Το κίνημα του Συμβολισμού
Στα τέλη του 19ου αιώνα εμφανίζεται ο Συμβολισμός, ένα κίνημα που υποστηρίζει την πεποίθηση πως η τέχνη, η λογοτεχνία κλπ. οφείλουν να εισχωρούν εις βάθος στα πράγματα. Κάθε υποκείμενο, αντικείμενο και γενικά φυσικό στοιχείο αντιπροσωπεύει, επί της ουσίας ένα σύμβολο. Ένα σύμβολο μιας ιδέας ή ενός συναισθήματος. Για τους Συμβολιστές η καθαρά αντικειμενική τέχνη, όπως ο Ιμπρεσιονισμός και ο Ρεαλισμός πρέπει να σταματήσει να υπάρχει και να στραφούν οι καλλιτέχνες σε νέες πνευματικές αξίες. Οι αντιλήψεις αυτές, βέβαια έχουν επαναδιατυπωθεί στο παρελθόν από τους Ρομαντικούς. Ο Ρομαντικός Μπαλζάκ για παράδειγμα θεωρεί πως η αποστολή της τέχνης είναι να εκφράζει τον φυσικό κόσμο και όχι να τον αντιγράφει. Αλλά και ο Ντελακρουά αναφέρει ότι: «Ο άνθρωπος έχει στην ψυχή του συναισθήματα που δεν πληρούνται από πραγματικά αντικείμενα. Η φαντασία του ζωγράφου και του ποιητή μπορεί να δώσει μορφή και ζωή στα συναισθήματα αυτά».
Ο Συμβολισμός, ως όρος πρωτοαναφέρεται το 1886, στο μανιφέστο του Συμβολισμού από τον Έλληνα ποιητή Ζαν Μορεάς (Jean Moréas). Παρόλο το γεγονός ότι αρχικά ο όρος χαρακτηρίζει τη λογοτεχνία και την ποίηση, στη συνέχεια συσχετίζεται με τις σύγχρονες τάσεις της ζωγραφικής. Άλλωστε, ανέκαθεν η ποίηση, η λογοτεχνία και η ζωγραφική ακολουθούσαν κοινές διαδρομές. Και οι δημιουργοί αναζητούν τα βασικά εκφραστικά στοιχεία και διερευνούν τον εσωτερικό, συναισθηματικό τους κόσμο από τα τέλη του 19ου αιώνα μέχρι και σήμερα.
Ο Συμβολισμός του Γκογκέν
Οι συμβολιστές καλλιτέχνες εκφράζουν τις ιδέες τους μέσα από συμβολισμούς. Αντιδρούν στην ρεαλιστική λογική που ακολουθούν τα κινήματα της εποχής τους και αντιτίθενται στον κυρίαρχο ορθολογισμό και υλισμό του δυτικού πολιτισμού. Παράλληλα εισάγουν μια νέα πολυφωνία στον εικαστικό κόσμο. Ο Πολ Γκογκέν (Paul Gauguin) για παράδειγμα δημιουργεί ένα από τα πρώτα συμβολικά έργα: «Η πάλη του Ιακώβ με τον Άγγελο» ή το «Όραμα μετά το κήρυγμα» το 1888. Το έργο, επίσης στο οποίο κυριαρχούν οι συμβολισμοί είναι το «Από πού ερχόμαστε, τί είμαστε, πού πηγαίνουμε» του 1897. Την περίοδο αυτή που παράγεται το έργο ο καλλιτέχνης βιώνει ένα βαθύ αίσθημα απελπισίας. Ο ίδιος αναφέρει σε επιστολή του πως στο έργο του οι φιγούρες που απεικονίζονται από αριστερά προς τα δεξιά συμβολίζουν τον κύκλο της ζωής του ανθρώπου. Πρόκειται για ένα, μάλλον φιλοσοφικό έργο που συμβολίζει τη ζωή από τη γέννηση μέχρι το θάνατο.
Τα έργα των Συμβολιστών ζωγράφων
Το ύφος που ακολουθούν οι Συμβολιστές δεν είναι συναφές, αλλά μάλλον ετερόκλιτο. Στα έργα τους δεν υπάρχει ενιαία αισθητική προσέγγιση. Ωστόσο κυριαρχεί η συμβολιστική αντιμετώπιση της τέχνης. Τα έργα των Γάλλων Συμβολιστών ζωγράφων Γκυστάβ Μορώ (Gustave Moreau), Οντιλόν Ρεντόν (Odilon Redon), Πιέρ Πυβί ντε Σαβάν (Pierre Puvis de Chavannes) κα., προετοιμάζουν το έδαφος για τους επερχόμενους βασικούς εκπροσώπους του Συμβολισμού. Τον Γκογκέν και την ομάδα των Νάμπις (The Nabis/The prophets). Μέλη της κολεκτίβας αυτής, μεταξύ άλλων, είναι ο Πιερ Μπονάρ (Pierre Bonnard), ο Μορίς Ντενί (Maurice Denis), Πωλ Ρανσόν (Paul Ranson) κλπ. Παραμένοντας στο Ευρωπαϊκό έδαφος τον Συμβολισμό υιοθετούν οι Προραφαηλίτες, οι Όμπρεϊ Μπίρντσλ (Aubrey Beardsley), ο Τζωρτζ Φρέντερικ Ουώτς (George Frederic Watts), ο Γκούσταφ Κλιμτ (Gustav Klimt) ο Έντβαρτ Μουνκ (Edvard Munch) κα. Στα έργα του Κλιμτ και του Μουνκ μπορεί κανείς να εντοπίσει στοιχεία του συμβολισμού, της Art Nouveau και του εξπρεσιονισμού.
