Πολιτική ανυπακοή. Παθητική αντίσταση. Ειρηνική επανάσταση.
Έννοιες τις οποίες όλοι μας έχουμε ακούσει, όχι μόνο στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης αλλά και μέσα από τις κοινωνικές συναναστροφές μας. Αρκετοί είναι, μάλιστα, εκείνοι που επιχείρησαν να τις εφαρμόσουν στο πλαίσιο της εργασίας τους, να πάνε «κόντρα στο κατεστημένο», να επαναστατήσουν και να αντισταθούν στην καπιταλιστική και υλιστική σύγχρονη κουλτούρα. Ποιές είναι, όμως, οι συνέπειες; Πόσο σκληρά αντιμετωπίζει η κοινωνία μας κάθε είδους αντικομφορμιστή που τολμά και επιδιώκει να αμφισβητήσει τις βασικές αξίες της;
Ενώ υπάρχουν πολλά διαθέσιμα παραδείγματα που απαντούν σε αυτά τα ερωτήματα, εδώ μπορούμε να τα προσεγγίσουμε πιο λογοτεχνικά, μέσα από το έργο του Herman Melville (1819-1891) το οποίο αντανακλά τις ταξικές συγκρούσεις και την καπιταλιστική πίεση της αμερικανικής κοινωνίας του 19ου αιώνα. Μπορεί η ιστορία να διαδραματίζεται στο εμπορικό και επιχειρηματικό κέντρο της Νέας Υόρκης, τη Wall Street, δεν απέχει όμως και πολύ από τη δική μας πραγματικότητα. «Ο Bartleby, ο Γραφιάς», είναι μία αριστουργηματική νουβέλα η οποία, παρότι γραμμένη το μακρινό 1853, καταφέρνει έως και σήμερα να μας βυθίσει σε ένα παράλογο και σκοτεινό κλίμα: το κλίμα της σύγχρονης ζωής μας.
«Κανονικά θα έπρεπε να είμαι ενθουσιασμένος με την προσήλωσή του, αρκεί να συνδύαζε την εργατικότητα με λίγο κέφι γι’ αυτό που έκανε», λέει ο ανώνυμος δικηγόρος-εργοδότης του Bartleby, ενός πλήρως αφοσιωμένου εργαζόμενου, ο οποίος συνειδητοποιεί βήμα-βήμα την ανουσιότητα και την ασημαντότητα της δουλειάς του. Μέσα από το χαρακτήρα του, ενσαρκώνεται ο σύγχρονος υπάλληλος και ο μέσος άνθρωπος που δεν έχει το προνόμιο, ή την τύχη, να ανήκει στην «ελίτ». Αντιπροσωπεύει όλους εκείνους και εκείνες της μεσαίας τάξης, ανθρώπων κατά τους οποίους οι έννοιες «εργασία» και «κέφι» συνήθως δεν πάνε μαζί. Η εργασία τους δεν τους εγείρει συναισθηματικά και ψυχικά, αλλά τους προκαλεί δυσαρέσκεια και αποξένωση ταυτόχρονα.
Και κάπως έτσι βρισκόμαστε αντιμέτωποι με μία γνώριμη εικόνα, εκείνη του αλλοτριωμένου εργάτη του Karl Marx (1818-1883). Ο Γερμανός φιλόσοφος όρισε τον υπάλληλο ως ένα άτομο το οποίο «[…] δεν εκπληρώνει τον εαυτό του στη δουλειά του, αλλά τον αρνείται, έχει αίσθημα δυστυχίας, όχι ευημερίας, δεν αναπτύσσεται ελεύθερα.[…], αλλά είναι σωματικά εξαντλημένος και ψυχικά εξαθλιωμένος. […] ο αλλοτριωμένος χαρακτήρας της εργασίας για τον εργάτη φαίνεται στο ότι δεν είναι δουλειά του αλλά δουλειά για κάποιον άλλον, ότι στη δουλειά δεν ανήκει στον εαυτό του αλλά σε άλλον άνθρωπο» (1959).
