Η εβραϊκή παρουσία στη Θεσσαλονίκη είναι τόσο παλιά που χάνεται στα βάθη της ιστορίας. Οι πρώτοι Εβραίοι που εγκαταστάθηκαν στη Μακεδονία το 513 π.Χ., ήταν δούλοι που προέρχονταν από τη Μεσοποταμία, οι οποίοι εξαναγκάστηκαν από τον Πέρση βασιλιά Δαρείο Α΄ να πολεμήσουν εναντίον των σκυθικών φύλων που απειλούσαν την αυτοκρατορία. Δεύτερη μετανάστευση έγινε το 480 π.Χ. στην περιοχή Κύτι της Μακεδονίας, στο πλαίσιο της δεύτερης επίθεσης των Περσών στον ελλαδικό χώρο. Αυτό μπορεί να επιβεβαιωθεί και από αρχαιολογική σκοπιά, καθώς έχουν ανακαλυφθεί ευρήματα λατρείας του θεού Ελ στη Μακεδονία.
Αργότερα, ο Κάσσανδρος χρησιμοποίησε και Εβραίους για να εποικίσουν την πόλη που ίδρυσε. Μεταναστεύσεις Εβραίων στη Θεσσαλονίκη συνέβησαν και τον 2ο αιώνα π.Χ. Σημαντικός σταθμός στην ιστορία της εβραϊκής κοινότητας αποτελεί το έτος 52 μ.Χ., όταν ο Απόστολος Παύλος ίδρυσε την πρώτη συναγωγή της Θεσσαλονίκης μέχρις ότου εκδιώχθηκε από την πόλη. Φαίνεται πως η εβραϊκή κοινότητα γρήγορα βρήκε τα πατήματά της και άρχισε να ευημερεί, ενώ ταυτόχρονα διεκδικούσε ενεργά τα δικαιώματά της. Κατά τη ρωμαϊκή περίοδο, άρχισαν να αφομοιώνονται σιγά – σιγά και να μιλάνε ελληνικά.
Στα βυζαντινά χρόνια, οι Εβραίοι άρχισαν να ασχολούνται με την παραγωγή και διακίνηση μεταξιού και ο βυζαντινός ιστοριογράφος Ευστάθιος Θεσσαλονίκης, αναφέρει πως είχαν αποκτήσει περιοχές που παλαιότερα ανήκαν σε χριστιανούς αλλά και κτίρια που ανήκαν κάποτε στην τοπική εκκλησία. Αυτό φανερώνει την οικονομική τους ευημερία, ήδη από εκείνη την εποχή. Η εβραϊκή συνοικία βρισκόταν στα βόρεια της Εγνατίας Οδού αλλά στις αρχές του 15ου αιώνα, κάηκε και εγκαταλείφθηκε. Την εποχή της άλωσης της Θεσσαλονίκης από τους Οθωμανούς, μαρτυρείται πως οι εβραϊκές συνοικίες ήταν διασκορπισμένες με τις χριστιανικές. Το 1430 η Θεσσαλονίκη είχε 2.000 κατοίκους ενώ στο τέλος του 15ου αιώνα, ο πληθυσμός ανερχόταν σε 29.000 κατοίκους, οι μισοί εκ των οποίων ήταν εβραϊκής καταγωγής.
Στη διάρκεια της βενετικής κατοχής της πόλης, οι Εβραίοι συναντούν τις πρώτες δυσκολίες. Οι αυθαιρεσίες των Ενετών και η αναστολή οποιασδήποτε εμπορικής δραστηριότητας, εξανάγκασε πολλούς Εβραίους να εγκαταλείψουν την πόλη και να μεταναστεύσουν προς τα δυτικά. Όσοι έμειναν, ζήτησαν να μειωθεί ο ετήσιος φόρος που τους αναλογεί, επειδή ακριβώς ήταν λιγότεροι σε σχέση με το παρελθόν. Ωστόσο, οι Βενετοί δεν αποδέχτηκαν αυτή την πρόταση.
