Τα τελευταία χρόνια, η ταυτότητα του παγκόσμιου πολιτιστικού οικοσυστήματος έχει μεταβληθεί άρδην έπειτα από την εμφάνιση και κυρίως την απόπειρα υιοθέτησης εξελιγμένων τεχνολογικά μοντέλων και πρακτικών που συνεπάγονται την αξιοποίηση εργαλείων σύστασης πολυμεσικών εμπειριών. Η εμφάνιση της πανδημίας έφερε ακόμα πιο έντονα στο τραπέζι των συζητήσεων, την ανάγκη διεύρυνσης των ψηφιακών ορίων των σύγχρονων πολιτιστικών οργανισμών σε παγκόσμια κλίμακα. Πόσα εύκολα μπορούν τα μουσεία να προσαρμοστούν στις απαιτήσεις μιας ραγδαία αναπτυσσόμενης εποχής σε ό,τι αφορά τα τεχνολογικά επιτεύγματα (βλέπε blockchain, κρυπτονομίσματα, τεχνολογίες εμβύθισης, NFTs); Το περιεχόμενο ενός μουσείου (υλικό και άυλο) οφείλει να επαναπροσδιοριστεί ως προς τη μορφή και κυρίως ως προς τον τρόπο προώθησης, διάδρασης και αναπαραγωγής του. NFTs: διάττων αστέρας ή ένα εργαλείο-κλειδί για τις βιομηχανίες χρηματοοικονομικής τεχνολογίας (fintech) και πολιτιστικής καινοτομίας;
Τί ορίζουμε ως NFTs;
Το ακρώνυμο «NFTs» ισοδυναμεί με τη φράση «Non-Fungible Tokens». Ένα non-fungible token είναι σαν ένα κρυπτονόμισμα. Πιο συγκεκριμένα, το NFT είναι ένα ψηφιακό πιστοποιητικό πνευματικής ιδιοκτησίας, το οποίο με τη σειρά του αποθηκεύεται στο blockchain. Ο ιδιοκτήτης ενός NFT κατέχει τα δικαιώματα για ένα περιουσιακό στοιχείο και την απόδειξη κυριότητάς του. Επόμενη ερώτηση: τί είναι το blockchain; Το blockchain είναι βάσεις δεδομένων. Αντί να αποθηκεύονται σε έναν κεντρικό διακομιστή, στον οποίον θα έχουν πρόσβαση όλοι οι χρήστες, τα αρχεία ενός blockchain αποθηκεύονται στους υπολογιστές των χρηστών. Η λεπτομέρεια αυτή καθιστά το blockchain μία κατανεμημένη βάση δεδομένων με αρχιτεκτονική peer-to-peer. Το blockchain βασίζεται στην έννοια της αποκέντρωσης, τα δεδομένα αποθηκεύονται σε πολλές διαφορετικές τοποθεσίες και όχι σε μία κεντρική (διασπορά). Δεν υπάρχει μία κεντρική αρχή που να κατέχει ένα πρωτότυπο αντίγραφο των δεδομένων. Τα τεχνικά αυτά χαρακτηριστικά προσφέρουν μεγάλη ευελιξία και αυτονομία. Μια πλατφόρμα blockchain μπορεί να είναι δημόσια (ανοιχτή) ή ιδιωτική (κλειστή), κατ’ αναλογία με τα δημόσια δίκτυα (λ.χ. internet) και τα εσωτερικά δίκτυα (λ.χ. intranets).
