Δεκαετίες ολόκληρες έχουν παρέλθει από το βίαιο ξέσπασμα του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου το 1939 και όμως ακόμη πλήθος ερωτημάτων παραμένουν αναπάντητα. Η πλειοψηφία των πολιτών του πλανήτη φαίνεται να μην ικανοποιείται από τις «ακαδημαϊκές» απαντήσεις που προσπαθεί να δώσει στο θέμα αυτό η μειοψηφία των διανοουμένων ιστορικών επιστημόνων, η οποία μειοψηφία παρεμπιπτόντως συντηρεί και ενισχύει τις θέσεις της υπό την αιγίδα των εκάστοτε πολιτικών εξουσιαστών. Ίσως για τους πλείστους ιστορικούς το θέμα Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος να έχει μελετηθεί εκτενώς και επαρκώς και να έχουν, ως εκ τούτου, διευκρινισθεί τα αίτια και οι συνέπειες του Πολέμου. Αυτή η τάση απέχει μακράν από την μία και μοναδική ιστορική πραγματικότητα. Το σύνολο της ανθρωπότητας εξακολουθεί να ψάχνει απαντήσεις σχετικές με τα αίτια του Πολέμου, αφού όλοι μας ανεξαιρέτως ,είτε σε ατομικό επίπεδο είτε σε επίπεδο κρατών, βιώνουμε μέχρι και σήμερα τις ολέθριες συνέπειές του.
Αδιαμφισβήτητα, η φυσιογνωμία ολόκληρου του πλανήτη είχε αλλάξει ανεπιστρεπτί το Νοέμβριο του 1945. Ευθύς αμέσως η ιστοριογραφία της Εσπερίας έσπευσε να δώσει εξηγήσεις στους λαούς για τις κοινωνικοπολιτικές ανακατατάξεις που έλαβαν χώρα και τις πολύπλευρες πτυχές του Πολέμου. Τελικό αποτέλεσμα αυτής της προσπάθειας ήταν η εμφάνιση ενός ευρύτατου συνόλου συγγραμμάτων στη διεθνή βιβλιογραφία, όπου αναζητούνταν τα αίτια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Διαμορφώθηκαν τοιουτοτρόπως τρεις διαφορετικές Σχολές αντιμετώπισης του θέματος, η κάθε μια εκ των οποίων απέδιδε και αλλού την ευθύνη.
Εντύπωση προκαλεί το γεγονός πως στην αυγή του 21ου αιώνα, αναζωογονείται έντονα το ενδιαφέρον των ιστορικών για τα αίτια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, εξαιτίας της προβολής του πολιτικού ιδεώδους της Ενωμένης Ευρώπης. Οι ιστορικοί αναλυτές προσπαθούν να ανιχνεύσουν ακραιφνώς τα σημεία κρούσης εκείνα που απείλησαν την γηραιά ήπειρο στο παρελθόν με αποσταθεροποίηση, ούτως ώστε να αποφευχθούν στο μέλλον και να επιτρέψουν στην Ενωμένη Ευρώπη να βαδίσει μια πορεία εξελικτική και προοδευτική. Στον 21ο αιώνα, τον αιώνα των μεγάλων πολιτικών και οικονομικών σχημάτων, αποτελεί επιτακτική ανάγκη η αποσαφήνιση των αιτιών της «θανατηφόρας» πολιτικής που εξεδήλωσαν επί σειρά ετών τα έθνη-κράτη.
Η βιβλιογραφία του Δευτέρου Παγκοσμίου, αν και πολυάριθμη και εξειδικευμένη, εξακολουθεί να παραμένει ελλιπής. Η κατάφωρη παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, που με μόχθο κατακτήθηκαν τους προηγούμενους δύο αιώνες, και η πρωτοφανέρωτη βία όπως αυτή εκδηλώθηκε δεν αποτελούν αντικείμενο έρευνας μόνο των ιστορικών και των πολιτικών επιστημόνων. Αντιθέτως, επιβάλλεται η εμπλοκή στην έρευνα μιας ευρείας γκάμας επιστημόνων από διαφορετικούς γνωστικούς κλάδους, όπως κοινωνιολόγων, ψυχολόγων, νομικών, οικονομολόγων ακόμα και θεολόγων, η συνδρομή των οποίων στην έρευνα αποτελεί εκ των ων ουκ άνευ. Αυτή είναι η «άλλη» βιβλιογραφία, η οποία δυστυχώς παραμένει βουβή (αν όχι νεκρή) στις μέρες μας.