Κατά τα τέλη του 15ου αιώνα, αρχίζουν να καταφθάνουν στον ελλαδικό χώρο και στη Θεσσαλονίκη ειδικότερα, Εβραίοι από άλλες χώρες (Γερμανία, Ουγγαρία, Αυστρία κλπ). Το μεγαλύτερο όμως εβραϊκό μεταναστευτικό κύμα, ήταν αυτό του 1492, όταν πολυάριθμοι Σεφαραδίτες Εβραίοι κατέφτασαν στην πόλη, από την Ισπανία, μετά από απόφαση του βασιλιά Φερδινάνδου να εκδιώξει όλες τις εθνικές ομάδες που αρνούνταν να ασπαστούν το ρωμαιοκαθολικό δόγμα. Οι οθωμανικές αρχές που τότε είχαν καταλάβει τη Θεσσαλονίκη, επέτρεψαν την εγκατάστασή τους, αντιλαμβανόμενες τα πολλαπλά οφέλη που μπορεί να είχαν από την ευστροφία τους και την ροπή τους προς το εμπόριο. Το 1481, ο Οθωμανός σουλτάνος Βαγιαζίτ Β΄ εξέδωσε το σχετικό φιρμάνι με το οποίο επέτρεπε στους Εβραίους να εγκατασταθούν στην πόλη, προσβλέποντας τη γνώση τους στην υφαντουργία, τη φαρμακευτική και την ιατρική. Έτσι, οι μουσουλμάνοι της πόλης ήταν ελεύθεροι να ασχοληθούν με κυβερνητικά πόστα και διοικητικά θέματα.
Τότε, οι Εβραίοι έμεναν κοντά στις αγορές της πόλης και κατά μήκος των παραθαλάσσιων τειχών. Βέβαια, μία πυρκαγιά που ξέσπασε το 1620 τους διασκόρπισε εκ νέου. Το εβραϊκό νεκροταφείο βρισκόταν στα ανατολικά της πόλης. Από διάσπαρτες περιγραφές περιηγητών μαθαίνουμε πολλά και για την εξωτερική τους εμφάνιση: σχεδόν όλοι οι άνδρες είχαν γενειάδα που συνοδευόταν από μία ή δύο τούφες μαλλιών. Οι γυναίκες έπιαναν τα μαλλιά τους σαν μια πλατιά ουρά πίσω από το κεφάλι τους και τα έδεναν με ένα χάλκινο κουμπί.
Το 1478, πραγματοποιήθηκε η πρώτη οθωμανική απογραφή στην πόλη, στην οποία δεν αναφέρεται κανένας κάτοικος εβραϊκής καταγωγής. Μία ερμηνεία λέει πως απλώς δεν τους κατέγραψαν για φορολογικούς και διοικητικούς λόγους. Η Θεσσαλονίκη ανέκαθεν λόγω της γεωγραφικής της θέσης και της έντονης οικονομικής της δραστηριότητας, προσέλκυε Εβραίους από τα Βαλκάνια και την ανατολική Μεσόγειο. Ειδικότερα, η άφιξη των Ισπανοεβραίων συνετέλεσε στην αύξηση του πλούτου της Θεσσαλονίκης και στην καθιέρωσή της ως ένα από τα σημαντικότερα βαλκανικά λιμάνια εκείνη την εποχή. Στα μέσα του 16ου αιώνα, η πόλη είχε 80 συναγωγές και περίπου 3.000 εβραϊκές οικογένειες. Τότε μιλούσαν κυρίως ισπανικά, ιταλικά ή προβηγκιανά. Αξίζει να σημειωθεί πως το πρώτο τυπογραφείο της Θεσσαλονίκης ιδρύθηκε από Εβραίους.