Πώς μπορούν να προσαρμοστούν τα NFTs στη ψηφιακή ατζέντα ενός μουσείου;
Κι από την αναγκαία ερμηνεία των όρων μεταφερόμαστε στην πρακτική αξιοποίηση των NFTs. Το σύγχρονο μουσείο οφείλει να μελετήσει πολύ προσεκτικά τη φιλοσοφία που διακρίνει αυτά τα ψηφιακά πιστοποιητικά πνευματικής ιδιοκτησίας, και κατόπιν βάσει της ήδη γνωστής και διαμορφωμένης ταυτότητας του, να τα προσαρμόσει δυναμικά στη συστημική του λειτουργία. Τα NFTs δε μπορούν ενδεχομένως να αξιοποιηθούν καταλλήλως από όλα τα είδη μουσείων και πολιτιστικών οργανισμών σήμερα. Είναι αλήθεια ότι τα μουσεία Τέχνης κατέχουν (απολύτως δικαιολογημένα) τα πρωτεία σε ό,τι αφορά την υιοθέτηση και εποικοδομητική ενσωμάτωση των νέων τεχνολογιών. Η Τέχνη αποκτά σταδιακά μια μορφή που προσεγγίζει σχεδόν κατ’ αποκλειστικότητα το ψηφιακό κομμάτι ως προς τον τρόπο που εμπορευματοποιείται, αναπαράγεται, διαδίδεται, συντηρείται και αφομοιώνεται. Αυτός ο ψηφιακός μετασχηματισμός φέρνει ριζοσπαστικές αλλαγές και στον τρόπο με τον οποίο καθίσταται αντιληπτή η επιμέλεια και κατανάλωση των πολιτιστικών αντικειμένων αυτών καθαυτών.
NFTs ως αντικείμενο εκπαιδευτικών προγραμμάτων, εργαστηρίων και επιστημονικών ομιλιών
Λαμβάνοντας σοβαρά υπόψη την καινοτομία που διακρίνει τα NFTs, ορισμένα μουσεία κάνοντας ένα βήμα μπροστά, μετέβαλλαν συνειδητά τον μέχρι πρότινος παγιωμένο και μονοδιάστατο ρόλο τους ως μη δυναμικά αποθετήρια υλικού και άυλου πολιτισμού σε ζωντανούς οργανισμούς που προωθούν, βασιζόμενοι στη φυσική ή και ψηφιακή αλληλεπίδραση, την ανταλλαγή γνώσεων με απώτερο στόχο την εκπαίδευση σε ό,τι αφορά την εξοικείωση με τα νέα τεχνολογικά εργαλεία. Από τη διοργάνωση μιας σειράς ομιλιών και ενημερωτικού χαρακτήρα διαλέξεων, μέχρι το σχεδιασμό και την υλοποίηση εκπαιδευτικών εργαστηρίων για τη δημιουργία, την αγορά και πώληση ενός απλού NFT, τα μουσεία είναι σε θέση να αναλάβουν πρωτοβουλία για μία ευρύτατη γκάμα δραστηριοτήτων που στόχο έχουν να διαφωτίσουν το ευρύ κοινό αναφορικά με τα non-fungible tokens. Θα πρέπει να καταστεί σαφές ότι δράσεις σαν κι αυτές φέρνουν σε επαφή και το ίδιο το μουσείο/πολιτιστικό φορέα με ειδικούς και ομάδες εργασίας, δημιουργώντας ένα πολυμορφικό δίκτυο ανθρώπινου δυναμικού και γνωστικού υποβάθρου. Όπως ακριβώς λειτουργεί η τεχνολογία του blockchain, έτσι και σε αυτή την περίπτωση, η γνώση δε συσσωρεύεται στα χέρια ενός, αντιθέτως διαχέεται με τρόπο παραγωγικό. Τα δεδομένα και η πληροφορία ταξιδεύουν διαμέσου των ανθρώπων, συγκροτώντας μια αλυσίδα (chain) ιδεών.
Αξίζει σε αυτό το σημείο να αναφέρουμε το άκρως επιτυχημένο εργαστήριο «Turn Your Creation into NFTs» που πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια του 18ου Athens Digital Arts Festival */FutuRetro εν έτη 2022. Σε αυτό το workshop, δημιουργοί από διαφορετικούς κλάδους είχαν τη δυνατότητα να ενημερωθούν σχετικά με τη φύση των NFTs και τις ποικίλες οπτικές που απαιτείται να έχουν μελετηθεί και καλυφθεί ούτως ώστε να στεφθεί από επιτυχία κάποιο ανάλογο εικαστικό project. Τα πεδία στα οποία ενέσκηψαν οι συμμετέχοντες είναι: βασικές τεχνικές γνώσεις, σχέδιο δράσης (software business: plan), ωφέλιμη αξία, ρόλος της κοινότητας στην προώθηση και πώληση των NFTs. Το εργαστήριο διεξήχθη υπό την καθοδήγηση της Violeta Vlacheva.
