Μια μεγάλη γλωσσική οικογένεια
Η ιστορία της ελληνικής γλώσσας ξεκινά στους κόλπους μιας οικογένειας, αυτής των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών. Η ινδοευρωπαϊκή γλωσσική οικογένεια ονομάζεται έτσι γιατί περιλαμβάνει γλώσσες της Ευρώπης και της Ασίας. Εδώ ενδεικτικά εκτός από την ελληνική τοποθετούνται η λατινική και οι γλώσσες που προήρθαν από αυτήν, οι γερμανικές γλώσσες, οι σλαβικές, οι βαλτοσλαβικές, αλλά και η ινδοϊρανική και η ινδική (σανσκριτική). Η κοινή γλωσσική καταγωγή μαρτυρείται από ομοιότητες σε λέξεις. ‘Ενα παράδειγμα είναι η λέξη για τον πατέρα: η αρχαιοελληνική λέξη είναι «πατήρ», η λατινική «pater» και η αρχαία ινδική «pitar». Η αρχική κοιτίδα της ινδοευρωπαϊκής γλώσσας είναι πάντως άγνωστη.
Ιστορία της ελληνικής γλώσσας: τα σημάδια των Προελλήνων
Ποιοι ήταν οι λαοί που κατοικούσαν στον ελλαδικό χώρο και ποια η γλώσσα τους είναι άγνωστο. Η Γραμμική Α δεν έχει αποκρυπτογραφηθεί, οπότε είναι μια γλώσσα άγνωστη. Ωστόσο, φαίνεται πως ορισμένοι ήχοι της προελληνικής γλώσσας επιβιώνουν ακόμη. Για παράδειγμα το συμφωνικό σύμπλεγμα -νθ-, σε λέξεις όπως «ερέβινθος» (ρεβίθι), υάκινθος, λαβύρινθος. Άλλες λέξεις που είναι πιθανόν προελληνικές είναι: δάφνη, σαργός, σάλπη (σσ. είδη ψαριών τα δύο τελευταία). Δε λείπουν, επίσης, τα τοπωνύμια: Ζάκυνθος, Κόρινθος, Όλυμπος, Λυκαβηττός, Παρνασσός κ.ά.
Δεν αποτελεί παράδοξο ότι πολλές από τις λέξεις που υιοθέτησαν οι Έλληνες είναι ονόματα φυτών και ζώων. Ένας λαός ερχόμενος σε νέα γη θα συναντήσει φυτά και πλάσματα τα οποία αγνοεί. Συνήθης πρακτική, λοιπόν, είναι να υιοθετεί τα ονόματα που οι πρότεροι κάτοικοι είχαν δώσει σε αυτά.
Όταν οι πινακίδες μίλησαν
Για αιώνες θεωρήθηκε ότι το παλαιότερο γραπτό κείμενο της ελληνικής γλώσσας είναι τα ομηρικά έπη. Η ιστορία της ελληνικής γλώσσας αλλάζει χάρη στους John Chadwick και Michael Ventris. Το 1952 αποκρυπτογράφησαν τη Γραμμική Β, αποκαλύπτοντας ότι επρόκειτο για ελληνική γλώσσα. Διαβάστηκαν ονόματα ανθρώπων και θεών, γνωστά από τα ομηρικά έπη και λέξεις που θυμίζουν τις αρχαιοελληνικές όπως ti-ri-po (τρίπος -τρίποδας).
Η Γραμμική Β ήταν μια συλλαβική γραφή. Κάθε σημείο, δηλαδή, αντιπροσώπευε μια συλλαβή. Έτσι, αποτελούνταν από 88 σημεία, κάποια από τα οποία δεν έχουν αναγνωριστεί ακόμη. Πλάι σε αυτά άλλα 160 ιδεογράμματα περίπου που αποδίδουν μια λέξη/ ιδέα.
Τα κείμενα της Γραμμικής Β -πήλινες πινακίδες που βρέθηκαν στην Πύλο και αλλού- δεν έχουν λογοτεχνική αξία. Δίνουν όμως σημαντικές πληροφορίες για την οικονομία, τη διοίκηση, τα επαγγέλματα της εποχής, μια και είναι κυρίως κατάλογοι προϊόντων και προσώπων. Αποτελούν δε το πρώτο γραπτό μνημείο της ελληνικής γλώσσας -αν και ελλιπές. Το πρώτο λογοτεχνικό κείμενο θα αργήσει μερικούς αιώνες και θα γραφτεί με ένα νέο αλφάβητο.