Όταν ξέσπασε η Ελληνική Επανάσταση, ακολούθησαν διώξεις από τους Οθωμανούς εις βάρος των χριστιανών αλλά και των Εβραίων κατοίκων της πόλης. Οι περιουσίες τους λεηλατήθηκαν και οι Εβραίοι εξαναγκάστηκαν να αγοράζουν την περιουσία τους σε πολύ χαμηλότερη τιμή, για να τη διασφαλίσουν. Μετά το πέρας της Επανάστασης και την ίδρυση ανεξάρτητου ελληνικού κράτους, ο πληθυσμός των Εβραίων στη Θεσσαλονίκη αυξήθηκε εκ νέου, παρόλο που η Θεσσαλονίκη παρέμεινε υπό οθωμανική κατοχή. Φυσικά, τότε παρατηρούνται και οι πρώτες προστριβές τους με τους χριστιανούς της πόλης. Κατά τη διάρκεια του Πάσχα των Εβραίων, οι δύο κοινότητες σπάνια έρχονταν σε επαφή. Βέβαια, όσον αφορά τις οικονομικές συναλλαγές αυτές δεν έπαψαν ποτέ να ισχύουν. Σε τουρκικό φιρμάνι του 1825, αναφέρεται πως ο πληθυσμός των Εβραίων είναι τετράκις και πεντάκις περισσότερος από τους Έλληνες χριστιανούς. Στις 20 Οκτωβρίου του 1875 εκδίδεται η πρώτη καθαρά ειδησεογραφική εβραϊκή εφημερίδα, η Λα Επόκα. Ακολούθησε μία μεγάλη σειρά από έντυπα που εκδίδονταν κυρίως από Εβραίους (Ελ Αβενίρ, Ζουρνάλ ντε Σαλονίκ, Λα Λιμπερτάδ).
Αξίζει να αναφερθεί πως μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης από τον ελληνικό στρατό το 1913, οι Εβραίοι της πόλης παρέμειναν επιφυλακτικοί προς το νέο καθεστώς, καθώς δεν επιθυμούσαν τη διάσπασή τους από την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Υπήρχαν κάποιοι βέβαια που δεν ήταν αντίθετοι, αρκεί να διατηρούσαν το θρήσκευμά τους και τα ήθη/έθιμά τους. Φυσικά, η Ελλάδα αναγνώρισε τους Εβραίους πολίτες της Θεσσαλονίκης ως ισότιμους με τους Έλληνες χριστιανούς. Διάφορες φήμες βέβαια περί μη αναγνώρισης της ελληνικής κυριαρχίας στη Θεσσαλονίκη από τους Εβραίους, δεν επέτρεπαν στις ελληνοεβραϊκές σχέσεις να αναπτυχθούν περαιτέρω. Δεν έλειψαν σκηνικά βίας από τους Έλληνες στρατιώτες ενάντια στον εβραϊκό πληθυσμό, όταν εισήλθαν στην πόλη. Η καχυποψία των Ελλήνων απέναντι στους Εβραίους, λόγω της παλαιότερης συνεργασίας τους με τους Οθωμανούς, ήταν κάτι παραπάνω από εμφανής. Έτσι, ο Ελευθέριος Βενιζέλος (ηγετική μορφή της πολιτικής σκηνής της Ελλάδας εκείνη την εποχή) ακολούθησε φιλοεβραϊκή πολιτική με σκοπό να επωφεληθεί από τους ίδιους και να εκμεταλλευθεί το επιχειρηματικό τους δαιμόνιο.
Η μεγάλη πυρκαγιά που ξέσπασε στη Θεσσαλονίκη το 1917, δεν άφησε ανεπηρέαστη την εβραϊκή κοινότητα καθώς πολλά σπίτια, μαγαζιά και συναγωγές καταστράφηκαν ολοσχερώς. Γενικά, η περίοδος από το 1913 ως το 1941, σημαδεύτηκε από προσπάθεια της ελληνικής πολιτείας να “εξελληνίσει” τη Θεσσαλονίκη. Δημογραφικά, οι Εβραίοι έγιναν μειονότητα στην πόλη, μετά την άφιξη των προσφύγων από τη Μικρά Ασία το 1923. Το 1924, το ελληνικό κράτος ψήφισε έναν νόμο που καθιέρωνε την Κυριακή ως επίσημη ημέρα ξεκούρασης (χριστιανική πρακτική), κάτι που ανέτρεψε τις ισορροπίες στην εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης που εδώ και αιώνες, ξεκουραζόταν το Σάββατο. Αυτό ήταν σημάδι πως η κυριαρχία της εβραϊκής κοινότητας άρχισε να κλονίζεται και να παίρνει νέα μορφή.
