Μελετώντας τα Σπινοζικά έργα μπορεί να εντοπίσει κανείς πολλά φιλοσοφικά θέματα που ταλανίζουν διαχρονικά τον σκεπτόμενο άνθρωπο. Ένα από τα αγαπημένα θέματα του Σπινόζα είναι η ελευθερία. Ο φιλόσοφος θέλησε να καταπολεμήσει μέσα από το έργο του την εσωτερική καταπίεση, υποδούλωση, τα δεσμά των παθών, τις προκαταλήψεις και γι’ αυτό ασχολήθηκε με το ζήτημα της γνώσης και της ελευθερίας.
Στο έργο «Ηθική» εντοπίζεται κατά κύριο λόγο μία ορθολογιστική προσέγγιση φιλοσοφικών θεμάτων. Ο Σπινόζα μέσα από έναν αυστηρά επιστημονικό ευκλείδειο γεωμετρικό τρόπο επιχειρεί να αφυπνίσει τους αναγνώστες από τα δέσμια των παθών και να τους οδηγήσει στην ελευθερία. Στο βιβλίο του εν-πνέει ο λόγος, η λογική συνοχή των προτάσεων οι αποδείξεις, τα πορίσματα. Από μόνο του δηλαδή το ίδιο το κείμενο είναι λόγος. Ο λόγος λειτουργεί ως σημαντική υπόθεση της ελευθερίας.
Όποιος λοιπόν, πράττει σύμφωνα με το λόγο είναι περισσότερο ελεύθερος και όποιος γνωρίζει όλο και περισσότερα, αυξάνει τις πιθανότητες κατάκτησης την ελευθερία. Ωστόσο, το πρώτο ερώτημα της «Ηθικής» είναι το τί μπορεί να κάνει κάποιος για να επηρεαστεί στο μέγιστο βαθμό από χαρούμενα πάθη, από τα ωφέλιμα. Η φύση ως προς αυτό δεν ευνοεί, γι΄αυτό μπορεί ο άνθρωπος να βασιστεί στην προσπάθεια του λόγου. Τα χαρούμενα πάθη αυξάνουν τη δύναμη του ενεργείν και ο λόγος είναι η δύναμη του εννοείν ή η δύναμη του ενεργείν ιδιάζουσα στην ψυχή. Συνεπώς τα χαρούμενα πάθη συμφωνούν με το λόγο, οδηγούν τον άνθρωπο στην κατανόηση ή και τον καθορίζουν στο να καταστεί έλλογος.
Ο Σπινόζα επίσης, πραγματεύεται τη σχέση ψυχής – σώματος. Η ιδέα που εκφράζει την ουσία του σώματος συγκροτεί την ουσία της ψυχής, που είναι αναγκαία και αιώνια. Υπό την εν λόγω έννοια, η ψυχή κατέχει μία ικανότητα, δηλαδή μία δύναμη που εξηγείται από τη δική της ουσία, δηλαδή την ενεργητική δύναμη του εννοείν και του εννοείν τα πράγματα με το τρίτο είδος γνώσης, το οποίο είναι κατά το Σπινόζα, η γνώση από άποψη αιωνιότητας. Εφόσον η ψυχή εκφράζει την πραγματική ύπαρξη του σώματος μέσα στη διάρκεια, έχει τη δύναμη να συλλαμβάνει τα άλλα σώματα μέσα στη διάρκεια.
Τοιουτοτρόπως, η ψυχή καθόσον εκφράζει την πραγματική ουσία του σώματος, έχει τη δύναμη να συλλαμβάνει τα άλλα σώματα από την άποψη της αιωνιότητας. Γι’ αυτό το λόγο κεντρική μελέτη του Σπινόζα στην Ηθική του είναι ο γνωσιολογικός κλάδος.