NFTs ως πηγή επιπρόσθετου εισοδήματος
Στον κόσμο της σύγχρονης τέχνης, και δη της ψηφιακής, το μεγαλύτερο μέρος των συζητήσεων αναφορικά με τις δυνατότητες των NFTs σχετίζονται άμεσα ή έμμεσα με τον κλάδο της εκπαίδευσης και της τεχνολογίας. Στην υπό διαμόρφωση εξίσωση των λογισμικών και της κρυπτογράφησης, έρχονται να προστεθούν τα πολιτιστικά αντικείμενα. Τα NFTs τείνουν να αποτελέσουν σταδιακά σημαντικό πηγή εσόδων για τα μουσεία και τους πολιτιστικούς οργανισμούς. Δεν είναι λίγα τα μουσεία που έχουν προχωρήσει δυναμικά στη χρηματοδότηση ψηφιακών συλλογών ή ακόμα και στη ρευστοποίηση αυτών (monetizing). Ενδεικτικά θα αναφερθούν τρία σημαντικά παραδείγματα μεγάλων σε εμβέλεια μουσείων παγκοσμίως, τα οποία καινοτόμησαν θέτοντας τα NFTs στην υπηρεσία τους για λόγους χρηματοοικονομικούς.
Βρετανικό Μουσείο
Ταυτόχρονα με τα εγκαίνια της έκθεσης «Hokusai: The Great Picture Book of Everything» (στα πλαίσια της οποίας εκτέθηκαν για πρώτη φορά στο κοινό 103 συνολικά σχέδια του Ιάπωνα καλλιτέχνη), το Βρετανικό Μουσείο λάνσαρε μία σειρά από NFT κάρτες των πιο διάσημων σχεδίων του παγκοσμίως γνωστού καλλιτέχνη. Στις 30 Οκτωβρίου του 2021, ανακοινώθηκε επίσημα μέσω tweet ότι η πρώτη έκδοση του έργου «The Great Wave» του Hokusai, πωλήθηκε έναντι 10.6 ETH (κατ’ αντιστοιχία $45,000 USD).
Uffizi Gallery
Έπειτα από πολυετή οικονομική δυσπραγία, η γκαλερί Uffizi πήρε την απόφαση να κατασκευάσει NFTs έχοντας ως πηγή έμπνευσης διάφορα αριστουργήματα της περιόδου της Αναγέννησης από καλλιτέχνες όπως ο Botticelli και ο Michelangelo. Η κίνηση αυτή είχε ως απώτερο στόχο τη χρηματοδότηση της γκαλερί κατά τη διάρκεια της πανδημίας που έπληξε ανεπανόρθωτα σε πολλαπλά επίπεδα σύσσωμο το παγκόσμιο πολιτιστικό στερέωμα. Μέσω σύμπραξης με την Ιταλική εταιρία κρυπτογράφησης Cinello, το μουσείο κατόρθωσε να φιλοτεχνήσει NFTs διάσημων έργων, τα οποία συμπεριλάμβαναν και πιστοποιητικό γνησιότητας. Μέσω της τεχνολογίας του blockchain, το χαρακτηριστικό αυτό επιτρέπει τόσο στο μουσείο όσο και στην εταιρεία Cinello να λαμβάνουν μέρος των κερδών κάθε φορά που τα συγκεκριμένα NFTs πωλούνται εκ νέου. Έπειτα από αυτές τις κινήσεις, το ενδιαφέρον της παγκόσμιας αγοράς της Τέχνης αυξήθηκε ραγδαία. Στις αρχές του 2021, ένα NFT του διάσημου πίνακα «Doni Tondo» του Michaelangelo πουλήθηκε έναντι €140,000 (κατ’ αντιστοιχία $170,000 USD).
