Όταν ο Ιβάν Δ’ ο Τρομερός ήρθε στον κόσμο, στις 3 Σεπτεμβρίου του 1530 (25 Αυγούστου με το παλαιό ημερολόγιο), η εξουσία που ασκούσε η Μόσχα και ο πατέρας του, Μέγας Δούκας της Μοσχοβίας Βασίλειος Γ’, πάνω στα υπόλοιπα ρωσικά εδάφη ήταν στην καλύτερη περίπτωση, επισφαλής. Όμως, υπό την ηγεσία του Ιβάν του Τρομερού, η κυριαρχία της Μόσχας πάνω στις περιοχές που συναπάρτιζαν το Δουκάτο της Μοσχοβίας, όχι μόνο σταθεροποιήθηκε αλλά και διευρύνθηκε σε μεγάλο βαθμό καθώς ο Ιβάν επέκτεινε την κυριαρχία του και προς τα ανατολικά, κατακτώντας διάφορα χανάτα της Χρυσής Ορδής και της Ασίας και επιχειρώντας να θέσει υπό τον έλεγχό του, ολόκληρη τη Σιβηρία. Απέδειξε έτσι πως δεν κέρδισε άδικα τον τίτλο του “Τσάρου” για τον ίδιο και του Βασιλείου (αντί για Δουκάτο) για το κράτος του.
Γιος – όπως αναφέραμε – του Μεγάλου Δούκα της Μοσχοβίας, Βασιλείου Γ΄ του Οίκου των Ρουρικιδών, ο Ιβάν ο Τρομερός σαν πρωτότοκος γιος του ήταν αυτόματα και ο διάδοχος του θρόνου. Η μητέρα του, Έλενα Βασίλιεβνα Γκλίνσκαγια (Елена Васильевна Глинская), ήταν κόρη ενός Λιθουανού πρίγκιπα και είχε μακρινή συγγένεια με τη βυζαντινή Δυναστεία των Παλαιολόγων. Το 1533, ο πατέρας του πεθαίνει και ο Ιβάν, σε ηλικία μόλις 3 ετών, ανακηρύσσεται διάδοχος του θρόνου. Βέβαια, λόγω του νεαρού της ηλικίας του, τίθεται υπό την κηδεμονία της μητέρας του, η οποία κυβερνάει ως τον θάνατο της το 1538. Μετά τον θάνατό της, την εποπτεία του οκτάχρονου Ιβάν αναλαμβάνουν διαδοχικά κάποιες αριστοκρατικές οικογένειες Βογιάρων.
Εκείνη η περίοδος είναι κι η πιο καθοριστική για την ψυχολογική ισορροπία του Ιβάν καθώς υπήρξε θύμα διαρκούς κακομεταχείρισης και υποτίμησης από τους επιτρόπους του. Σιγά – σιγά, άρχισε να γίνεται βίαιος και να εκδηλώνει σημάδια παραβατικής συμπεριφοράς: λέγεται πως είχε συχνά κρίσεις θυμού τις οποίες εκτόνωνε, εκσφενδονίζοντας γάτες από τα παράθυρα του παλατιού. Εν τέλει, στις 16 Ιανουαρίου του 1547, στέφεται βασιλιάς και γίνεται ο πρώτος ηγέτης που παίρνει τον τίτλο του “Τσάρου και Κυβερνήτη πασών των Ρώσων”, εν αντιθέσει με τους προκατόχους του που έφεραν τον τίτλο του “Μεγάλου Δούκα της Μοσχοβίας”.