Ο τρόπος που αναλύει τις σκέψεις του ο Σπινόζα, είναι γεωμετρικός. Με αυτό τον τρόπο εκθέτει, τα τρία είδη γνώσης, χρησιμοποιώντας μαθηματικές έννοιες όπως ορισμός, απόδειξη, αξίωμα, πόρισμα κτλ. Έτσι, το πρώτο είδος γνώσης είναι η άποψη, η γνώμη, η εμπειρική αλλά ταυτοχρόνως ανεπαρκής γνώση, αφού στηρίζεται αποκλειστικά και μόνο στην εμπειρία, η οποία μπορεί να οδηγήσει σε πλάνη. Το δεύτερο είδος είναι η ratio, ο ορθός λόγος, η κατά κάποιο τρόπο γνώση των χαρακτηριστικών παρατηρούμενου πράγματος και όχι της ουσία του. Ο ρόλος του λόγου έγκειται στο να βοηθήσει τον άνθρωπο να διαφύγει από τη δουλική και παθητική κατάσταση των παθών- συναισθηματικών επηρειών. Επομένως, ο λόγος μπορεί να λειτουργήσει ως την οδό που θα οδηγήσει στην ελευθερία. Σύμφωνα με τον Σπινόζα, η γνώση της ουσίας του παρατηρούμενου αντικειμένου, μπορεί να κατακτηθεί με το τρίτο δυσκολότερο, σύνθετο, κομβικό, προσωπικότερο αλλά και κορυφαίο είδος γνώσης, την scientia intuitiva, την ενόραση, η οποία απευθύνεται κυρίως στην ουσιώδη γνώση, στη γνώση των ιδιοτήτων ή κατηγορημάτων του Θεού. Η ενόραση λοιπόν, είναι ένας τρόπος επικοινωνίας με την απειρότητα.
Μπορεί κανείς να οδηγηθεί στη γνώση της ουσίας του πράγματος και να αγγίξει την απόλυτη ελευθερία σπάζοντας τα δεσμά των προκαταλήψεων, των συναισθηματικών επηρειών, διαπερνώντας αδιαπέραστα τείχη, προκειμένου να διανύσει την οδό προς την απειρότητα. Η γνώση του δευτέρου και του τρίτου είδους (λόγος, ενόραση-ελευθερία), συγκροτείται μέσω αντινομιών, αντιπαραθέσεων και διαφορών ανάμεσα σε ποικίλες ομάδες, ενώ ταυτόχρονα ο καθένας βρίσκει στοιχεία του εαυτού του και προσπαθεί να ανιχνεύσει ό,τι είναι κοινό, προκειμένου να οργανώσει τη δύναμή του.
Η ελευθερία κατά το Σπινόζα σχετίζεται με τη γνώση, αφού μελετώντας τα έργα του και ιδίως την «Ηθική», μπορεί να συμπεράνει κανείς ότι όσο περισσότερες ιδέες μπορεί να συλλάβει κάποιος, τόσο περισσότερο ελεύθερος γίνεται. Ο Σπινόζα μέσα από την Ηθική του, παρουσιάζει έναν φιλοσοφικό κόσμο απελευθερωμένο από τον δογματικό ορθολογισμό, αφού δεν παρουσιάζει τα «πρέπει του πράττειν» αλλά εκθέτει τα θεωρήματά του αποδεικνύοντας τα γεωμετρικώ τω τρόπω, αφήνοντας τον αναγνώστη να στοχαστεί για τον ίδιο του τον εαυτό, επιλέγοντας το οφελιμότερο. Αν και ο τίτλος του έργου του είναι «Ηθική», εντούτοις δεν παρουσιάζεται η ηθική του δέοντος αλλά απελευθερώνεται η ηθικολογία.
