Η αρχή της σχέσης με το πρωτόγονο.
Η αμεσότητα της έκφρασης του Gauguin.
Η επιρροή της πρωτόγονης τέχνης πρωτο-εμφανίζεται στο Ευρωπαϊκό έδαφος μέσα από τα έργα του Paul Gauguin. Για τον ιστορικό τέχνης και πρώτο διευθυντή του Μουσείου Πρωτόγονης Τέχνης της Νέας Υόρκης Robert Goldwater (σύζυγος της γλύπτριας και εικαστικού Louise Bourgeois) ο Gauguin εντάσσεται στον Ρομαντικό Πριμιτιβισμό. Ο Αφρικανός μελετητής στην ίδια κατηγορία με τον Gauguin κατατάσσει μεταξύ άλλων, τους Henri Matisse, τους Fauves κα. Ο Goldwater θεωρεί πως οι σύγχρονοί του καλλιτέχνες καθώς και η τέχνη τους ακολουθούν ένα μονοπάτι επιτηδευμένης, ανειλικρινούς δημιουργίας και μάλλον επιδερμικής. Την ίδια στιγμή έχει την πεποίθηση πως η υπέρμετρη ορθολογιστική σκέψη σε συνδυασμό με την ανάπτυξη της τεχνολογίας, με την πάροδο του χρόνου έχουν στερήσει από τον άνθρωπο το πρωτογενές συναίσθημα. Έτσι, χάνεται η ανεπεξέργαστη-άμεση αντίδραση άρα και ο καθαρός τρόπος καλλιτεχνικής έκφρασης.
Ο Gauguin παρασύρεται από την απλότητα και την καθαρότητα της ζωής των αυτόχθονων της Αϊτής και με στόχο την απομάκρυνσή του από τις επιρροές της δυτικής κουλτούρας εγκαταλείπει το Ευρωπαϊκό έδαφος. Εγκαθίσταται στην Ταϊτή και προσπαθεί να ζήσει έναν βίο λιτό, να δει τον κόσμο μέσα από τα μάτια των ιθαγενών. Έτσι, η αμεσότητα της έκφρασης στην Πρωτόγονη Τέχνη δείχνει τον δρόμο για κάτι νέο στην καλλιτεχνική δημιουργία.
Ο μετα-ιμπρεσιονιστής Henri Matisse και η Πρωτόγονη Τέχνη
Ο Henri Matisse στη συνέχεια, καλλιτέχνης του μετα-ιμπρεσιονισμού θεωρείται κορυφαίος του Φωβισμού (Fauvism). Ένα γαλλικό κίνημα Θηρίων (Les Fauves / The Wild Beasts) που έχει επιρροές από τους van Gogh, Gauguin, Cézanne κλπ. Έτσι, οι πρώτοι πίνακες που δημιουργεί ο Matisse αντλούν έμπνευση, εκτός από τους Gauguin και van Gogh, από τη Βόρεια Αφρική, την Ιαπωνική παραδοσιακή τέχνη κα.
Σύμφωνα, λοιπόν με τη συλλογιστική του Goldwater στο πλαίσιο του Ρομαντικού Πριμιτιβισμού θα μπορούσε να ενταχθεί και ο Matisse. Άλλωστε, σε πολλά έργα του νοσταλγεί και εξυψώνει την αμόλυντη πρωτόγονη ζωή. Για παράδειγμα, στο έργο του «Η χαρά της ζωής» (Joy of Life) του 1905-06 περιγράφει την ομορφιά της απλής ζωής. Με μια δεύτερη ματιά μπορεί κανείς να δει στα δεξιά του πίνακα, στα έντονα περιγράμματα που έχουν οι αίγες, αναφορές στην προϊστορική ζωγραφική των σπηλαίων.
Φωβισμός και πρωτόγονη τέχνη
Υπό το ίδιο πρίσμα και οι Φωβιστές εντάσσονται στον Ρομαντικό Πριμιτιβισμό. Ο όρος Φωβισμός προέρχεται από τη γαλλική λέξη Fauve και σε ελεύθερη απόδοση σημαίνει «άγριο θηρίο» ή αγρίμι. Τα αγρίμια (Les Fauves) (1905-1908) είναι ένα βραχύβιο, ωστόσο επαναστατικό κίνημα καλλιτεχνών της μοντέρνας τέχνης. Οι Φωβιστές δραστηριοποιούνται κυρίως στη Γαλλία και παρόλο το σύντομο χρόνο δράσης τους, αφήνουν ανεξίτηλο σημάδι στην ιστορία της ζωγραφικής.
