Κασσαβέτη ως συμπαραγωγός στην πρώτη του μεγάλου μήκους ταινία Σκιές (1959) όσο ζούσε στην Νέα Υόρκη, πράγμα που τον οδήγησε στο ξεκίνημα της μικρής, αλλά εντυπωσιακής πάραυτα φιλμογραφίας του, την οποία τελείωσα καθώς είναι διαθέσιμη σε γνωστή ελληνική πλατφόρμα αλλά ενίοτε και στο Criterion Channel, για τους πιο ψαγμένους ή για εκείνους που μένουν σε άλλη χώρα. Πέντε ταινίες μεγάλου μήκους επομένως, με την πρώτη να είναι η διεθνώς αναγνωρισμένη Οι ‘Αβυσσοι (1963) και η τελευταία Ο Σχοινοβάτης ή Οι Ισσοροπιστές (1991). Οι θεματικές του Παπατάκη ποικίλλουν, και θα τις αναλύσω παρακάτω, κάνοντας εκ παραλλήλου ένα μικρό σχόλιο για την κάθε ταινία, πράγμα που θεωρώ άκρως σημαντικό για έναν σκηνοθέτη που θα έπρεπε να φτάνει σε αναγνωρισιμότητα τον Θεόδωρο Αγγελόπουλο, αλλά όπως και αυτός, δεν εκτιμάται όπως του αρμόζει από το Ελληνικό κοινό.
Οι ‘Αβυσσοι (1963 διάρκεια 90’)
Ο Παπατάκης στο σκηνοθετικό του ντεμπούτο είχε επιρροές από τον Κασσαβέτη και εντυπωσίασε τον άρχοντα του σουρεαλιστικού σινεμά Λουίς Μπουνιουέλ, φτάνοντας μέχρι και στο Φεστιβαλ των Καννών του ’93, από το οποίο αποκλείστηκε, όντας τολμηρό και ενάντια στην συνηθισμένη νοοτροπία του Φεστιβαλ (τουλάχιστον για εκείνη την εποχή). Μια τολμηρή κριτική στην κοινωνική ιεραρχία και -μεταξύ άλλων- στην κατάχρηση της εξουσίας, που εμπνέεται από πραγματική ιστορία και πρωταγωνιστούν δύο αδερφές. Η πρώτη ταινία του σκηνοθέτη άλλωστε, δρα ως μεταφορά για τις συγκρούσεις ανάμεσα στην Αλγερία και την Γαλλία, ακολουθώντας τον πόλεμο μεταξύ τους που έληξε το 1962. Σε ενενήντα λεπτά ο σκηνοθέτης χωράει εντυπωσιακά τρία χρόνια και μας μεταφέρει σε ένα χαοτικό και σουρεαλιστικό περιβάλλον με έντονη θεατρικότητα όπου οι ίδιοι, αλλά και ο Παπατάκης, παίρνουμε την θέση καθηλωμένων παρατηρητών.
Οι Βοσκοί ή Θάνος και Δέσποινα (1967, διάρκεια 120′)
Ο Θάνος και η Δέσποινα, δύο άνθρωποι από διαφορετικές κοινωνικές τάξεις, αντιμετωπίζουν τις δυσκολίες και τα εμπόδια που θέτει ο κοινωνικός τους περιγυρος και κυρίως τις απαιτήσεις των οικογενειών τους. Μια δίωρη ασπρόμαυρη μικρογραφία της ελληνικής κοινωνίας και ιδιαίτερα της επαρχιακής κουλτούρας και νοοτροπίας που αποτελεί ένα μικρό κομμάτι κάθε ‘Ελληνα που ζει σε μεγαλούπολη σήμερα. Από τους Βοσκούς του 1967 στο Ταξίδι στα Κύθηρα του 1984 στο Σπιρτόκουτο του 2002 η βάση της ελληνικής κοινωνίας διαιωνίζεται και οι Έλληνες επιθυμούν την απόδραση από αυτή με κάθε δυνατό τρόπο. Οι τάσεις φυγείς και η καταπίεση από ανώτερες δυνάμεις και από τον περίγυρο είναι ένα συχνό μοτίβο της φιλμογραφίας του Παπατάκη, όπως βλέπουμε και στην Φωτογραφία, για την οποία θα μιλήσουμε επακολούθως. Στους Βοσκούς εμπλέκονται πολλά θέματα, και άλλα τόσα αφήνονται