Αξιοσημείωτος για το Σπινόζα είναι και ο ρόλος της βούλησης, η οποία φαίνεται να στηρίζεται περισσότερο στο πρακτικό κομμάτι αφού μέσω αυτής μπορεί κάποιος να καταστεί ικανός, να διακρίνει το καλό από το κακό και να κατευθύνει τις συναισθηματικές του επήρειες στο σημείο που θέλει. Η βούληση μπορεί να παίξει διαμεσολαβητικό ρόλο μεταξύ του λόγου και του συναισθήματος, αφού η ίδια είναι ένα βήμα προς τη γνώση. Στο Σπινόζα, όμως υπάρχει και η έννοια της αναγκαιότητας σε αντιπαραβολή με την ελευθερία. Εύλογο είναι το ερώτημα, εάν υπάρχει ελευθερία βούλησης. Η απάντηση που θα μπορούσε να έδινε ο Σπινόζα, με βάση τα όσα εκθέτει στην «Ηθική», θα ήταν ότι όσο μεγαλύτερη γνώση μπορεί να αποκτήσει κανείς, τόσο μεγαλύτερη ελευθερία αποκτά. Ένας που μπορεί να μετριάσει τα πάθη του, τα συναισθήματά του και μπορεί να ξεχωρίσει τα ωφέλιμα από τα βλαβερά -ικανότητα που θα μπορεί να αποκτά μέσω της γνώσης- τότε θα μπορέσει να προσεγγίσει την πραγματική ελευθερία και ως εκ τούτου θα μπορούσε να έχει και ελευθερία βούλησης.
Όμως, για το Σπινόζα, λόγω της κανονικότητας που διέπει τη φύση, η βούληση εξαρτάται από κάποια αίτια, επομένως δεν διαπνέεται από αυτονομία, ελευθερία. Ο άνθρωπος ως πεπερασμένο ον καθορίζεται από την κανονικότητα της φύσης-Θεού. Ως εκ τούτου καθορίζεται και η βούλησή του. Η εν λόγω άποψη μπορεί να δημιουργήσει ενστάσεις, αφού λόγω του καθορισμού και της κανονικότητας δεν μπορεί να μιλά κανείς για την απόλυτη ελευθερία του ανθρώπου. Διακρίνεται ότι α priori ελεύθερη ή μη ελεύθερη βούληση δεν υπάρχει για τον Σπινόζα, αλλά υπάρχει μόνο η ζωή των επιμέρους δυνάμεων που ενεργούν περισσότερο αποτελεσματικά δυνάμει μίας αδήριτης αναγκαιότητας.
Ο λόγος περί ελευθερίας της βούλησης λοιπόν, είναι πλάνη για τον Σπινόζα, αφού τίποτα δεν έχει ως αιτία τη βούληση μια και αυτή είναι γέννημα της φαντασίας και μια και από το τίποτα δεν προέρχεται το τίποτα. Με αυτή τη συλλογιστική δεν έχει νόημα το ερώτημα για το αν η βούληση είναι ελεύθερη. Η ελευθερία λοιπόν υφίσταται ως την η όλη προσπάθεια λυσίματος του παραδοσιακού δεσμό μεταξύ ελευθερίας και βούλησης- είτε η ελευθερία να νοηθεί ως η ικανότητα μίας βούλησης να επιλέξει ή και να δημιουργήσει (ελευθερία της αδιαφορίας) είτε ως η ικανότητα μίας βούλησης να ρυθμιστεί σύμφωνα με ένα πρότυπο και να το πραγματώσει (πεφωτισμένη ελευθερία).