Ένα αλφάβητο που ήρθε από τους δρόμους του εμπορίου
Σταθμός στην ιστορία της ελληνικής γλώσσας είναι ένα δάνειο. Όπως η Γραμμική Β βασίστηκε σε δανεισμό από την Γραμμική Α των Μινωιτών, έτσι και η ελληνική γραφή που φτάνει ως τις μέρες μας βασίστηκε σε ένα δάνειο από έναν σημιτικό λαό.
Οι Έλληνες υπήρξαν δεινοί έμποροι, πλέοντας τη Μεσόγειο και εμπορευόμενοι με διάφορους λαούς. Σε αυτά τα ταξίδια ήρθαν σε επαφή με τους Φοίνικες, λαό με σημαντική εμπορική δραστηριότητα, που ανέπτυξε έναν σημαντικό πολιτισμό, με κέντρα όπως η Τύρος.
Από τους Φοίνικες οι Έλληνες δανείστηκαν το αλφάβητο. Το αλφαβητικό σύστημα των Φοινίκων είχε 22 σημεία, τα γράμματα, που αντιπροσώπευαν φθόγγους, ήχους. Το φοινικικό αλφάβητο, όμως, είχε μόνο σύμφωνα, καθότι ήταν η γραπτή μορφή μιας σημιτικής γλώσσας. Οι Έλληνες, λοιπόν, προσάρμοσαν το σύστημα αυτό στις ανάγκες της δικής τους γλώσσας, προσθέτοντας τα φωνήεντα.
Μια γλώσσα -πολλές διάλεκτοι
Τα αρχαία ελληνικά είναι η γλώσσα τoυ αρχαιοελληνικού μεσαίωνα, της αρχαϊκής και της κλασικής εποχής (1.200-300 π.Χ.). Είναι η γλώσσα στην οποία γράφτηκαν τα κλασικά αριστουργήματα: ιστορία, φιλοσοφία, θέατρο. Ωστόσο, δεν χαρακτηρίζονται από απόλυτη ομοιογένεια, αφού υπήρχε μια ποικιλία διαλέκτων. Η φυσική γεωγραφία του ελλαδικού χώρου, με τους ορεινούς όγκους και τον νησιωτικό κατακερματισμό συνέβαλε στη διαλεκτική διαφοροποίηση.
Διακρίνονται, λοιπόν, δύο ομάδες αρχαιοελληνικών διαλέκτων: οι δυτικές και ανατολικές. Στις δυτικές ενδεικτικά ανήκει η δωρική (π.χ. η λακωνική). Στις ανατολικές ανήκουν η ιωνική, η αιολική και η αρκαδοκυπριακή. Να σημειωθεί ότι οι διαφορές μεταξύ των διαλέκτων εντοπίζονται κυρίως στη μορφολογία και τη φωνητική, ενώ είναι μηδαμινές στο συντακτικό. Οι διαφορές, πάντως, δεν εμποδίζουν την απρόσκοπτη επικοινωνία. Με λίγα λόγια, οι Έλληνες καταλάβαιναν ο ένας τον άλλο, όπως επίσης είχαν συναίσθηση ότι -παρά τις διαφορές- μιλούσαν την ίδια γλώσσα.
Ενδεικτικό της άνεσης μεταξύ των διαλέκτων είναι η χρήση τους στη λογοτεχνία. Οι δημιουργοί συνήθιζαν να γράφουν τα έργα τους, όχι στη μητρική διάλεκτο, αλλά στη διάλεκτο στην οποία πρωτογράφτηκε και καλλιεργήθηκε το είδος που υπηρετούσαν. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο Πίνδαρος που, αν και Βοιωτός -άρα με μητρική την αιολική- γράφει ποίηση στη δωρική.
Η ελληνική γλώσσα στα πέρατα του κόσμου
Καθοριστική για την ιστορία της ελληνικής γλώσσας υπήρξε η εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου και η αχανής αυτοκρατορία που αυτός δημιούργησε. Κι αυτό γιατί μαζί με τα στρατεύματα του μετέφερε και την ελληνική γλώσσα.