στην φαντασία του θεατή. Θα φανταζόταν κανείς πως είναι μια απλοϊκή ιστορία αγάπης στο ξεκίνημα της, που πασχίζει να ανθίσει μέσα στην καταπιεστική πατριαρχία, αλλά όσο προχωράει παίρνει όλο και πιο σκοτεινές τροπές, με το ύστατο σημείο κρούσης να φτάνει το βράδυ της Ανάστασης, στοιχείο απολύτως συμβολικό κατά την ταπεινή μου άποψη. Η θρησκεία, οι τάσεις φυγής, η πατριαρχία και η ανισότητα ανάμεσα στις κατώτερες και ανώτερες κοινωνικές διαστρωματώσεις, μαζί με τις απόλυτα συναισθηματικές ερμηνείες, αλλά και την εντυπωσιακή χημεία μεταξύ ‘Ολγας Καρλάτου και Γιώργου Διαλεγμένου αποτελούν το εκρηκτικό συνοθύλευμα που κάνει τους Βοσκούς τόσο αριστουργηματικούς. Απόλυτα αποκαλυπτικό, μη φοβούμενο την ωμή κριτική, προβοκατόρικο μέχρι τέλους. ‘Ισως όχι τόσο όσο άλλες ταινίες του Παπατάκη, αλλά ξεδιπλώνει τις παθογένειες της ελληνικής κοινωνίας με τέτοιο τρόπο, που μας πληγώνει και μας κάνει να θέλουμε να το ξαναδούμε το συντομότερο δυνατόν ταυτοχρόνως. Καδραρίσματα και μπλόκινγκ που θα μπορούσα να συγκρίνω μονάχα με την φιλμογραφία του Ίνγκμαρ Μπέργκμαν και μια απαράμιλλη τραγικότητα που παραδόξως σε κάνει να μην θες να ξαναδείς άλλη ταινία παρα αυτή για τον επόμενο μήνα.
Γκλόρια Μούντι (1976, διάρκεια, 130′)
Το Γκλόρια Μούντι είναι η τρίτη και για πολλούς η πιο αμφιλεγόμενη ταινία του Νίκου Παπατάκη. Η ‘Ολγα Καρλάτου, καλλιτεχνική μούσα και σύντροφος του Παπατάκη εξελίσσεται από τους Βοσκούς, και μας καθηλώνει στις θέσεις μας από το πρώτο κιόλας εικοσάλεπτο της ταινίας. Ο ρόλος της είναι εκείνος του βασανισμένου και έμμονου καλλιτέχνη, και μαζί με τον Παπατάκη ανοίγουν τον δρόμο στις επόμενες γενιές σκηνοθετών και σεναριογράφων που θέλησαν να κάνουν το ίδιο, υποδειγματικά. Οι δυναμικές τις οποίες παίζει πλεον ο Παπατάκης στα δάχτυλά του, του υποτάκτη και του υποταγμένου, είναι παρούσες για ακόμα μια φορά, όπως και η τολμηρή αναφορά στην σύγκρουση μεταξύ Αλγερίας και Γαλλίας. Με σουρεαλιστικά στοιχεία και χαοτικές εκρήξεις, εισαγόμαστε και εμείς στον ψυχισμό της πρωταγωνίστριας, αλλά και πάλι μέχρι το τέλος αδυνατούμε να τον κατανοήσουμε πλήρως, καθώς είναι απόλυτα απρόβλεπτος, πράγμα που υπογραμμίζει την μαεστρία της ηθοποιού αλλά και το ταλέντο του ίδιου του σκηνοθέτη, ο οποίος έγραψε και το σενάριο. Με έναν έντονο, Παζολινικό παραλογισμό να ακολουθεί την κάθε πτυχή της υπαρξιακής κρίσεως της Γκαλάι (Καρλάτου), πολιτικό σχολιασμό αλλά και την πρώτη αναφορά στον άδικο και ακόμα βαναυσότερο κόσμο του θεάματος. Η γραμμή μεταξύ αλήθειας και ψέμματος πλέον αχνοφαίνεται και ο Παπατάκης δημιουργεί ένα φιλμ για πολύ δυνατούς, τολμηρούς και έμπειρους σινεφιλ που συναγωνίζεται τον Ζουλάφσκι και συμμερίζεται τις ιδέες του Μπουνιουέλ.