Σύμφωνα με τον ορισμό του Σπινόζα περί ελευθερίας, δεν υπάρχει καμία πιθανότητα γνήσιας ελευθερίας των πεπερασμένων όντων, αφού τα τελευταία καθορίζονται από την αναγκαιότητα της θείας φύσης. Για τον Σπινόζα, ο Θεός είναι ο απόλυτα ελεύθερος, επειδή όλα απορρέουν κατ΄αναγκαιότητα από την προσίδια ουσία του. Ένα «εσωτερικό» και ένας «εαυτός» ορίζουν την ελευθερία. Ποτέ δεν είναι κανείς ελεύθερος μέσω της βούλησης και του προτύπου σύμφωνα με το οποίο η βούληση ρυθμίζεται, αλλά μέσω της ουσίας και όλων όσων απορρέουν από την ουσία του. Ο Σπινόζα όμως παρουσιάζει και το πορτραίτο του ελεύθερου ή ισχυρού ανθρώπου, σύμφωνα με το οποίο ο άνθρωπος δεν γεννιέται αλλά γίνεται ελεύθερος ή ελευθερώνεται. Ο άνθρωπος, ο πιο δυνατός από τους πεπερασμένους τρόπους, είναι ελεύθερος όταν κατακτήσει τη δύναμη του ενεργείν, όταν δηλαδή το conatus του καθοριστεί από εντελείς ιδέες από όπου απορρέουν ενεργητικά παθήματα, τα οποία εξηγούνται μέσω της προσίδιας ουσίας του. Η ελευθερία λοιπόν, συνδέεται με την ουσία και οτιδήποτε απορρέει από αυτήν και όχι με τη βούληση.
Η προσέγγιση του τρίτου είδους γνώσης, αισιόδοξα οδηγεί στην ελευθερία. Η ίδια η γνώση βασιζόμενη στο προσωπικό στοιχείο, εξυψώνει το υποκείμενο, αφού το καθιστά ικανό να αναμετρηθεί με τον εαυτό του, τη φύση του, να σταθεί ταυτόχρονα και στα έσω αλλά και στην εξωτερικότητα, να γνωρίσει την απειρότητα, τα κατηγορήματα του Θεού και τοιουτοτρόπως να οδηγηθεί στην ελευθερία.
Μέσω της «Ηθικής» του λοιπόν, ο Σπινόζα φαίνεται να μην αρκείται αποκλειστικά στον ορθολογισμό, αλλά προχωρά τη σκέψη του για το θέμα της γνώσης και της ελευθερίας, εκθέτοντας στην πορεία της συλλογιστικής του, το τρίτο είδος γνώσης. Ο τρόπος γραφής του θέτει τον αναγνώστη σε προβληματισμούς περί του δέοντος των πράξεων του, αφού εκθέτει απόψεις-επιχειρήματα γεωμετρικώς. Ο τρόπος γραφής του Σπινόζα, οδηγεί τους μελετητές του στο να τον χαρακτηρίσουν δικαίως ως απόστολο του λογικού, μαχητή της ελευθερίας της σκέψης, ελευθερόφρονα φιλόσοφο που εστιάζει την δύναμη της σκέψης του στο αίτημα για απελευθέρωση του ανθρώπου από οποιαδήποτε ιδεολογικά δεσμά.
Εύλογα ο Σπινόζα κατατάσσεται στους ορθολογιστές,, λόγω της δόμησης του λόγου του, του γεωμετρικού τρόπου παρουσίασης των επιχειρημάτων του αλλά και της υποστήριξης της ορθολογικότητας, αφού επιχειρεί να εξηγήσει με επιστημο-λογικό τρόπο, τα πάντα, τη φύση, τον άνθρωπο, το Θεό, ακόμη και οτιδήποτε εν γένει, δεν ανήκει στη σφαίρα της εμπειρίας. Όμως ο στοχασμός του και η καινοτόμος προσέγγιση της ενορατικότητας, του προσωπικού στοιχείου του υποκειμένου, αποδεικνύουν ότι δεν είναι μόνο ορθολογιστής αλλά είναι κάτι συνθετότερο , αφού ο φιλοσοφικός του στοχασμός ενέχει ιδεαλισμό και μεταφυσικές έννοιες, της οποίες καινοτομικά επιχειρεί να παρουσιάσει επιστημονικά και ορθολογικά.
