Πως μπορούμε άραγε να τοποθετηθούμε στο ζήτημα της κοινωνικής δικαιοσύνης; Αποτελεί απλώς ένα φιλοσοφικό σκεπτικισμό; Μια φιλοσοφική αλληγορία περί ατομικότητας και ιδιότητας του πολίτη; Ή μια πολύπλευρη εμβάθυνση στην έννοια της πολιτικής;
Τα μέσα που καθορίζουν την λειτουργία μιας κοινωνίας ποικίλουν εκφράζοντας τα αποτελέσματά τους σε πολλούς «ζωτικούς κοινωνικούς οργανισμούς». Από την μια πλευρά ο πολίτης ως «άτομο» και από την άλλη το άτομο ως «πολίτης» που προσπαθεί να προσδιορίσει τη θέση και την ιδιότητα του στο εσωτερικό του πολιτικού αυτού σώματος, που ονομάζεται πολιτεία ή κράτος. Αλλά και να ακολουθήσει το σύνολο των νόμων και τον θεσμών που καθορίζουν την «ηθική» του συμπεριφορά. Και όλα αυτά υπό τις μεταβαλλόμενες συνθήκες των πολιτικών, οικονομικών και κρατικών μηχανισμών που πάντα τείνουν να διαταράσσουν τις ισορροπίες στην αναπαραγωγή των κοινωνικών σχέσεων.
Ποια η ουσία όμως της κοινωνικής δικαιοσύνης; Κατά πόσον εμπλέκεται με τους κανόνες της πολιτικής και οικονομικής πραγματικότητας; Αυτό θα το αναλύσουμε εν συνεχεία, υπό την αμφισβητητική σκοπιά ορισμένων πολιτικών αναλυτών και φιλοσόφων. Από την σκοπιά της σύγχρονης πολιτικής φιλοσοφίας. Σε μια προσπάθεια να ρίξουμε φως στα σκοτάδια που περιορίζουν την ηθική και πνευματική μας ελευθερία εντός των αυστηρών ορίων που επιβάλλει ο κοινωνικός βίος και όλων των «δεινών» που τον περικλείουν.
Όταν ο Χάγιεκ μίλησε για δικαιοσύνη:
Ο αυστριακής καταγωγής Φρίντριχ Χάγιεκ, ανέπτυξε μια θεωρία περί κοινωνικής δικαιοσύνης που πολλοί εκπρόσωποι της φιλοσοφικής κοινότητας χαρακτήρισαν ως «κατηγορηματικό σφάλμα». Κι αυτό γιατί ο Χάγιεκ επιχείρησε με τρόπο αμφιλεγόμενο και ιδιαιτέρως παράτολμο, να αποκόψει τους δεσμούς ανάμεσα στην ατομική και συλλογική δράση, αδυνατώντας να αντιληφθεί πλήρως, πως τα άτομα δρουν πολιτικά σε συνεργασία με άλλα άτομα και όχι ως μονάδες. Αυτό καταδεικνύει και την προσπάθεια τους να εμποδίζουν και να διορθώνουν αποτελέσματα που από μόνα τους είναι δύσκολο να ελέγξουν.
Ως αγαπημένος διανοούμενος της πρωθυπουργού Θάτσερ, επηρέασε την ανάπτυξη της Νέας Δεξιάς στην Βρετανία και στις ΗΠΑ τις δεκαετίες του ’70 και ’80. Έχοντας λοιπόν επηρεαστεί από νέο-φιλελεύθερες απόψεις περί οικονομίας και ελεύθερης ανταγωνιστικής αγοράς, έρχεται να κατηγοριοποιήσει τις λειτουργίες του κράτους και τον τρόπο με τον όποιο τα άτομα θα πρέπει να δρουν τόσο μεταξύ τους όσο και στις συνθήκες της αγοράς.
Διατυπώνει πως κάθε εξαναγκαστική αναδιανομή πόρων, αγαθών και υπηρεσιών από το κράτος η οποία υπερβαίνει την ικανοποίηση των βασικών κοινών αγαθών αποτελεί αυτομάτως παραβίαση της ατομικής ελευθερίας. Με άλλα λόγια η ουσία της κρατικής παρεμβατικότητας να πραγματώσει την κοινωνική δικαιοσύνη, δεν είναι τίποτα παραπάνω από τη φιλοδοξία του ίδιου του κράτους να ελέγχει την συμπεριφορά και τις πράξεις των ανθρώπων σε έναν φαύλο κύκλο εδραίωσης της συγκεντρωτικής του εξουσίας.
Αντίθετα η λογική του «αόρατου χεριού της αγοράς» που ανέπτυξε ο Σκότος οικονομολόγος-φιλόσοφος Adam Smith, σημαίνει κατά τον Χάγιεκ: «Ότι ο τρόπος αναδιανομής των πόρων στην οικονομία με στόχο την επίτευξη συγκεκριμένων στόχων, δεν επηρεάζουν την ατομική ελευθερία». Πολύ απλά γιατί κάθε άτομο αποτελεί έναν ξεχωριστό κοινωνικό δρώντα που καλείται να σταθεί στις δικές του δυνάμεις αποδεικνύοντας την αξία του και διεκδικώντας ότι δικαίως του ανήκει. Σε αντίθεση με τις κρατικές παροχές που μοιράζονται στην ίδια ποσότητα και ποιότητα υπηρεσιών προς όλους, ανεξαρτήτως ποιοι πραγματικά τις αξίζουν και ποιοι όχι.
