Ρίζες και ιστορία της Ρωμέικης διαλέκτου
Η Ρωμέικη διάλεκτος (Romeyka) είναι η τελευταία σωζόμενη διάλεκτος Eλληνικών που μιλιέται στη βορειοανατολική Τουρκία, στην περιοχή που παραδοσιακά είναι γνωστή ως Πόντος. Η ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, που πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο της Συνθήκης της Λωζάνης το 1923, οδήγησε όλους τους Ορθόδοξους Χριστιανούς της Μικράς Ασίας να μετεγκατασταθούν στην Ελλάδα. Με καθοριστικό κριτήριο τη θρησκεία, επετράπη στους ελληνόφωνους μουσουλμάνους να παραμείνουν στη μικρασιατική πατρίδα τους. Όμως, οι ελληνόφωνοι χριστιανοί έπρεπε να εγκαταλείψουν τον Πόντο.
Η Ρωμέικη διάλεκτος απειλείται με εξαφάνιση
Οι ομιλητές της Ρωμέικης διαλέκτου σήμερα είναι ευσεβείς μουσουλμάνοι, που τους επιτράπηκε να παραμείνουν στην Τουρκία το 1923. Μια πιθανότητα είναι ότι οι σημερινοί ομιλητές της Ρωμέικης διαλέκτου είναι οι άμεσοι απόγονοι των αρχαίων Ελλήνων που έζησαν στην ακτή της Μαύρης Θάλασσας για χιλιάδες χρόνια, ίσως από τον 6ο ή 7ο αιώνα π.Χ., όταν η περιοχή κατοικήθηκε για πρώτη φορά. Αλλά είναι, επίσης, πιθανό να είναι οι απόγονοι γηγενών πληθυσμών ή μιας φυλής μεταναστών, οι οποίοι ενθαρρύνθηκαν ή αναγκάστηκαν να μιλήσουν τη γλώσσα των αρχαίων Ελλήνων εποίκων. Έτσι εξηγείται γιατί η Ελληνική γλώσσα επιβιώνει μόνο σε μικρούς θύλακες σ’ αυτήν την περιοχή. Ωστόσο, τα επαναλαμβανόμενα κύματα μετανάστευσης από την Τραπεζούντα, σε συνδυασμό με την επιρροή της κυρίαρχης τουρκόφωνης πλειοψηφίας, άφησαν τη διάλεκτο ευάλωτη στον αφανισμό. Η Ρωμέικη διάλεκτος έχει ταξινομηθεί ως «σίγουρα υπό εξαφάνιση» από την UNESCO και ως «σοβαρά απειλούμενη» από την Εγκυκλοπαίδεια των Απειλούμενων Γλωσσών του Κόσμου.
Η Ρωμέικη διάλεκτος διασώζεται μόνο προφορικά από λίγες χιλιάδες ατόμων (5000 περίπου), που ζουν που ζουν σε κάποιο σύμπλεγμα απομακρυσμένων ορεινών χωριών της βόρειας Τουρκίας, στην περιοχή του Πόντου. Αντιθέτως, οι γραπτές μαρτυρίες είναι ανύπαρκτες. Ένα μεγάλο ποσοστό των ομιλητών της διαλέκτου στην περιοχή είναι ηλικιωμένοι (άνω των 65 ετών), ενώ οι νέοι πλέον δεν επιλέγουν να την μάθουν. Οι χωρικοί που μιλούν Ρωμέικα παρουσιάζουν σημάδια γεωγραφικής και πολιτισμικής απομόνωσης αφού σπανίως παντρεύονται εκτός της κοινότητάς τους. Συνεπώς, εφόσον η διάλεκτος δεν διαιωνίζεται, δεν υπάρχει ελπίδα διάσωσής της και αντιμετωπίζει τον κίνδυνο της εξαφάνισης.