Με την ανάρρησή του στο θρόνο, πρώτο του μέλημα ήταν να προβεί σε μία σειρά διοικητικών μεταρρυθμίσεων που διευκόλυναν τον συγκεντρωτισμό, σε ένα κράτος το οποίο ήταν εντελώς αποκεντρωμένο. Έτσι λοιπόν, συγκρότησε ένα νομοθετικό σώμα στο οποίο συμμετείχαν ευγενείς και αριστοκράτες, δημιούργησε στρατιωτικά σώματα για να επιβάλλουν την τάξη, ρύθμισε τις σχέσεις κράτους – εκκλησίας και περιόρισε τη δικαστική εξουσία των ευγενών. Μετά την ολοκλήρωση του νομοθετικού έργου του, ο Ιβάν αμέσως εκδηλώνει επεκτατικές βλέψεις, κυριεύοντας διάφορα εδάφη στα νότια και τα νοτιοανατολικά, τα οποία είχαν δημιουργηθεί από την εποχή της Χρυσής Ορδής. Το 1552 καταλύει το Χανάτο του Καζάν και το 1556 το Χανάτο του Άστραχαν. Κατόπιν, επιχειρεί να αποκτήσει δίοδο στη Βαλτική Θάλασσα, χτίζοντας λιμάνια – ορμητήρια στον Αρκτικό Ωκεανό και προσπαθώντας να εισβάλλει στην Εσθονία.
Η απόπειρα απόκτησης διόδου στη Βαλτική Θάλασσα, ήταν και η πρώτη στρατιωτική αποτυχία του Ιβάν. Μολονότι αρχικά σημείωσε νίκες, αργότερα τα σκανδιναβικά κράτη συνασπίστηκαν και κατάφεραν να αναχαιτίσουν την ορμή του. Το 1560 πεθαίνει η πρώτη και πιο αγαπημένη γυναίκα του, η τσαρίνα Αναστασία και ο Ιβάν υποψιάζεται ότι τη δηλητηρίασαν οι πολιτικοί του αντίπαλοι. Μετά κι από αυτό το γεγονός, ο Ιβάν αρχίζει να αλλάζει πρόσωπο με άμεσες συνέπειες στους γύρω του. Κάποιοι υποστήριξαν ότι απλώς υιοθέτησε μία πιο αυταρχική, προσωπολατρική πολιτική, δεν ήταν λίγοι όμως αυτοί που υποστήριξαν ότι άρχισε να εκδηλώνει μία βαριά μορφή σχιζοφρένειας.
Το 1565 ο Ιβάν ο Τρομερός αποφάσισε να δημιουργήσει ένα νομοθετικό σώμα, την “Εξαίρεση”, το οποίο ουσιαστικά εξυπηρετούσε αποκλειστικά τα δικά του συμφέροντα για να ενισχύσει την επιρροή του στην πολιτική σκηνή της χώρας. Οι ευγενείς – όπως ήταν αναμενόμενο – αντέδρασαν και για τα επόμενα επτά χρόνια, το βασίλειο βυθίστηκε στην ανομία και το χάος. Ολόκληρες πόλεις καταστρέφονται, άνθρωποι σκοτώνονται, με αποκορύφωμα τη Σφαγή του Νόβγκοροντ το 1570 (υπολογίζεται ότι έχασαν τη ζωή τους από 2.500 ως 12.000 άνθρωποι). Οι μαζικές εκκαθαρίσεις του Ιβάν, είχαν ως συνέπεια την ολική μεταμόρφωση της ρωσικής κοινωνίας. Ο τσάρος δημιούργησε μία μικρή και υπάκουη σε αυτόν ολιγαρχία η οποία εκτελούσε πιστά τις εντολές του, ενώ η παλιά αριστοκρατική ελίτ κατακερματίστηκε.
Κατά την τελευταία δεκαετία της βασιλείας του Ιβάν, το Βασίλειο της Ρωσίας περικυκλωμένο από πολλούς εχθρούς, αναγκάστηκε να συνάψει σειρά συνθηκών ειρήνης και να αποσύρει τις διεκδικήσεις του στη Βαλτική και δυτικότερα. Ένα σπουδαίο πάντως επίτευγμα – ίσως και το τελευταίο του Ιβάν – ήταν η μεγαλεπήβολη προσπάθεια επέκτασης πέρα από τα Ουράλια Όρη, (Κατάκτηση της Σιβηρίας) κάτι που ολοκληρώθηκε περίπου τρεις αιώνες αργότερα.