Ο Άγγλος Φρέντερικ Ουώτς διατυπώνει χαρακτηριστικά: «ζωγραφίζω ιδέες, όχι αντικείμενα». Για τον καλλιτέχνη το αλληγορικό του έργο η «Ελπίδα» του 1886 έχει σκοπό «να προτείνει μεγάλες σκέψεις που θα μιλήσουν στη φαντασί και την καρδιά».
Συμβολισμό – Η έκφραση της ψυχής
Μέσω του Συμβολισμού οι καλλιτέχνες επιχειρούν να ξεφύγουν από το συμβατικό, το καθημερινό. Ως διέξοδο χρησιμοποιούν στις δημιουργίες τους την έκφραση του εσωτερικού τους κόσμου, των φαντασιώσεών τους, των προσωπικών τους σκέψεων. Ταυτόχρονα επιλέγουν για το έργο τους μυθολογική, βιβλική θεματολογία κλπ. Έντονο είναι, επίσης το μυστικιστικό ή ακόμα και το υπερβατικό στοιχείο στα έργα των Συμβολιστών. Επιπλέον, ο θάνατος, το συναίσθημα και το δράμα εμφανίζονται κυρίαρχα και με ένταση στην τέχνη τους.
Η Εμφάνιση (The Apparition) 1876-1877 του Moreau, είναι ένα από τα πιο χαρακτηριστικά έργα του Συμβολισμού με θέμα το βιβλικό δράμα του Ιωάννη του Βαπτιστή και της Σαλώμης. Ο χώρος και ο χρόνος στον πίνακα είναι ασαφής. Ίσως, η Σαλώμη να προαισθάνεται την αποτρόπαιη εξέλιξη των γεγονότων μετά την αποπλάνηση του βασιλιά/πατέρα Ηρώδη. Ίσως πάλι, να βιώνει ένα όραμα, μια απόκοσμη θύμηση μιας φρικτής πράξης που έχει ήδη λάβει χώρα.
Ο Συμβολισμός και η διερεύνηση του υποσυνείδητου.
Σε ιδεολογικό επίπεδο, οι Συμβολιστές επηρεάζονται από σύγχρονούς τους φιλοσόφους και από τις θεωρίες της ψυχανάλυσης. Για παράδειγμα η φιλοσοφική σκέψη του Γερμανού Φρήντριχ Βίλχελμ Γιόζεφ Σέλινγκ (Von Schelling) περί υποσυνειδήτου εμπνέει τους καλλιτέχνες του Συμβολισμού. Όπως και το επιστημονικό έργο του Σίγκμουντ Φρόυντ (Sigmund Freud) που ανοίγει νέους ορίζοντες στον τομέα της ψυχανάλυσης μέσα από τη διερεύνηση του εσωτερικού κόσμου, της ψυχής του ανθρώπου.
Άξιο αναφοράς είναι, επίσης ότι η ιδέα της σαγηνευτικής, ωστόσο, επικίνδυνης γυναίκας έλκει τους περισσότερους καλλιτέχνες του Συμβολισμού. Και για το λόγο αυτό η γυναικεία μορφή εμφανίζεται συχνά στη Συμβολιστική τέχνη. Επιπλέον, η τέχνη του Συμβολισμού αποτελεί σημείο αναφοράς για τους επερχόμενους σουρεαλιστές που προσπαθούν να αποκωδικοποιήσουν το υποσυνείδητο και να το ερμηνεύσουν. Η τέχνη του Συμβολισμού βέβαια, πάντα θα αποτελεί έμπνευση και για πολλούς άλλους μεταγενέστερους δημιουργούς.
Αναφορές
Εμμανουήλ, Μ., Πετρίδου, Β., Ιστορία των Τεχνών στην Ευρώπη, Τόμος Β’, Εικαστικές Τέχνες στην Ευρώπη από τον 18ο ως τον 20ο αιώνα, Ε.Α.Π., Πάτρα 2008.
Gombrich E., Το χρονικό της τέχνης, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας, Αθήνα 1998.
Χαραλαμπίδης Α., Η τέχνη του 20ού αιώνα, University studio press, Θεσσαλονίκη 1990.
Ρηντ Χ., Ιστορία της μοντέρνας ζωγραφικής, Εκδόσεις Υποδομή, Αθήνα 1978.