Επί της ουσίας, οι Φωβιστές αποτελούν το πρώτο καλλιτεχνικό κίνημα του 20ου αιώνα που εμπνέεται από μη ευρωπαϊκά πρότυπα. Οι δημιουργοί αυτοί αντλούν στοιχεία από αφρικανικές μάσκες και γλυπτά, πολυνησιακά αντικείμενα και μοτίβα, υφαντά έργα της Νότιας Αμερικής κλπ. Ταυτόχρονα, οι Φωβ νιώθουν την ανάγκη να ξεφύγουν από την απάνθρωπη, σκληρή βιομηχανική πραγματικότητα που βιώνουν. Ο ορατός κόσμος πλέον, για τους Φωβ έχει απεριόριστες δυνατότητες ερμηνείας με βασικό καθοδηγητή το ένστικτο και το συναίσθημα.
Henri Rousseau. Ένας θαυμαστής του «πρωτόγονου» πνεύματος.
Ο αυτοδίδακτος Rousseau συντάσσεται με τους καλλιτέχνες που συγκρούονται με την κατεστημένη μεγαλοαστική τάξη και κουλτούρα του Παρισιού. Την ίδια στιγμή, ο ενθουσιασμός και ο θαυμασμός του δημιουργού, για την υψηλή αξία του «πρωτόγονου» πνεύματος, γίνονται εμφανείς στα έργα του.
Συναίσθημα και πρωτόγονη τέχνη
Picasso. Ο Πριμιτιβισμός γίνεται η γέφυρα, που τον οδηγεί στον κυβισμό.
Στον 20ο αιώνα οι Πριμιτιβιστές καλλιτέχνες επιλέγουν μια ενσυνείδητη, εντούτοις ενστικτώδη καλλιτεχνική έκφραση. Μια έκφραση ακατέργαστη και απελευθερωμένη από τις επιταγές της ελίτ. Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά έργα της περιόδου αυτής είναι «Οι δεσποινίδες της Αβινιόν» (Les Demoiselles d’Avignon) 1907, του Pablo Picasso. Με το έργο του αυτό ο Ισπανός επαναστατεί, έρχεται σε ρήξη με τη δυτική παράδοση στην τέχνη και προτείνει κάτι νέο.
Ουσιαστικά, ο Πριμιτιβισμός γίνεται η γέφυρα που τον οδηγεί στον κυβισμό. Η πρωτόγονη τέχνη, σύμφωνα με τον ίδιο, είναι “σοκ και αποκάλυψη…”. Και η Έκφραση στην Πρωτόγονη Τέχνη για τον Picasso, η τέχνη που παράγεται, είναι προϊόν διανόησης και όχι μια απλά μια «πρωτόγονη» πράξη.
Οι εξπρεσιονιστικές καλλιτεχνικές ομάδες Die Brucke & Blaue Reiter
Με το έργο τους η ομάδα Die Brücke (Γέφυρα) και Blaue Reiter (Γαλάζιος Καβαλάρης) επιδιώκουν, μια πιο άμεση απεικόνιση της μορφής. Απομακρύνονται από τον νατουραλισμό και το όμορφο στοιχείο που χαρακτηρίζει την υψηλή τέχνη.
Τα κινήματα αυτά δυνητικά, μπορούν να ενταχθούν στον «Συναισθηματικό Πριμιτιβισμό». Για τους καλλιτέχνες της Γέφυρας η ακαδημαϊκή λογική απαξιώνεται, ενώ στόχος τους είναι η αποδέσμευση από τις αυστηρές νόρμες της αστικής τάξης. Η εσωτερική τους ορμή τους καθοδηγεί πλέον την δημιουργική τους έκφραση και τους ωθεί να ανατρέψουν τις κοινωνικές και ακαδημαϊκές συμβάσεις. Έτσι, ιδεολογικό υπόβαθρο για την ομάδα, μοιάζει να είναι ο πριμιτιβισμός. Στο ευρύτερο πλαίσιο του συναισθηματικού Πριμιτιβισμού κατατάσσονται μεταξύ άλλων τα έργα του Franz Marc, συνιδρυτής της ομάδας Der Blaue Reiter, καθώς και τα πρώιμα έργα του Wassily Kandinsky.
Jackson Pollock.