State Hermitage Museum
Το Μουσείο Hermitage κινούμενο στο ίδιο μήκος κύματος, άδραξε την ευκαιρία και μετέτρεψε τη μόνιμη συλλογή του σε νεοσυσταθείσα πηγή εσόδων. Παρά την αυστηρή πολιτική της Ρωσίας σε ό,τι αφορά τους κανονισμούς έναντι των κρυπτονομισμάτων, το Μουσείο Hermitage προσφάτως ανακοίνωσε μία δημοπρασία πληθώρας έργων τέχνης – συμπεριλαμβανομένου ενός πίνακα του Leonardo da Vinci – που ανήκουν στις μόνιμες συλλογές του, υπό μορφή token (ας θυμηθούμε την ανάλυση του ακρώνυμου NFT: non-fungible token). Αυτό το παράδειγμα φέρνει στην επιφάνεια μία εξαιρετικά ενδιαφέρουσα περίπτωση μελέτης για έτερους πολιτισμικούς οργανισμούς και μουσεία που ελέγχονται υπό το αυστηρό πρίσμα κυβερνήσεων που αντιτίθενται στη τεχνολογία του blockchain και των κρυπτονομισμάτων, δίνοντας προτεραιότητα στην παραχώρηση όσο το δυνατόν επιπρόσθετων βαθμών γνησιότητας κατά την πώληση ψηφιακών αγαθών. Αξίζει να σημειωθεί ότι η δημοπρασία ορισμένων έργων από αυτά, άγγιξε το τεράστιο ποσό των $440,000 USD στο Binance (κορυφαίο οικοσύστημα blockchain στον κόσμο, με μία ποικιλία προϊόντων που περιλαμβάνει το μεγαλύτερο ανταλλακτήριο ψηφιακών στοιχείων ενεργητικού).
NFTs ως μόνιμη συλλογή ψηφιακού μουσείου
Τέλος, τα NFTs μπορούν να αποτελέσουν πρωτογενές υλικό για τη δημιουργία ψηφιακών μουσείων (εν δυνάμει και φυσικών, σε χώρους ανάλογης αρχιτεκτονικής σχεδίασης και αισθητικής τα NFTs μπορούν να εκτεθούν στα πλαίσια παράλληλων δράσεων όπως ομιλίες, εργαστήρια, εκπαιδευτικά προγράμματα, δημοπρασίες). Πιο συγκεκριμένα, το 2021, το έτος ουσιαστικού μετασχηματισμού των μουσείων παγκοσμίως υπό την ασφυκτική πίεση της πανδημίας, δημιουργήθηκε μουσείο αποκλειστικά με NFTs, το NFTmuseum.art . Εναλλακτικά, θα μπορούσαμε να αναφερθούμε και στην περίπτωση κατά την οποία ένα μουσείο μετατρέπει τα ήδη υπάρχοντα έργα των μόνιμων συλλογών του σε non-fungible tokens και εκθέτει πλέον μόνο αυτά είτε στο φυσικό του χώρου, είτε σε ειδική πλατφόρμα αγοραπωλησιών (βλέπε την περίπτωση Vastari, ενός διαδικτυακού παρόχου υπηρεσιών που συνδέει μουσεία, παραγωγούς εκθέσεων, χώρους, συλλέκτες και προμηθευτές).
Ποιοι προβληματισμοί προκύπτουν αναφορικά με τη χρήση των NFTs;
Στην πραγματικότητα, η δημιουργία και η πώληση έργων τέχνης με μορφή NFTs εγείρει πολλούς προβληματισμούς σε ό,τι αφορά το νομικό πλαίσιο. Όπως κάθε άλλη ριζοσπαστική καινοτομία, έτσι και η εφαρμογή/χρήση των non-fungible tokens στον κόσμο της τέχνης (αναλογικής και ψηφιακής) δημιουργεί ζητήματα αναφορικά με την απόδειξη γνησιότητας και τα πνευματικά δικαιώματα – ζητήματα τα οποία οφείλουν να ξεκαθαριστούν καθώς το νέο αυτό τεχνολογικό εργαλείο αναπτύσσεται και καθιερώνεται στις παγκόσμιες αγορές.