Που καταλήγει η δικαιοσύνη του Χάγιεκ;
Συμπερασματικά, η κοινωνία δεν μπορεί να χαρακτηριστεί δίκαιη ή άδικη κατά τον Χάγιεκ. καθώς κάτι τέτοιο παραποιεί την έννοια της δικαιοσύνης. Η συνολική κατανομή πόρων που προκύπτει από την αλληλεπίδραση των ατόμων στην συνοχή της αγοράς, δεν εξαρτάται από κανέναν μεμονωμένο δρώντα. Άρα δεν δύναται να κρίνεται ως δίκαιη ή άδικη. Γιατί η κοινωνική δικαιοσύνη για τον Χάγιεκ δεν αποτελεί «χίμαιρα». Αλλά μια ‘’απτή’’ διαδικασία ορθολογικής κοινωνικής συμπεριφοράς που μπορεί να επιφέρει την ισότητα και εδραίωση της ατομικής ελευθερίας.
Η δικαιοσύνη ως ακριβοδικία:
Σε αντίθεση με τον Χάγιεκ, που συνδέει την έννοια της κοινωνικής δικαιοσύνης με όρους οικονομικής φιλελευθεροποίησης, προσδιορίζοντας της σχέσεις κράτους-κοινωνίας στα πλαίσια των μεμονωμένων δρώντων, ο Τζον Ρολς έρχεται για να διατυπώσει μια εναλλακτική θεωρία, η οποία δεν βασίζεται επί το πλείστον σε οικονομικές και πολιτικές (κομματικές) μεταβλητές.
Για την ακρίβεια ο Ρολς μας καλεί να φανταστούμε την «κατασκευασιοκρατία» του. Πλάθοντας δηλαδή μια εικονική αναπαράσταση της κοινωνίας σε συνθήκες «άγνοιας».
Με το πέπλο άγνοιας που δημιουργεί ο Ρολς, τοποθετεί τα εξεταζόμενα κοινωνικά υποκείμενα σε μια κατάσταση στέρησης πληροφοριών για τον ίδιο τους τον εαυτό. Μόνο και μόνο για να μπορέσουν να λειτουργήσουν μέσα σε συνθήκες απόλυτης δικαιοσύνης. Εφόσον τα άτομα «αγνοούν» την κοινωνική, οικονομική, φυλετική, θρησκευτική τους θέση μέσα στην κοινωνία, μπορούν να αντιμετωπίζονται μεταξύ τους ισότιμα και με σεβασμό. Μιλάμε ουσιαστικά για την δημιουργία μιας κοινωνίας που θα παρέχει στους πολίτες της ίσες ευκαιρίες και πλήρη ατομική ελευθερία έκφρασης.
Η κατασκευασιοκρατική θεωρία του Ρολς διατυπώνει όρους «κοινωνικής συνεργασίας», τη σύναψη δηλαδή ενός κοινωνικού συμβολαίου, όπου όλοι θα αντιμετωπίζουν τόσο τους εαυτούς τους όσο και τους άλλους ισάξια και ισότιμα απέναντι σε κάθε πρόκληση, κάθε ευκαιρία.
Το κράτος τώρα, στο θεωρητικό κόσμο του Ρολς δεν έχει τον «ατομικιστικό» και εξουσιαστικό χαρακτήρα που παρουσίασε ο Χάγιεκ. Αντίθετα το κράτος σε αυτή τη περίπτωση έχει ενωτικό χαρακτήρα, προσπαθώντας να υποδείξει στους πολίτες του τι είναι ηθικώς πρέπον να ακολουθούν σε επίπεδο κοινωνικού και προσωπικού βίου. Το κράτος παρεμβαίνει, αποτελώντας πεδίο συνοχής και κοινωνικής συνεργασίας και παρέχοντας κατ’ επέκταση πλήρη ισότητα δικαιωμάτων και ευκαιριών.
Υπάρχει αποδοχή;
Κάθε θεωρία αμφισβητείται. Έτσι και στην περίπτωση του Ρολς, η ιδανική κατασκευή μιας κοινωνίας «ακριβοδίκαιης» και απόλυτα ισότιμης είναι δύσκολο να εφαρμοστεί υπό ρεαλιστικές συνθήκες. Ο ανταγωνισμός που επικρατεί στον οικονομικό και κοινωνικό τομέα καθιστά δύσκολη έως αδύνατη την εφαρμογή θεωριών δικαιοσύνης των ατομικών δικαιωμάτων.
Πίο πολύ θα λέγαμε ότι ο κόσμος «κλείνει» περισσότερο προς τις φιλελεύθερες απόψεις του οικονομολόγου Χάγιεκ παρά στην σοσιαλιστική προοπτική της ευρύτερης κοινωνικής ευημερίας. Η οικονομική ευημερία μπορεί να οδηγήσει σε συνθήκες κοινωνικής δικαιοσύνης όταν η εξαθλίωση είναι περιορισμένη. Όταν η οικονομική δεινότητα υπερβαίνει τα εσκαμμένα, τότε η κοινωνική δικαιοσύνη περνά σε δεύτερη μοίρα. Και η αναρχία επέρχεται ως φυσικό επακόλουθο των συνθηκών.