Με το ξέσπασμα του ελληνοϊταλικού πολέμου το 1940, οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης έπραξαν το καθήκον τους απέναντι στη χώρα που τους γέννησε και τους μεγάλωσε και τη θεωρούσαν μετά από τόσους αιώνες, πατρίδα τους. Στελέχωσαν τις ελληνικές ένοπλες δυνάμεις και πολέμησαν εναντίον των εισβολέων. Οι απώλειες τους στα πεδία των μαχών, ανήλθαν σε 513 νεκρούς.
Το 1941, η εβραϊκή κοινότητα αριθμούσε 52.000 άτομα, δηλαδή το ένα έκτο του πληθυσμού της πόλης. Ήταν τόσοι πολλοί που διαχρονικά η Θεσσαλονίκη, αποκαλούνταν “η Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων” και “Μητέρα του Ισραήλ”. Υπήρχαν επίσης 16 συναγωγές και 20 εβραϊκά σχολεία. Στις 6 Απριλίου του 1941, η Γερμανία επιτέθηκε στην Ελλάδα και μέσα σε διάστημα τριών ημερών κατέλαβαν τη Θεσσαλονίκη. Συνέλαβαν αμέσως όλο το εβραϊκό συμβούλιο της πόλης και οι ραβίνοι και στάλθηκαν στη Βιέννη. Η Γκεστάπο πραγματοποιούσε κατά κόρον εφόδους σε εβραϊκά μαγαζιά και λέσχες και έκλεισε τις εφημερίδες, ενώ ενθάρρυνε και τους ντόπιους αντισημίτες να εκδηλώσουν το μίσος τους. Αρκετοί Εβραίοι συνελήφθησαν και εκτελέστηκαν ως “κομμουνιστές”.
Στις 8 Ιουλίου του 1942, ο διοικητής της Βέρμαχτ στη Θεσσαλονίκη διέταξε να παρουσιαστούν όλοι οι άρρενες Εβραίοι ηλικίας 18 ως 45 ετών με σκοπό να γίνει απογραφή. Τρεις ημέρες μετά, παρουσιάστηκαν στην Πλατεία Ελευθερίας 9.000 Εβραίοι για να δηλώσουν τα ονόματά τους. Πολλοί υπεβλήθησαν σε εξευτελιστικές ασκήσεις. Η γερμανική διοίκηση θέλησε να τους στείλει σε διάφορα μέρη της χώρας για καταναγκαστικά έργα, εντούτοις το εβραϊκό συμβούλιο της πόλης κατάφερε να παρατείνει για λίγο την εκπαραθύρωση των Εβραίων από την πόλη, αποδεχόμενο δύο πολύ σκληρά μέτρα: την καταβολή 2,5 δις δραχμών ως λύτρα και την καταστροφή του αρχαίου εβραϊκού νεκροταφείου της πόλης. Τον Δεκέμβριο του 1942 άρχισε να ισοπεδώνεται το νεκροταφείο, στη θέση που σήμερα βρίσκονται οι εγκαταστάσεις του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
Το 1943, οι ναζί επέβαλαν σε όλους σχεδόν τους Εβραίους να φοράνε το κίτρινο άστρο του Δαβίδ στο πέτο τους, να σημαδέψουν τα μαγαζιά τους και να περιοριστούν σε γκέτο. Αποφασίστηκε τότε να δημιουργηθούν δύο εβραϊκές συνοικίες, εντελώς αποκομμένες από το υπόλοιπο της πόλης. Τελικά, το αναπόφευκτο έγινε: τον Μάρτιο του ίδιου έτους, οι πρώτοι Εβραίοι έφυγαν με καμιόνια για την Κρακοβία και το Άουσβιτς. Περίπου 3.000 άτομα έφυγαν με το πρώτο τρένο. Σιγά – σιγά ακολούθησαν κι άλλα. Τον Ιούλιο, και οι τελευταίοι 2.000 Εβραίοι είχαν σταλεί στην κόλαση του Άουσβιτς. Υπολογίζεται πως λιγότερο από το 5% του πληθυσμού, γλίτωσε την εκτόπιση.