Crowdsourcing Romeyka
Το γεγονός της επικείμενης εξαφάνισης της διαλέκτου οδήγησε μια Ελληνίδα ακαδημαϊκό του Πανεπιστημίου του Cambridge, την Ιωάννα Σιταρίδου, να χρησιμοποιήσει ένα εργαλείο crowdsourcing «τελευταίας ευκαιρίας». Ο κύριος σκοπός ήταν να καταγράψει τις μοναδικές γλωσσικές δομές της διαλέκτου. Η Ελληνίδα καθηγήτρια υποστήριξε ότι τα Ρωμέικα είναι μια διάλεκτος που προέρχεται από την ελληνιστική μορφή της γλώσσας, που μιλιόταν στους αιώνες προ Χριστού. Σύμφωνα με τους γλωσσολόγους μελετητές εμφανίζει πολλές δομικές ομοιότητες με τα Αρχαία Ελληνικά και πολλούς παραλληλισμούς με την αρχαία γλώσσα, κυρίως του Ομήρου. Για παράδειγμα, ο αόριστος τύπος ρημάτων στη Ρωμέικη διάλεκτο εξακολουθεί να χρησιμοποιεί τη μορφή που βρίσκεται στα Αρχαία Ελληνικά. Επίσης, η χρήση του απαρεμφάτου έχει χαθεί σε όλες τις άλλες γνωστές Ελληνικές διαλέκτους σήμερα. Για παράδειγμα, οι ομιλητές των νέων Ελληνικών θα έλεγαν «Δεν μπορούσα να πάω» αντί «Δεν μπορούσα πηγαίνειν». «Αλλά στα Ρωμέικα διατηρείται το απαρέμφατο και, μάλιστα, συναντάμε ιδιόρρυθμες απαρεμφατικές δομές, οι οποίες δεν έχουν παρατηρηθεί ποτέ παρά μόνο στις λατινικές γλώσσες» (Ιωάννα Σιταρίδου). Για τον λόγο αυτό τα Ρωμέικα θεωρούνται περισσότερο μια γλώσσα κληρονομιάς παρά μια ομιλούμενη γλώσσα και έχει χαρακτηριστεί ως «ζωντανή γέφυρα» προς τον αρχαίο κόσμο. «Η διατήρηση των μειονοτικών γλωσσών επιτρέπει στους ομιλητές να διατηρήσουν την αίσθηση της ταυτότητάς τους και τη σύνδεσή τους με το παρελθόν». Επίσης, δεν μπορεί πλέον κανείς να υποστηρίζει ότι η ελληνική γλώσσα είναι μια απομονωμένη γλώσσα και δεν σχετίζεται με καμία άλλη ευρωπαϊκή» (Ιωάννα Σιταρίδου). Το διαδικτυακό crowdsourcing προσφέρει μια «τελευταία ευκαιρία» να καταγράψουμε τη μοναδική γλωσσική κληρονομιά της Ρωμέικης διαλέκτου, γεφυρώνοντας τις χιλιετίες από την αρχαία στη σύγχρονη ελληνική».
Ρωμέικο- Τουρκικό Λεξικό (Βαχίτ Τουρσούν)
Αξίζει να αναφερθεί, επίσης, η προσπάθεια του ελληνόφωνου μουσουλμάνου ερευνητή και συγγραφέα Βαχίτ Τουρσούν (Vahit Tursun). Ο Τουρσούν όλη του τη ζωή αναζητεί μανιωδώς λέξεις και ελληνικές ρίζες στη μητρική του γλώσσα. Ο Βαχίτ Τουρσούν από το 1989, μόλις ήρθε μετανάστης στην Ελλάδα, άρχισε την καταγραφή της γλώσσας που μιλούσε στο ελληνόφωνο χωριό Ώτσενα (Ώκενα) του Όφεως στην Τραπεζούντα. Έγραψε και εξέδωσε το Ρωμέικο- Τουρκικό Λεξικό, ένα ιστορικό λεξικό που έχει εκδοθεί για πρώτη φορά μετά από χιλιάδες χρόνια στον τόπο που έχουν αναπτυχθεί τα Ποντιακά. Αποτελείται από 590 σελίδες και περιέχει 14.400 λέξεις και 8.500 διάφορες φράσεις που αφορούν την καθημερινότητα του Ελληνόφωνου πληθυσμού. Δίνει αρκετές πληροφορίες για τον ποντιακό πολιτισμό του τόπου που δεν έχουν καταγραφεί άλλη φορά. Επίσης, περιέχει τουλάχιστον 4000-5000 λέξεις, που για πρώτη φορά έχουν καταγραφεί, δηλαδή δεν τις περιέχουν τα υπάρχοντα Νεοελληνικά και Ποντιακά λεξικά. Μάλιστα, κατά την παρουσίαση του Λεξικού χρησιμοποίησε παραφρασμένη την φράση του Οδυσσέα Ελύτη και το ποίημά του «Τη γλώσσα μού έδωσαν ελληνική» λέγοντας «Τη γλώσσα μού έδωσαν Ρωμέικη (ποντιακή)».