Μείζον ιστορικό ζήτημα αποτελεί η χρονολογική και συμβαντολογική οριοθέτηση των αιτιών του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Πολλοί ιστορικοί, των οποίων την άποψη συμμερίζομαι και εγώ, έχουν υποστηρίξει ότι ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος είναι στην ουσία η παρατεταμένη συνέχεια του ατελούς Πρώτου Παγκοσμίου. Υπό αυτό το πρίσμα, η Συνθήκη των Βερσαλλιών (1919) –που ούτως ή άλλως κανείς εκ των συνυπογραφόντων δε σεβάστηκε κατά γράμμα- χάνει το αρχικό της νόημα ως συνθήκη λήξης του Μεγάλου Πολέμου και μετατρέπεται αυτόματα σε απλή φάση κατάπαυσης των εχθροπραξιών. Με αυτό το σκεπτικό, ενισχύεται η άποψη των ιστορικών εκείνων που θέλουν τον Πρώτο και το Δεύτερο Παγκόσμιο ως έναν ενιαίο και αδιάλειπτο Πόλεμο, που μόνο κατ’ όνομα διαφέρουν. Ακόμα και αυτοί που προσπαθούν να τονίσουν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του Δευτέρου Παγκοσμίου, παρουσιάζοντας ως ειδοποιό διαφορά τα νέα καθεστώτα που προέκυψαν καθώς και την αναδυόμενη πάλη του καπιταλισμού και του σοσιαλισμού, αδυνατούν να επεξηγήσουν σαφώς παραμέτρους πέραν για πέραν σημαντικές: την αποτυχία της Συνθήκης των Βερσαλλιών, την άμεση άνοδο του ολοκληρωτισμού, το φιάσκο της οικονομικής κρίσης του 1929, την κρυφή σχέση Αμερικής και εθνικοσοσιαλισμού καθώς και την ταχεία ανάπτυξη της «ηττημένης» Γερμανίας.
Η Συνθήκη των Βερσαλλιών αρκέστηκε στο να επιρρίψει το σύνολο των ευθυνών στην Γερμανία και στην υπό διάλυση Αυστροουγγαρία παρά να στρέψει τη καταδίκη της στους πραγματικούς ενόχους, τις συνιστώσες δηλαδή εκείνες που οδήγησαν τόσο το Πρώτο όσο και το Δεύτερο Παγκόσμιο σε αναπόφευκτα γεγονότα. Η κοντόφθαλμη πολιτική των νικητών δεν μπόρεσε ή καλύτερα δε θέλησε να κατανοήσει ότι το πρόβλημα δεν βρισκόταν στην πολιτική δύο ή τριών χωρών αλλά ήταν ένα παγκόσμιο πρόβλημα. Ήταν η υπέρμετρη και άνευ περιορισμών έξαρση του φαινομένου του λιμπεραλισμού, πρωτοστάτης του οποίου υπήρξε η Βρετανία και οι ΗΠΑ. Πίσω από τα προσωπεία του υποτιθέμενου εθνικισμού και αλυτρωτισμού, καθώς και των θεσμικών ανωμαλιών, το κίνητρο και το αίτιο της εύθραυστης ειρήνης της περιόδου 1919-1939 ήταν ένα: το οικονομικό. Οι ίδιες δυνάμεις που ευαγγελίζονταν την ειρήνη στην Ευρώπη, οι ίδιες αυτές προκάλεσαν και την αστάθεια της. Ανά πάσα στιγμή ήταν δυνατό να εξαχθεί εγχώριο κεφάλαιο από ένα κράτος προς όφελος κάποιου άλλου. Με την ίδια ευκολία μπορούσε να εισβάλει ξένο κεφάλαιο στις πλουτοπαραγωγικές πηγές μιας χώρας, στο όνομα της ευημερίας των λαών. Στην πραγματικότητα επρόκειτο για ευημερία ολίγων ισχυρών και σε καμία περίπτωση λαών. Γίνεται σαφές ότι η Συνθήκη των Βερσαλλιών ήταν μη ρεαλιστική και μη ρασιοναλιστική και εν γένει ερασιτεχνική . Τα ίδια αυτά χαρακτηριστικά φέρει και η καθόλα αποτυχημένη Πολιτική Κατευνασμού των χρόνων πριν το ξέσπασμα του Δευτέρου Πολέμου.
Στη συνδιάσκεψη του Λοκάρνο (Οκτώβριος 1925) ο φαύλος κύκλος της διπλωματικής ειρηνευτικής προσπάθειας είχε κλείσει για τα καλά. Μια ολόκληρη σειρά από πολέμους είχε τελειώσει και καινούριοι πόλεμοι άρχισαν να ωριμάζουν. Στο Λοκάρνο οι αστικές κυβερνήσεις προσπαθούσαν να οργανώσουν νέους πολέμους για να εξασφαλίσουν νέα κέρδη τα μονοπώλια. Με κίνητρο την οικονομική ανόρθωση των αστικών κρατών άρχισε βιαστικά να προετοιμάζεται το πολεμικό εκείνο υλικό που κυριολεκτικά επρόκειτο ήδη από το 1931 να εγκαινιάσει νέα περίοδο μιλιταριστικής ασυδοσίας. Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος δεν έγινε τυχαία. Ο πόλεμος αυτός ήταν το νομοτελειακό αποτέλεσμα των βαθύτατων καπιταλιστικών αντιθέσεων καθώς και των βασικών γνωρισμάτων του καπιταλισμού στο ανώτερο στάδιο ανάπτυξης του, τον ιμπεριαλισμό.