Οι ναζί αποχώρησαν από τη Θεσσαλονίκη στα τέλη Οκτωβρίου του 1944. Από τους 52.000 Εβραίους της Θεσσαλονίκης, μόνο οι 2.000 επέζησαν από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και σε άθλια κατάσταση, κατόρθωσαν να επιστρέψουν στην Ελλάδα, χωρίς κυριολεκτικά τίποτα. Το ελληνικό κράτος, αν και επέστρεψε τις περιουσίες τους, δήλωσε αδυναμία να τους βοηθήσει περαιτέρω. Αρκετοί προσπάθησαν και τελικά κατάφεραν να ορθοποδήσουν, πολλοί όμως προτίμησαν να μεταναστεύσουν στις ΗΠΑ και στο νεοσύστατο τότε – Κράτος του Ισραήλ.
Το Ολοκαύτωμα που σημειώθηκε σε όλη την Ευρώπη και παραλίγο να αφανίσει τους Εβραίους, δυστυχώς άγγιξε και τη Θεσσαλονίκη και επηρέασε την ακμάζουσα εβραϊκή κοινότητα της πόλης που ποτέ δεν κατάφερε να αγγίξει τα προπολεμικά νούμερα πληθυσμού. Σήμερα, η εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης αριθμεί περίπου 2.000 άτομα, καθιστώντας την έτσι τη δεύτερη μεγαλύτερη εβραϊκή κοινότητα της Ελλάδας μετά από αυτή της Αθήνας. Διατηρούνται λίγες συναγωγές, ένα γηροκομείο, δύο δημοτικά σχολεία, ένα εβραϊκό μουσείο και ένα κοινοτικό κέντρο. Τον Ιανουάριο του 2018 θεμελιώθηκε στη Θεσσαλονίκη το Μουσείο Ολοκαυτώματος (πρόκειται να ανοίξει τις πύλες του σε βάθος τριετίας) καθώς και εκπαιδευτικό κέντρο για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Το Εβραϊκό Μουσείο της Θεσσαλονίκης ανεγέρθη με την υποστήριξη του Οργανισμού Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης «Θεσσαλονίκη 1997» και η λειτουργία του χρηματοδοτείται από την Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης.Τα τελευταία χρόνια, έχει παρατηρηθεί εκτενές ενδιαφέρον για τις εβραϊκές ρίζες και το εβραϊκό παρελθόν της Θεσσαλονίκης και έχουν εκπονηθεί αντίστοιχες έρευνες και μελέτες. Γεγονός είναι πάντως, πως η Θεσσαλονίκη δεν ανέκτησε ποτέ ξανά την ακμάζουσα εβραϊκή της πλευρά και ο κοσμοπολιτισμός της, παρουσίασε καθοδικές τάσεις.
Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν στο άρθρο αυτό:
Ιστορία των Εβραίων στη Θεσσαλονίκη: ανακτήθηκε από el.wikipedia.org
History of the Jews in Thessaloniki: ανακτήθηκε από en.wikipedia.org
Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης: ανακτήθηκε από jmth.gr
Εβραίοι της Θεσσαλονίκης: ιστορική πορεία και ολοκαύτωμα: ανακτήθηκε από inzone.gr