Ο φιλόσοφος εμπειρικά διαπιστώνει ότι υπάρχουν αιτιακές σχέσεις, δηλαδή κάθε ανθρώπινη αντίδραση έχει την αιτία της, η οποία μπορεί να σχετίζεται με τη φύση, το ανθρώπινο περιβάλλον, τις αντιλήψεις και τα πιστεύω του ανθρώπου. Ο λόγος έρχεται να εξισορροπήσει τις αντίρροπες καταστάσεις και να επιφέρει τάξη και βεβαιότητα. Η πραγματική ελευθερία και κατ’ επέκτασην η ελευθερία βούλησης θα υπάρξει όταν δεν υπάρχουν επιρροές και εξαρτήσεις, γεγονός που είναι δύσκολο, διότι οι άνθρωποι αλληλοεπηρεάζονται ως μέλη ενός κοινωνικού συνόλου.
O Σπινόζα υποστηρίζει την ελεύθερη αναγκαιότητα και όχι την ελευθερία βούλησης, μία η οποία αξιώνει ότι ο άνθρωπος μπορεί να επιλέξει σύμφωνα με ό,τι υπαγορεύει η βούληση του. Αντίθετα, σύμφωνα με την ελεύθερη αναγκαιότητα, όλα τα γεγονότα και οι ανθρώπινες πράξεις υπάγονται σε καθορισμούς ανεξάρτητα από την ανθρώπινη βούληση και τις επιθυμίες. Η ελευθερία δεν κατανοείται ως μία δύναμη που μπορεί να ενεργήσει αντίθετα προς το είναι του πράγματος, αλλά πρόκειται για μία ‘απροσωποποιημένη δύναμη και για ενεργητικότητα’. Η θεμελιώδης κατηγορία της ‘Ηθικής’, η υπόσταση ή Θεός ως causa sui, ως ουσία και πραγματική ύπαρξη, δεν μπορεί να είναι κάτι άλλο από αυτό που είναι, διαφορετικά θα ήταν ατελής. Έτσι, απορρίπτεται το ότι ο κόσμος αποτελεί δημιούργημα μίας υπερβατικής βούλησης, η οποία θα παρεμβαίνει σ’αυτόν διορθωτικά. Ο κόσμος λοιπόν δεν είναι ατελής.
Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι ο Σπινόζα αμφισβητεί την ελευθερία βούλησης, αφού την αντιλαμβάνεται ως ψευδαίσθηση και ας θεωρεί ότι υπάρχει ανεξάρτητα από αιτίες ή και εξηγείται αποκλειστικώς ως προς τις εξωτερικές αιτίες. Η ελευθερία λοιπόν στο Σπινόζα, σχετίζεται με τη φυσική αιτιοκρατία, με τη φύση εν γένει, εφόσον ενυπάρχει σ’ αυτήν. Ειδικότερα σχετίζεται με τη γνώση περί του ενεργείν του υποκειμένου, στο να μπορεί όχι μόνο να συνειδητοποιεί αλλά και να γνωρίζει την αιτία του πράττειν του.
Οι σπινοζικές απόψεις προκαλούν προβληματισμούς και μπορούν να αναχθούν ως διαχρονικές και στη σημερινή εποχή, αφού εξ ανέκαθεν απασχολούσαν τους ανθρώπους οι εξεταζόμενες από τον Σπινόζα, έννοιες, όπως ο λόγος, η ελευθερία, η βούληση. Ο Σπινόζα μας εκθέτει έννοιες που χαρακτηρίζουν την ανθρώπινη προσωπικότητα και ο καθένας τις αναζητά κάθε στιγμή και προσδιορίζεται από αυτές. ο εν λόγω φιλόσοφος δεν ασχολείται αποκλειστικά και μόνο με τον γνωσιολογικό ή ηθικό κλάδο της φιλοσοφίας, δεν εμμένει δηλαδή σε συγκεκριμένους φιλοσοφικούς κλάδους αλλά η φιλοσοφία του αγγίζει όλους τους κλάδους εν συνόλω, εφόσον ο φιλόσοφος στοχάζεται