Το βιβλίο του ερευνητή Βαχίτ Τουρσούν
Πηγή: https://www.flash.gr
Έκθεση «Romeyka
Τέλος, το Ερευνητικό Κέντρο ΜΟΗΑ στην Καβάλα ανοίγει την πόρτα σ’ αυτόν τον άγνωστο γλωσσικό κόσμο φιλοξενώντας την έκθεση «Romeyka» μέχρι τις 28 Απριλίου 2024 στο Μουσείο Μοχάμετ Άλι (Πρόγραμμα επισκέψεων Μουσείου: Πέμπτη ως Δευτέρα, 10:00-14:00).
Ο αρχικός στόχος της έκθεσης είναι να πληροφορήσει τους επισκέπτες για την ιστορία της Ρωμέικης διαλέκτου. Επιπλέον, στοχεύει να ενισχύσει την ευαισθητοποίηση του κοινού τόσο σχετικά με την υπό εξαφάνιση κατάσταση της γλώσσας αυτής στη σύγχρονη Τουρκία, όσο και της πλησιέστερης συγγενούς ποικιλίας της, των ποντιακών στην Ελλάδα. Τέλος, η έκθεση προσπαθεί να εγείρει προβληματισμούς σχετικά με τις γλώσσες πολιτισμικής κληρονομιάς και τη συλλογική μνήμη γενικότερα.
Πολλές διάλεκτοι και ντοπιολαλιές, ανάμεσά τους και η Ρωμέικη διάλεκτος, υφίστανται, δυστυχώς, τις άμεσες συνέπειες της πολιτισμικής ομογενοποίησης της εποχής μας. Ευνοείται με τον τρόπο αυτό η κυριαρχία μίας γλωσσικής μορφής. Οι ελληνικές διάλεκτοι πρέπει να αντισταθούν στην ισοπέδωση και την γλωσσική αλλοτρίωση. Συνεπώς, επιβάλλεται να προβληματιστούμε όλοι και να συμβάλουμε στην διάσωσή τους ενισχύοντας τη διδασκαλία τους. Έτσι, θα αποκρούσουμε τον γλωσσικό ρατσισμό. Η εξαφάνιση των γλωσσικών διαλέκτων ισοδυναμεί με την εξαφάνιση πολιτισμών, άρα αναπόφευκτα και με την εξαφάνιση των λαών.
Πηγές:
«Guardian: Ρωμέικα, η υπό εξαφάνιση ελληνική διάλεκτος που μιλούν λίγοι μόνο χιλιάδες άνθρωποι» Ανακτήθηκε από: https://radar.gr (τελευταία πρόσβαση 16/4/2024)
«Ρωμέικα – Διάλεκτος που θυμίζει τα Αρχαία Ελληνικά» Ανακτήθηκε από: https://www.sdna.gr (τελευταία πρόσβαση 16/4/2024)
«Ρωμέικα. Εργαλείο του Κέμπριτζ επιχειρεί να διασώσει τα ελληνικά που μιλούν σε απομακρυσμένα χωριά του Πόντου» Ανακτήθηκε από: https://www.mixanitouxronou.gr (τελευταία πρόσβαση 16/4/2024)
«Τη γλώσσα μού έδωσαν Ρωμαίικη» – Ερευνητής ανακάλυψε 5.000 ποντιακές λέξεις Ανακτήθηκε από: https://www.flash.gr (τελευταία πρόσβαση 16/4/2024)
«Ρωμέικα: Μια διάλεκτος που «ψυχορραγεί» ξαναζωντανεύει στην Καβάλα» Ανακτήθηκε από: https://www.kavalapost.gr (τελευταία πρόσβαση 16/4/2024)
https://www.spartorama.gr (τελευταία πρόσβαση 16/4/2024)