Για κάθε έργο τέχνης, τα NFTs είναι σε θέση να προσφέρουν ένα βασικό πλεονέκτημα ενάντια σε ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα που ταλανίζουν επί χρόνια την παγκόσμια αγορά τέχνης: τα φερόμενα ως πλαστά έργα. Η τεχνολογία του blockchain παρέχει έναν κατά τα άλλα άτρωτο (αδύνατο να παραβιαστεί) και αμετάβλητο (αδύνατο να μεταβληθεί) τρόπο πιστοποίησης της πληροφορίας σχετικά με τον άνθρωπο που δημιούργησε το εκάστοτε NFT, την ημερομηνία δημιουργίας και την ταυτότητα των μελλοντικών αγοραστών (αλυσιδωτή σχέση της πληροφορίας). Το χαρακτηριστικό αυτό προσφέρει αυτομάτως ένα εξαιρετικά ανταγωνιστικό αβαντάζ τόσο στους καλλιτέχνες όσο και στα ιδρύματα, μουσεία και γκαλερί που έχουν στην κατοχή τους τις φυσικές συλλογές (αν δεχθούμε ότι ένα έργο που αποτελεί τμήμα της συλλογής ενός μουσείου και απαντάται σε απόλυτα φυσική μορφή – πίνακα ζωγραφικής – μετατραπεί επισήμως σε NFT). Η τεχνολογία του blockchain θα διευκολύνει τη διαδικασία πιστοποίησης της γνησιότητας ενός έργου για χάρη του οποίου δημιουργήθηκε εξαρχής το NFT, ούτως ώστε να διασφαλιστούν όσο το δυνατόν πληρέστερα οι μελλοντικοί αγοραστές.
Χωρίς δεύτερη σκέψη, η τεχνολογία που υποβόσκει των NFTs δεν συνιστά πανάκεια. Τα non-fungible tokens δεν είναι σε θέση να καταπολεμήσουν εξ ολοκλήρου καθετί πλαστό υπάρχει στην αγορά της τέχνης. Τα NFTs δημιουργούνται από καλλιτέχνες έχοντας σα βάση ήδη ψηφιοποιημένα έργα ή ακόμα και από τους νόμιμους κατόχους τους – ωστόσο αυτό δε συνιστά πάντοτε τη νόρμα. Ακριβώς γι’ αυτό το λόγο, όταν αγοράζουμε ένα NFT, ειδικά εάν αυτό δεν έχει δημιουργηθεί από κάποιον εγκεκριμένο καλλιτέχνη ή τον επίσημο κάτοχο, οφείλουμε να ελέγχουμε επισταμένως στο blockchain όλες τις πληροφορίες που συνοδεύουν το ψηφιακό αγαθό. Είναι όλο και πιο συχνές οι περιπτώσεις έργων που έχουν μετατραπεί σε NFTs με ψευδή ή ανακριβή δήλωση γνησιότητας.
Κατά την αγοραπωλησία ενός NFT είναι σημαντικό να κατανοήσουμε την αξία που κατέχει η έννοια της μεταφοράς των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας. Αυτού του είδους το πρόβλημα δεν ανακύπτει σαφώς σε συναλλαγές που αφορούν έργα τέχνης φυσικής μορφής. Υπό ένα διευρυμένο και αρκετά εκλαϊκευμένο πρίσμα, θα έλεγε κανείς πως η ιδιοκτησία φυσικών έργων τέχνης παρέχει εξ ορισμού στον αγοραστή την απόλαυση, χρήση, αξιοποίηση, θέαση αυτού, κατά το δοκούν. Τα πράγματα αλλάζουν άρδην όταν η συναλλαγή αφορά έργα τέχνης που έχουν μετατραπεί σε NFTs: τα έργα είναι πλέον ψηφιακά αγαθά, έχουν αγοραστεί ουσιαστικά με σκοπό τη μετέπειτα εκμετάλλευση του εν λόγω αρχείου (π.χ. διοχέτευση σε διαδικτυακά κανάλια). Ως εκ τούτου, η έννοια της ιδιοκτησίας δεν απαιτείται μόνο για το NFT αυτό καθαυτό, αλλά και για την άδεια περί δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας μέσω της οποίας ενεργοποιείται η δυνατότητα πάσης φύσεως αξιοποίησης του ψηφιακού προϊόντος από το μελλοντικό αγοραστή.