Παρ’ όλες αυτές τις επιτυχίες του, ο Ιβάν Δ’ πέρασε στην ιστορία, ως ένας από τους αγριότερους και πιο βάναυσους τσάρους της Ρωσίας. Λέγεται ότι είχε απρόβλεπτη συμπεριφορά και η ιδιοσυγκρασία του ήταν στην καλύτερη περίπτωση, ασταθής. Εκτελούσε φίλους και συνεργάτες του χωρίς ενδοιασμούς κατηγορώντας τους για προδοσία ή ανυπακοή, αλλά έδειξε ανεξάντλητη αγάπη για την οικογένειά του και ειδικά για τον πρωτότοκο γιο του, Ιβάν Ιβάνοβιτς, ο οποίος είχε προβάλλει από νωρίς σημάδια ότι μπορούσε να διαδεχθεί επάξια τον πατέρα του, όντας ένας πολυτάλαντος άνθρωπος και τρομερός μαχητής. Όμως, τον Οκτώβριο του 1581, ο Ιβάν τσακώθηκε άγρια με τον γιο του για μία ασήμαντη αφορμή. Πάνω στα νεύρα του και τον θυμό του, ο Ιβάν χτύπησε τον γιο του στο κεφάλι με ένα σκήπτρο και τον τραυμάτισε θανάσιμα. Το γεγονός αυτό, συνέβαλε στην ολοκληρωτική τρέλα του. Λέγεται πως όταν συνειδητοποίησε τι έκανε, ο τσάρος φώναξε: “Καταραμένος να είμαι! Σκότωσα τον γιο μου!”
Φυσικά, δεν ήταν μόνο η δολοφονία του γιου του, που συνετέλεσε στο να αποκτήσει το προσωνύμιο “Τρομερός”. Ο Ιβάν εκτόπισε σχεδόν όλους τους βογιάρους, υφάρπαξε την περιουσία τους, προχώρησε σε διώξεις πληθυσμών και εθνοκαθάρσεις και τύφλωσε μέχρι και τον αρχιτέκτονα του καθεδρικού ναού της Μόσχας για ασήμαντο λόγο. Οι υπήκοοι του πλέον έτρεμαν και τη σκιά τους, κανείς δεν τολμούσε να του φέρει αντίρρηση σε ο,τι κι αν έκανε. Είχε καταφέρει με μαθηματική ακρίβεια να εμφυσήσει τον φόβο και τον τρόμο όχι μόνο στους αντιπάλους του αλλά και στους συμμάχους του.
Τρία χρόνια μετά τον θάνατο του πρωτότοκου γιου του, ο Ιβάν κυριεύτηκε και αυτός από την ιδέα του δικού του θανάτου και συχνά καλούσε ιερείς και μάγισσες να τον σώσουν από τον αναμενόμενο χαμό του. Στις 18/28 Μαρτίου του 1584 απεβίωσε, κατά την επίσημη εκδοχή από εγκεφαλικό, κατά την ανεπίσημη από δηλητηρίαση με υδροκυάνιο ή από υπερβολική δόση ψευδαργύρου που λάμβανε για να θεραπευτεί από τη σύφιλη. Άλλωστε, οι εχθροί του ήταν πολύ περισσότεροι από τους φίλους του. Ο Ιβάν ο Τρομερός, όπως έμεινε λοιπόν στην ιστορία, άφησε μία παρακαταθήκη βίας, φόβου και αβεβαιότητας στο εσωτερικό της χώρας του αλλά ταυτόχρονα μία αίσθηση σταθερότητας στο εξωτερικό που κατέστησε τη Ρωσία ως μία ανερχόμενη δύναμη στον παγκόσμιο πολιτικό χάρτη. Ακόμη και σήμερα, στη συνείδηση των Ρώσων είναι ένας εκ των μεγαλύτερων ηγετών που κυβέρνησε ποτέ την αχανή χώρα τους.
Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν γι’ αυτό το άρθρο:
- Ιβάν Δ’ της Ρωσίας: ανακτήθηκε από el.wikipedia.org
- Ο πρώτος τσάρος Ιβάν ο Τρομερός: ανακτήθηκε από newsbeast.gr
- Ιβάν ο Τρομερός. Ο απόγονος των Παλαιολόγων […] μέχρι θανάτου: ανακτήθηκε από mixanitouxronou.gr
*Για περισσότερα άρθρα ιστορίας: https://maxmag.gr/category/politismos/istoria/
