Η λέξη πολιτισμός έχει Γαλλική προέλευση. Είναι ένας σχετικά πρόσφατος νεολογισμός του 18ου αιώνα. Προήλθε από λέξεις «civilize», civilizer που χρησιμοποιούνταν από τον 16ο αιώνα. Για πρώτη φορά τον 16ο αιώνα τα μέλη της αυλικής αριστοκρατίας στην Αγγλία και στη Γαλλία χρησιμοποιούν το ρήμα «εκπολιτίζω» και τη μετοχή «πολιτισμένος», που προέρχονται από τη λατινική λέξη για τον πολίτη (civis). Η ελληνική λέξη πολιτισμός είναι αρχαία, προέρχεται από τη λέξη πολίτης και σήμαινε τα πολιτικά πράγματα, τη διακυβέρνηση του κράτους. Ως νεοελληνική λέξη, με την καινούργια της σημασία γεννήθηκε κι αυτή στη Γαλλία, όταν ο Αδαμάντιος Κοραής για να αποδώσει στα ελληνικά τον όρο civilization πρότεινε τη λέξη πολιτισμός.
Σε αντίθεση η λέξη κουλτούρα προέρχεται από το λατινικό ρήμα cultura που σήμαινε την καλλιέργεια της γης. Ο Κικέρων για πρώτη φορά τη χρησιμοποίησε μεταφορικά ως «καλλιέργεια της ψυχής». Στην ύστερη Αναγέννηση, οι Ουμανιστές εγκαινιάζουν τη μεταφορική της χρήση ως «καλλιέργεια του νου».
«Ο πολιτισμός και η κουλτούρα είναι άξονες της Ιστορίας κάθε λαού» αναφέρεται χαρακτηριστικά. Ανέκαθεν οι όροι αυτοί ενυπήρχαν άτυπα στην εξέλιξη ενός λαού, καθώς τα εννοιολογικά σύνολα, που σήμερα αντιπροσωπεύουν, δεν είχαν ακόμη ονοματιστεί. Τα μέλη της αυλικής αριστοκρατίας στην Αγγλία και στη Γαλλία χρησιμοποιούν το ρήμα «εκπολιτίζω» και τη μετοχή «πολιτισμένος», προκειμένου να δηλώσουν την ανωτερότητα του τρόπου συμπεριφοράς της κοινωνικής τους τάξης, σε αντίθεση με τον τρόπο συμπεριφοράς, τόσο των ανθρώπων των κοινωνικά κατώτερων τάξεων, όσο και των άγριων ή βάρβαρων λαών, που έχουν υποδουλώσει στον Νέο Κόσμο. Η πιο συστηματική χρήση των όρων «πολιτισμός» και «κουλτούρα» συναντάται κατά τα μέσα του 18ου αιώνα και καθιερώνεται τον 19ο αιώνα, την εποχή που αποκαλείται «νεότεροι χρόνοι» ή εναλλακτικά «νεωτερικότητα».
Η αντιπαράθεση των όρων του πολιτισμού και της κουλτούρας εντείνεται κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα. Ο πολιτισμός συνδέεται με την επιστημονική πρόοδο, τον ορθολογισμό και την τεχνικό-βιομηχανική ανάπτυξη και φορτίζεται με αρνητική έννοια, καθώς ταυτίζεται με την εκβιομηχάνιση και τις καταστροφικές της συνέπειες στη φύση και τον άνθρωπο. Η κουλτούρα συνυφαίνεται με τις αξίες της πνευματικής και αισθητικής καλλιέργειας, της πολιτισμικής παράδοσης και ταυτότητας και φορτίζεται θετικά, καθώς συνδέεται με την ανύψωση της πνευματικότητας του ανθρώπου και αντιπαρατίθεται στο σαρωτικό υλισμό και ωφελιμισμό του τεχνολογικού πολιτισμού. Η κουλτούρα προσεγγίζεται «ως το συνολικό πεδίο παραγωγής νοήματος, καθώς πρόκειται για ένα πεδίο ριζικά ετερογενές, εξαιτίας της πλατιάς ποικιλίας των κοινωνικών εμπειριών, ρόλων και σχέσεων που συνθέτουν την κοινωνική ζωή».
Τον 20ο αιώνα η κουλτούρα ως πνευματικός πολιτισμός διακρίνεται από τον τεχνικό ή υλικό πολιτισμό. Και οι δύο έννοιες χρησιμοποιούνται στον καθημερινό λόγο και στο λόγο των περισσότερων επιστημών. Η καθεμιά από τις επιστήμες αυτές, αλλά και η καθημερινή εμπειρία των ανθρώπων, προσδίδει έναν διαφορετικό ορισμό στις έννοιες του πολιτισμού και της κουλτούρας και έτσι δεν λείπουν οι διαμάχες και οι διαφωνίες που ενισχύουν την πολυσημία τους.
Σήμερα με τη λέξη «κουλτούρα» εννοούμε την παιδεία, την πνευματική καλλιέργεια, τη μόρφωση και την ενασχόληση με τις καλές τέχνες (ζωγραφική, γλυπτική, αρχιτεκτονική, μουσική). Ακόμη, τα ιδιαίτερα ήθη και έθιμα, τις παραδόσεις, τη θρησκεία, τις τέχνες και τον τρόπο σκέψης ενός έθνους, μιας κοινότητας ή μιας φυλής κατά τη διάρκεια μιας συγκεκριμένης χρονικής περιόδου, όπως επίσης, και το σύνολο της ανθρώπινης δημιουργίας μιας κοινωνίας ή μιας εποχής. Και, τέλος, πιο γενικά εννοούμε ένα κοινωνικό πρότυπο συμπεριφοράς και ένα συγκεκριμένο τρόπο ζωής.
Με την ευρεία του έννοια, ο πολιτισμός αντιπροσωπεύει σήμερα το σύνολο των διαφοροποιητικών στοιχείων, πνευματικών και υλικών, διανοητικών και συναισθηματικών που χαρακτηρίζουν μία κοινωνία ή μία κοινωνική ομάδα. Συμπεριλαμβάνει, εκτός των γραμμάτων και των τεχνών, τον τρόπο ζωής, τα βασικά δικαιώματα του ανθρώπου, το σύστημα αξιών, τις παραδόσεις και τα δόγματα. Με την στενή του έννοια εννοεί κυρίως το σύνολο των αξιών καθώς και τις γνωστικές και αισθητικές συνήθειες μίας κοινότητας και υπό αυτό το πρίσμα περιλαμβάνει την πολιτιστική κληρονομιά, τις τέχνες, τη λογοτεχνία και τα κινήματα σκέψης.
Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν στο άρθρο αυτό:
Cuche Denys, Η έννοια της κουλτούρας στις Κοινωνικές Επιστήμες.
Πασχαλίδης Γ.,Χαμπούρη-Ιωαννίδου Α., Οι διαστάσεις των Πολιτιστικών Φαινομένων , Τόμος Α΄, Εισαγωγή στον Πολτισμό, Πάτρα 2002.