Ένας από τους σημαντικότερους καλλιτέχνες του Αφηρημένου Εξπρεσιονισμού που ο Πριμιτιβισμός επηρέασε το έργο του, είναι ο Jackson Pollock. Ο Pollock κινείται ασταμάτητα πάνω στον καμβά, σαν να χορεύει. Μπορεί κάποιος να φανταστεί τη στιγμή που ο Pollock ζωγραφίζει εν κινήσει. Όπως και πολλοί σύγχρονοι του καλλιτέχνες, ο Pollock έλκεται από την «πρωτόγονη» έκφραση.
Art Brut, CO.BR.A. & Jean Dubuffet
Η περιθωριακή, ακατέργαστη, και συνειδητά πριμιτιβιστική, Art brut (Ωμή Τέχνη) πρωτοεμφανίζεται το 1947. Ο Γάλλος καλλιτέχνης Jean Dubuffet, ονόμασε το κίνημα. Η παρακαταθήκη του Dubuffet, στον κόσμο της τέχνης είναι σπουδαία.
Η βραχύβια, παρισινή ομάδα CoBrA, αφήνει, επίσης, το στίγμα της στην μοντέρνα τέχνη. Τα αρχικά τριών πόλεων της Βόρειας Ευρώπης, της Κοπεγχάγης, των Βρυξελλών και του Άμστερνταμ, σχηματίζουν το όνομα της κολεκτίβας. Ιδρυτικά μέλη είναι ο Karel Appel, ο Constant Nieuwenhuys (Constant), ο Ernest Mancoba και ο Asger Jorn. Η ομάδα αυτή υιοθετεί έναν ιδιαίτερα αυθόρμητο, και επαναστατικό τρόπο έκφρασης. Η επιρροές τους προέρχονται ξεκάθαρα από την τέχνη των παιδιών και των ψυχικά ασθενών.
Αναζητώντας την αλήθεια στην Τέχνη
Ο μοντέρνος καλλιτέχνης γοητεύεται από τον πρωτόγονο τεχνίτη που δημιουργεί έργα φορτισμένα με μια δύναμη μυστηριακή και πολλές φορές υπερβατική. Και η μαγεία των πρωτόγονων ειδώλων, ενεργοποιεί στον καλλιτέχνη την επιθυμία να απομακρυνθεί από τον πολιτισμό του που έχει μολυνθεί από την εμπορευματοποίηση των πάντων.
Το πρωτόγονο πνεύμα είναι άγριο, αδάμαστο και τραχύ, ωστόσο είναι απελευθερωμένο από τις συμβάσεις και την υποκρισία. Για παράδειγμα, σε μια επιστολή του από την Ταϊτή ο Gauguin γράφει πως για να βρει την αλήθεια στην τέχνη του πρέπει να επιστρέψει, όχι μόνο στα άλογα του Παρθενώνα, αλλά και στο ξύλινο κουνιστό αλογάκι που είχε όταν ήταν παιδί. Έτσι, η προσήλωση των μοντέρνων δημιουργών στην απλότητα των πραγμάτων και στην χαμένη παιδικότητα γίνεται συνειδητά.
Βέβαια, την αμεσότητα στην καλλιτεχνική πράξη δεν μπορεί να τη διδαχθεί κανείς. Η αντιγραφή παλαιών τεχνικών και η μη απομάκρυνση από την πεπατημένη, μάλλον δεν οδηγεί στην καθαρή καλλιτεχνική έκφραση. Ο μόνος δρόμος που μοιάζει να οδηγεί τον καλλιτέχνη στη δική του αλήθεια είναι να ξαναγίνει παιδί. Να επιστρέψει στη χαμένη του ελεύθερη, ανεπεξέργαστη και ανένταχτη έκφραση.
Αναφορές
Συλλογικό, Η ΤΕΧΝΗ ΑΠΟ ΤΟ 1900, Εκδόσεις ΕΠΙΚΕΝΤΡΟ, 2018
Στεφανίδης Μ., Μια ιστορία της ζωγραφικής, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα, 1994
Argan Giulio-Carlo, Η Μοντέρνα Τέχνη 1770-1970, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2015,
Gombrich E.H., Το Χρονικό της Τέχνης (μετάφραση από την 16η αγγλική έκδοση του1995) Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 1998
Χαραλαμπίδης Ά., Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΕΙΚΟΣΤΟΥ ΑΙΩΝΑ, Δεύτερη Έκδοση, Αναθεωρημένη, University Studio Press, 2018