Σε δεύτερο επίπεδο, συναλλαγές που περιλαμβάνουν NFTs έργων με δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας σε πρόσφατη ισχύ, συνθέτουν έναν ακόμα γρίφο – το δικαίωμα μεταπώλησης. Όταν ένα έργο τέχνης φυσικής μορφής πωλείται με τη διαμεσολάβηση ενός επαγγελματία, συνήθως το ρόλο αυτό κατέχουν γκαλερί, οίκοι δημοπρασιών ή έμποροι τέχνης, ο εκάστοτε καλλιτέχνης έχει να λαμβάνει ένα προσυμφωνημένο ποσοστό, ένα μερίδιο εν ολίγοις από την τιμή μεταπώλησης. Το δικαίωμα αυτό είναι θεσμοθετημένο και επιβιώνει συχνά για ένα διάστημα ακόμα και μετά το θάνατο του καλλιτέχνη. Το προαναφερθέν δικαίωμα καθώς μετατοπίζεται σε συναλλαγές με NFTs, καθίσταται κάτι παραπάνω από ασαφές. Στα συμβόλαια θα πρέπει να προστεθεί ειδικός όρος ο οποίος θα διασφαλίζει την αποζημίωση του καλλιτέχνη σε περίπτωση πώλησης του έργου στο άμεσο ή έμμεσο μέλλον.
Τέλος, τα NFTs ήδη κατά τη σύλληψη και υλοποίησή τους έχουν δημιουργήσει ένα ακόμη νομικό κενό. Είναι σύνηθες, τα NFTs να δημιουργούνται από επιπρόσθετα έργα ή εικόνες. Πληθώρα NFTs έχουν δημιουργηθεί εν είδη ψηφιακών κολάζ μέσω της χρήσης προϋπάρχουσων φωτογραφιών και εικόνων, διάσημων έργων κλασικής αλλά και σύγχρονης τέχνης. Το νέο αυτό προϊόν – κράμα τείνει να προκαλέσει μία ευρύτατη σύγχυση σε ό,τι αφορά τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας του κάθε έργου (πίνακας, installation, γλυπτό, φωτογραφία) επιμέρους που έχει χρησιμοποιηθεί προκειμένου να σχηματιστεί ένα non-fungible token. Το χάος που δημιουργείται ως φυσικό επακόλουθο δύναται να μπλοκάρει ολωσδιόλου την πορεία του εκάστοτε NFT έως την ανακήρυξή του ως μη έγκυρο λόγω των ποικίλων κολλημάτων που ενδέχεται να προκύψουν μεταξύ των διαφορετικών κατόχων/νόμιμων ιδιοκτητών των εμπεριεχόμενων έργων.
Βιβλιογραφικές Πηγές:
CUSEUM. (2021, Νοέμβριος 16). CUSEUM. Ανάκτηση από HOW 21 MUSEUMS & CULTURAL ORGANIZATIONS ENGAGED WITH NFTS IN 2021: https://cuseum.com/blog/2021/11/16/how-21-museums-amp-cultural-organizations-engaged-with-nfts-in-2021
Deakin, T. (2022, Ιούλιος 19). MuseumNext. Ανάκτηση από Museums and NFTs: what’s the opportunity, who’s doing it best and why question marks remain: https://www.museumnext.com/article/museums-and-nfts/
LACMA. (2021, July 13). NFTs and the Museum. Ανάκτηση από LACMA: https://www.lacma.org/lab/nfts-and-museum
Overbeek, A. (2022). SCREEN TIME: HOW MUSEUMS ARE THINKING ABOUT NFTS. Ανάκτηση από GAGOSIAN QUARTERLY: https://gagosian.com/quarterly/2022/08/17/essay-screen-time-how-museums-are-thinking-about-nfts/
Reyburn, S. (2022, Μάρτιος 25). The New York Times. Ανάκτηση από Museums Are Cashing In on NFTs: https://www.nytimes.com/2022/03/25/arts/design/museums-nfts.html
Valeonti, F. (2022, Απρίλιος 21). Right Click Save. Ανάκτηση από ARE NFTS A REAL SOLUTION FOR MUSEUMS?: https://www.rightclicksave.com/article/are-nfts-a-real-solution-for-museums
www.withvincent.com. (χ.χ.). www.withvincent.com. Ανάκτηση από Online NFT Museum ‘The Crypt’ Now Open to Virtual Visitors: https://www.withvincent.com/research/online-nft-museum-the-crypt-now-open-to-virtual-visitors