Συχνά εκφράζεται η άποψη ότι ο Πόλεμος ήταν δυνατό να αποφευχθεί αν δεν ξεσπούσε η Οικονομική Ύφεση του 1929, θέση την οποία ούτε να αρνηθούμε μπορούμε αλλά ούτε και να επιβεβαιώσουμε. Σίγουρα πάντως συνέτεινε τα μέγιστα στο να επιταχυνθούν οι πολιτικές εξελίξεις και να πάρουν το μοιραίο χαρακτήρα τους. Οι λαοί, αποδεκατισμένοι από τη φτώχεια, αναγκάστηκαν λόγω συγκυριών να υποστηρίξουν και να εμπιστευτούν τα ολοκληρωτικά καθεστώτα στην ύστατη τους προσπάθεια να διαφυλάξουν μιαν ήδη καταρρακωμένη εθνική οικονομία. Ειδικά στην Ευρώπη το πρόβλημα ήταν ακόμη μεγαλύτερο, εν μέρει και ψυχολογικό, αφού σύσσωμη η γηραιά ήπειρος έβλεπε εν ιδίοις όμμασι να χάνει τα πρωτεία της ως παγκόσμια δύναμη από έναν αναδυόμενο κολοσσό, τις ΗΠΑ. Κατά πόσον η οικονομική κρίση ήταν καθαρά αμερικανική και όχι παγκόσμια είναι ένα μεγάλο ερώτημα που εναπόκειται στους οικονομολόγους να απαντήσουν με πλήρη επιστημονική δεοντολογία. Χωρίς αμφιβολία πάντως, η Οικονομική Κρίση και ο Πόλεμος που ακολούθησε ευνόησαν εν τέλει την ανάδειξη των ΗΠΑ σε κράτος-προστάτη της Ευρώπης.
Συμπερασματικά, θα ήταν ωφέλιμο να αναφερθεί ότι η οποιαδήποτε βιβλιογραφική πηγή σχετική με τα αίτια του Δευτέρου Παγκόσμιου Πολέμου είναι ανούσια αν δεν συνοδεύεται από παραπομπές σε επίσημα έγγραφα που να αποδεικνύουν την εγκυρότητα της πηγής. Συνειδητά ή ασυνείδητα ελλοχεύει διαρκώς ο κίνδυνος παρερμηνείας μιας αιτίας κατά το δοκούν των ερευνητών. Τα πραγματικά αίτια του Δευτέρου Παγκόσμιου Πολέμου διαφέρουν άρδην από τα φαινομενικά αίτια που προωθεί σύμφωνα με τα συμφέροντα της η κάθε ιστοριογραφική σχολή. Υπό αυτές τις συνθήκες εξακολουθούν να παραμένουν επίκαιρα έργα όπως το The origins of the Second World War in Europe του P.M.H. Bell και το άκρως τολμηρό εγχείρημα του Alastair Parker Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος. Η ιστορική επιστήμη οφείλει να εντείνει την έρευνα και να μην εφησυχάσει από τέτοιου είδους μεγαλόπνοα και φιλόπονα βιβλία.
Η Ευρώπη προ των πυλών. Ίσως ήρθε επιτέλους η στιγμή να δοθούν ειλικρινείς απαντήσεις από τις πολιτικές εξουσίες των χωρών στο ποίμνιο τους. Ποιοι και γιατί σχεδίασαν δύο φονικούς πολέμους μέσα σε μισό αιώνα και το σπουδαιότερο γιατί κανείς δεν τους απέτρεψε; Τι ήταν αυτό που τους καθιστούσε αναπόφευκτους; Τα μεγάλα αυτά ερωτηματικά, που μόνον κατ’ όνομα έχουν απαντηθεί και όχι κατ’ ουσία, δεσπόζουν στο ακαδημαϊκό προσκήνιο. Αναγκαία προϋπόθεση η ειλικρίνεια μεταξύ των εθνών η οποία προορίζεται να δράσει ως ιστορική αναγκαιότητα. Μόνον όταν λάβουμε αυτές τις απαντήσεις θα γίνουμε ικανοί να ανιχνεύσουμε τις αιτίες του Πολέμου ούτως ώστε να τις αποδυναμώσουμε και το κυριότερο να μην τις επαναλάβουμε. Τότε η Iστορία θα λειτουργήσει ως πραγματική δικλείδα ασφαλείας που θα μας προστατέψει από ένα επερχόμενο ολοκαύτωμα.