Η Φωτογραφία (1986, διάρκεια 112′)
‘Ενας νεαρός από την Καστοριά πηγαίνει στο Παρίσι για να βρει δουλειά, με μοναδικό γνωστό έναν γουναρά και μια φωτογραφία μιας γνωστής Ελληνίδας τραγουδίστριας ως ενθύμιο από την πατρίδα του. Έτσι ξεκινά μια σειρά παρανοήσεων με αυτόν και τον γνωστό του που βασίζεται στην φωτογραφία της τραγουδίστριας. ‘Ενα ταξίδι προς την ανακάλυψη του ίδιου του εαυτού του νεαρού και του σκληρού κόσμου που καλείται να αντιμετωπίσει στο εξωτερικό, η δημιουργία μιας στενής σχέσης και ο σταθερά χαοτικός κόσμος του Παπατάκη μαζί με την καταπληκτική του σκηνοθεσία καθηλώνουν τον θεατή και καθιστούν την Φωτογραφία το πιο προσβάσιμο έργο από όλη την φιλμογραφία του σκηνοθέτη. Ο κεντρικός χαρακτήρα σε αυτό το φιλμ ωστόσο, είναι τα όνειρα. Μέσα στις πολιτικές προκαταλήψεις των ‘Ελλήνων γύρω του και μετά από δύσκολες εμπειρίες στον στρατό, ο Ηλίας, ρόλος που ταιριαστά δόθηκε στον ‘Αρη Ρέτσο, συνεχίζει να ονειρεύεται και, καταφέρνει να πάει στο Παρίσι. Είναι ερωτευμένος με αυτά που μπορεί να του φέρει το μέλλον και μόνο αυτά. Ο Γεράσιμος, αρκετά μεγαλύτερος σε ηλικία, ερωτεύεται ένα πρόσωπο που ούτε έχει ακούσει την φωνή του ούτε έχει γνωρίσει ποτέ και θέλει να κάνει τα πάντα για αυτό. Εδώ ταιριάζει ίσως και μια φράση από το Ταξίδι Στα Κύθηρα του Αγγελόπουλου, που βγήκε λίγα χρόνια πριν από την Φωτογραφία: «Γιατί πρέπει να λαχανιάζουμε κυνηγώντας μια σκιά;» Με καμία έκπτωση στον πολιτικό σχολιασμό, ο Παπατάκης μας παρουσιάζει ένα εντυπωσιακό έργο με την πιο εντυπωσιακή διεύθυνση φωτογραφίας στην φιλμογραφία του. Συνομιλεί με τα απωθημένα της Ελληνικής κοινωνίας, με τα θέλω των ξένων της διασποράς, και μας κατεβάζει όλο και πιο βαθιά σε ένα λαγούμι επιλογών από το οποίο δεν υπάρχει επιστροφή και, αποδεικνύεται μοιραίο. Μια σύγχυση μεταξύ κωμωδίας και τραγωδίας, και μια ατέρμονη διερεύνηση της ανθρώπινης ηθικής, ακολουθώντας το υπάρχον κλίμα που επικράτησε μετά τα καθοριστικά γεγονότα της δεκαετίας του ’70.
Ο Σχοινοβάτης ή Οι Ισσοροπιστές (1991, διάρκεια 120′)
Το τελευταίο φιλμ του Νίκου Παπατάκη αποτέλεσε κατεμέ μια ήρεμη δύναμη, με μεγαλύτερες εντάσσεις από την Φωτογραφία αλλά μικρότερες από το Γκλόρια Μούντι. Διαδραματιζόμενο την δεκαετία του ’60 στο Παρίσι, ένας συγγραφέας παίρνει υπό το φτερούγα του έναν πολύ νεότερο από αυτόν ‘Αραβα και προσπαθεί να του πραγματοποιήσει το όνειρο να γίνει επιτυχημένος σχοινοβάτης. Το φιλμ είναι γεμάτο με ιδέες, όπως άλλωστε και κάθε φιλμ του σκηνοθέτη, αποτελώντας το ίδιο ένα μεγάλο τσίρκο. Ο ρατσισμός και η σεξουαλικότητα είναι τα πρώτα στη σειρά αυτή τη φορά, και ακολουθεί η συνηθισμένη πλέον ταξική σχέση αλλά και ο βασανισμένος, ονειροπόλης με τον τρόπο του,καλλιτέχνης. Σημειωτέον ότι τον ρόλο του συγγραφέα παίζει ο Μισέλ Πικολί, ρόλος ο οποίος βασίστηκε στον χρόνιο φίλο του Παπατάκη, Ζαν Ζενέ, με τον οποίο είχανε μια ιδιαίτερα περίπλοκη φιλία αλλά και καλλιτεχνική συνεργασία. Οι Ισορροπιστές με προβλημάτισαν αρκετά, όπως άλλωστε προβλημάτισαν και αρκετούς κριτικούς οι οποίοι το χαρακτήρισαν υποδόρια φετιχιστικό και ομοφοβικό. Εντούτοις θεωρώ ότι, παρόλο που δεν είναι το αγαπημένο μου έργο του Παπατάκη, δεν θα πω αν είναι το καλύτερο καθώς δεν είναι αντικειμενική αυτή η βλέψη, θίγει σημαντικά θέματα και παρουσιάζει έναν ατελείωτο πειραματισμό και τόλμη, που λίγοι σκηνοθέτες θα μπορούσαν να δείξουν. Σκιαγραφεί ένα άκρως προβληματικό πορτρέτο δύο ανθρώπων που οδηγούνται από τα δικά τους κίνητρα και παρασύρονται από το κύμα της ζωής, της σαρκικής ανάγκης και της δημιουργίας.
Καλή προβολή!