Η αττική γλώσσα (σσ. ιωνική ομάδα) υιοθετήθηκε από τους Μακεδόνες βασιλείς ως επίσημη γλώσσα της διοίκησης. Η επιλογή της αττικής δεν είναι τυχαία. Είναι μια «ισχυρή» διάλεκτος, αφού η Αθήνα υπήρξε πολιτική και οικονομική δύναμη, ενώ πολλά έργα της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας γράφτηκαν σε αυτήν .
Η αττική γλώσσα διαδίδεται λοιπόν στην αυτοκρατορία του Αλεξάνδρου ως γλώσσα της διοίκησης, του εμπορίου, της λογοτεχνίας, αλλά και της καθημερινής επικοινωνίας. Μα -όπως όλες οι ζωντανές γλώσσες- εξελίσσεται. Δεδομένου ότι την μαθαίνουν και τη μιλούν άνθρωποι των οποίων δεν είναι μητρική γλώσσα, αλλοιώνεται και σιγά σιγά γίνεται απλούστερη. Παραμερίζει δε όλες τις άλλες διαλέκτους και γίνεται κοινό γλωσσικό όργανο για όλους τους λαούς της ανατολικής λεκάνης της Μεσογείου, η λεγόμενη Ελληνιστική Κοινή.
Η Κοινή σιγά σιγά εγκατέλειψε κάποιους τύπους της αττικής. Ενδεικτικά εξαφανίζεται ο δυϊκός αριθμός, οι τρεις φωνές γίνονται δύο (ενεργητική και παθητική) και εγκαταλείπεται η ευκτική έγκλιση.
Σταθμός στην ιστορία της ελληνικής γλώσσας είναι η ρωμαϊκή κατάκτηση. Είναι τότε που η ελληνική γλώσσα γίνεται μια πραγματική lingua franca, μια παγκόσμια γλώσσα που ομιλείται σε όλη τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Κάθε Ρωμαίος που θέλει να νοείται μορφωμένος πρέπει να χρησιμοποιεί με άνεση και τις δύο γλώσσες, την ελληνική και τη λατινική. Οι δύο γλώσσες για αιώνες συμπορεύτηκαν, μπολιάζοντας η μια την άλλη με γλωσσικά δάνεια.
Στην ελληνική γράφονται τα 4 Ευαγγέλια καθώς και οι Επιστολές του Αποστόλου Παύλου, καθώς είναι η γλώσσα που καταλαβαίνουν οι περισσότεροι κάτοικοι της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.
Ιστορία της ελληνικής γλώσσας: τα βυζαντινά χρόνια
Συνέχεια της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ήταν η βυζαντινή. Στις ανατολικές περιοχές της πάλαι ποτέ ρωμαϊκής αυτοκρατορίας η πλειοψηφία των κατοίκων είχαν ως μητρική την ελληνική γλώσσα. Ωστόσο, επίσημη γλώσσα του βυζαντινού κράτους έγινε με απόφαση του αυτοκράτορα Ηράκλειου (βασιλεία: 610-641 μ.Χ.). Ο Ηράκλειος εγκατέλειψε τον ρωμαϊκό τίτλο «Imperator, Caesar Augustus» και υιοθέτησε τον τίτλο «Βασιλεύς».
Οι βυζαντινοί λόγιοι συνεχίζουν να χρησιμοποιούν την ελληνιστική Κοινή, ενώ δε λείπουν και αυτοί που μιμούνται την αρχαία αττική. Ωστόσο, στα κείμενα της δημώδους λογοτεχνίας διαβάζουμε τη γλώσσα του λαού, μια γλώσσα απλούστερη ακόμη από την Κοινή.
Σημαντική στιγμή στην ιστορία της ελληνικής γλώσσας είναι η εμφάνιση της μικρογράμματης γραφής τον 9ο αιώνα μ.Χ. Οι αρχαίοι Έλληνες χρησιμοποιούσαν μόνο κεφαλαία γράμματα, χωρίς τόνους, ενώ απουσίαζαν τα κενά μεταξύ των λέξεων και τα σημεία στίξης. Οι τόνοι και τα πνεύματα εμφανίστηκαν το 200 π.Χ. από τον Αριστοφάνη Βυζάντιο, σε μια προσπάθεια να διευκολυνθούν σε θέματα προφοράς όσοι μάθαιναν την ελληνιστική Κοινή.