Πράγματι, πόσες φορές, παρά την προσήλωση το έργο μας, θεωρήσαμε ότι μας αποσπούν το προϊόν της δουλειάς μας;
Πόσες φορές αισθανθήκαμε σωματικά αλλά και ψυχικά εγκλωβισμένοι στο χώρο εργασίας μας;
Πόσες φορές νιώσαμε ότι η δουλειά μας αποσκοπεί μόνο στην αύξηση κέρδους και εξυπηρετεί ελάχιστα, έως και καθόλου, τις επιθυμίες και τα ενδιαφέροντά μας, παρά μόνο τον εργοδότη μας;
Ίσως πολλές, ίσως αρκετές, ίσως και καμία. Το μόνο σίγουρο είναι ότι αυτά είναι ερωτήματα που και ο ίδιος ο Bartleby («προϊόν» της δεκαετίας του 1850) αναλογίζεται. Βρίσκει τον εαυτό του παγιδευμένο μέσα σε μια καπιταλιστική κουλτούρα, μια κουλτούρα που εξακολουθεί να βασίζεται σε στρυμωγμένα γραφεία, χαμένα μέσα σε υπερυψωμένα τείχη, μπροστά από οθόνες υπολογιστών, συνθήκες που ευνουχίζουν, συνήθως, τη δημιουργικότητα και την ελεύθερη έκφραση. Και ναι, μέσα από αυτή τη φιγούρα μπορεί κανείς να διακρίνει τον εαυτό του/της, καθώς υπάρχουν χιλιάδες, σύγχρονοι πια, Bartlebies. Η τρομακτική πλειοψηφία των σημερινών εργαζομένων έχουν μετατραπεί σε μοναχικούς υπαλλήλους, οι οποίοι απασχολούνται κάτω από τις ίδιες ακριβώς συνθήκες. Δεν είναι λίγοι, μάλιστα, εκείνοι που αναγκάζονται να μετατρέψουν το γραφείο τους σε «σπίτι» λόγω των υπερωριών, των εξαιρετικά μακρινών αποστάσεων και των αμέτρητων υποχρεώσεων. Μη μπορώντας, έτσι, να προσαρμοστεί κανείς σε αυτό το κοινωνικά διεφθαρμένο σύστημα, αποφασίζει να «παθητικοποιηθεί», «προτιμώντας να μην» (I would prefer not to) κάνει τίποτα και αναιρώντας μέσω της σιωπής και της αδράνειας όλα τα συμβατικά κοινωνικά και πολιτικά πρότυπα.
Παρά, όμως, να υιοθετούμε μια βαθιά άρνηση του κόσμου μήπως χρειάζεται να αναλογιστούμε την ελευθερία και την αυτονομία της βούλησής μας μέσα στα πλαίσια της χαλιναγωγούμενης και καταναλωτικής κοινωνίας στην οποία ζούμε;
Μήπως ήρθε η ώρα να λάβουμε σοβαρά υπόψιν τις συνέπειες της επιχειρηματικής πραγματικότητας στην ανθρώπινη κατάσταση;
Μήπως θα έπρεπε να προσεγγίζουμε πιο κριτικά τον αυξανόμενο υλισμό μέσα στον οποίο καλούμαστε να επιβιώσουμε;
Και σαφώς η απάντηση «θα προτιμούσα όχι» δεν είναι δεκτή.
Ενδεικτικές Πηγές
Desmarais, Jane. “Preferring not to:The Paradox of Passive Resistance in Herman Melville’s “Bartleby””. p. 25-39.
Kaczmarczyk, Laura. “Bartleby the Marxist”. (2015). Volume 13. Article 20. Ανακτήθηκε από: https://dc.cod.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1535&context=essai#:~:text=Melville’s%20%E2%80%9CBartleby%20the%20Scrivener%E2%80%9D%20is,he%20cannot%20conform%20to%20it.
LitCharts. Ανακτήθηκε από: https://www.litcharts.com/lit/bartleby-the-scrivener/themes/the-disconnected-workplace
Marx, Karl. “Capital and Other Writings.” Toronto: Random House, 1959. Print
Radu, L. A. “The theme of alienation in “Bartleby, the Scrivener” and Bleak House” (2016). University of Oslo. Ανακτήθηκε από: http://www.duo.uio.no/
Δημητρακοπούλου, Γεωργία. «’Θα προτιμούσα όχι’, Herman Melville, Μπάρτλμπυ, ο γραφέας». Ανακτήθηκε από: https://taenoikwkaiendimw.blogspot.com/2019/09/herman-melville.html