Η υιοθέτηση της μικρογράμματης γραφής γενικεύει και τη χρήση των τόνων. Η μεγαλογράμματη γραφή δεν εγκαταλείπεται, αλλά τα δύο συστήματα συμπορεύονται, με τα κεφαλαία να επιλέγονται σε περιπτώσεις που ο συγγραφέας θέλει να δώσει έμφαση.
Ιστορία της ελληνικής γλώσσας: η νεοελληνική κοινή
Όπως η ισχυρή αττική διάλεκτος παραγκώνισε τις υπόλοιπες και έγινε η βάση της Κοινής, έτσι και η διάλεκτος της Πελοποννήσου έγινε η βάση της νεοελληνικής κοινής. Κι αυτό γιατί στην Πελοπόννησο ξεκίνησε η ελληνική επανάσταση του 1821 και έγιναν οι σημαντικότερες μάχες. Κι ενώ στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας τα ιδιώματα ήταν ιδιαίτερα ισχυρά, σταδιακά υποχώρησαν και η νεοελληνική κοινή έγινε η ομιλούμενη γλώσσα. Ωστόσο, δε λείπουν τα ιδιώματα με μεγάλη έκταση, συνήθως σε περιοχές απομονωμένες γεωγραφικά, έχοντας έτσι την κυπριακή ή την ποντιακή διάλεκτο.
Η ιστορία της ελληνικής γλώσσας σημαδεύτηκε από μια ιδιόμορφη διγλωσσία και μια διαμάχη. Είναι το λεγόμενο «γλωσσικό ζήτημα», η διαμάχη ανάμεσα στην καθαρεύουσα και τη δημοτική. Για πάρα πολλά χρόνια, η καθαρεύουσα, μια γλώσσα πλαστή ώστε να μοιάζει όσο γίνεται πιο πολύ με την αρχαία ελληνική, ήταν η επίσημη γλώσσα του κράτους, της διοίκησης και της εκπαίδευσης. Η καθαρεύουσα βασίστηκε σε μια ιδέα του Αδαμάντιου Κοραή, που μίλησε για κάθαρση της ελληνικής γλώσσας από τούρκικους ή λαϊκούς τύπους. Η ομιλούμενη γλώσσα ήταν η δημοτική. Οι θιασώτες της δεύτερης πίστευαν ότι η ομιλούμενη γλώσσα, η γλώσσα που μιλά και καταλαβαίνει ο απλός λαός, είναι αυτή που πρέπει να καλλιεργηθεί.
Το «γλωσσικό ζήτημα» έφτασε στο τέλος του το 1976, με την καθιέρωση της δημοτικής σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης. Το τελειωτικό χτύπημα ήρθε με την κατάργηση του πολυτονικού συστήματος το 1982. Ωστόσο, πολύ πριν την κατάργηση της καθαρεύουσας, σπουδαίοι νεοέλληνες λογοτέχνες επέλεξαν τη δημοτική για να γράψουν τα έργα τους, φέρνοντας μάλιστα στη χώρα μας και δύο Νόμπελ Λογοτεχνίας.
Η ελληνική γλώσσα είναι μια από τις παλαιότερες γλώσσες στον κόσμο, με αδιάσπαστη συνέχεια. Μια ζωντανή γλώσσα που δεν έπαψε να εξελίσσεται. Στο πέρασμα των αιώνων υπέστη αλλαγές, χωρίς να χάσει τον χαρακτήρα της. Μια καλή απάντηση στις σειρήνες που μιλούν για κίνδυνο της ελληνικής γλώσσας στην εποχή της παντοδυναμίας του Διαδικτύου. Γιατί γλώσσες που δεν αλλάζουν, εγκαταλείπονται και πεθαίνουν.
Πηγές:
Σαμαρά, Ε. (2022). Πολυτονικό σύστημα: 4ο χρόνια χωρίς περισπωμένη. maxmag. Ανακτήθηκε από: www.maxmag (τελευταία πρόσβαση: 24/03/2024)
Τομπαΐδης, Δ. (1996). Επιτομή της Ιστορίας της Ελληνικής Γλώσσας. ΟΕΔΒ
Χριστίδης, Α.Φ. (2010). Ιστορία της αρχαίας ελληνικής γλώσσας. Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών.
Vasiloudis, D. (2024). The History of the Greek Language Throughout Time. Greek Reporter. Ανακτήθηκε από: www.greekreporter.com (τελευταία πρόσβαση: 24/03/2024)