όχι μόνο ορθολογικά αλλά και εμπειρικά. Καταφέρει να αγγίξει όλα τα ζητήματα που απασχολούν το στοχαζόμενο υποκείμενο (πολιτική , φυσική, γνωσιολογία, θεολογία, μεταφυσική..). Επιχειρεί να αποδείξει επίσης κοσμολογικά και θεολογικά θέματα οδηγώντας τον άνθρωπο στην ανώτερη μορφή γνώσης, στο ύψιστο που μπορεί να φθάσει η ψυχή, στην ενόραση, μέσω της οποίας μπορούμε να γνωρίσουμε την έσχατη αιτία, την ουσία (στην οποία δεν μπορούμε να φθάσουμε μόνο μέσω του λόγου) και να θεωρούμε το επί μέρους και το όλο ως άμεση ενότητα. Έχοντας ως κύριο γνώμονα της φιλοσοφίας του τη φύση στο σύνολό της, χρησιμοποιεί όλα της τα συστατικά και ειδικότερα τα συστατικά της ανθρώπινης νόησης, την εμπειρία και τον ορθό λόγο, ξεχωρίζοντάς τον από την πλάνη που μπορεί να επιφέρει η εμπειρία αρκετές φορές και κρατώντας τη θετικότητα της φαντασίας που προσφέρει η εμπειρία συνδυάζοντας την με ‘καθαρή’ από την πλάνη γνώση μέσω του λόγου. Τέλος, επιχειρεί να οδηγήσει το στοχαζόμενο υποκείμενο πέραν του λόγου, στο ανώτατο γνωσιακό σημείο, στην ενόραση.
Πηγές:
Σπινόζα Μπαρούχ : Ηθική, μτφρ. Ν. Κουντουριώτου, Δωδώνη, Αθήνα, 2007 (Ά έκδοση: εκδοτικός οίκος ΓΕΩΡΓΙΟΥ Δ. ΦΕΞΗ ΕΝ ΑΘΗΝΑΙΣ 1913)
Σπινόζα Μπαρούχ: Ηθική, εισ. Βασιλική Γρηγοροπούλου, μτφρ. Ευάγγελος Βανταράκης, Εκκρεμμές, Αθήνα, 2009
Σπινόζα Μπαρούχ: Πραγματεία για τη διόρθωση του νου, μτφρ Bernard Jacquemart, Βασιλική Γρηγοροπούλου, επιμ. Βασιλική Γρηγοροπούλου, Πόλις, Αθήνα, 2000
Spinoza de Benedict: Tractatus theologico-politicus, translated from the Latin with an introduction by the editor R.H.M. Elwes, London and New York, George Routledge and Sons Limited, χ.χ διαθέσιμο στο https://archive.org/stream/tractatustheolog00elweuoft#page/12/mode/2up
Γρηγοροπούλου Βασιλική: Γνώση, πάθη και πολιτική στη φιλοσοφία του Σπινόζα, εισ Κοσμάς Ψυχοπαίδης, Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 1999
Γρηγοροπούλου Βασιλική: «Μέθοδος και Ελευθερία», στο Αξιολογικά, ειδικό τεύχος 2, Σπινόζα: Προς την ελευθερία, δέκα σύγχρονες ελληνικές μελέτες, Εξάντας, Νοέμβριος 2002
Δόικος Παναγιώτης, Spinoza: Φαντασία, γνώση και προφητεία, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2000
Λούβαρις Ν.Ι. στο «Μεγάλη ελληνική εγκυκλοπαίδεια», τομ.22ος , Σκουζες- Τηλέμαχος, (2η έκδοση), Φοίνιξ, χχ., σελ. 238
Deleuze Gilles, O Σπινόζα και το πρόβλημα της έκφρασης, μτφρ. Φώτης Σιατιστας, επιμ. Άρης Στυλιανού, Κριτική, Αθήνα, 2002
Ντελέζ Ζιλ, Σπινόζα: Πρακτική Φιλοσοφία, μτφρ. Κική Καψαμπέλη, επιμ. Γεράσιμος Βώκος- Παναγιώτης Πούλος, Νήσος, Αθήνα, 1996, σελ. 104, 122
Πλάγγεσης Γιάννης, Νεότερη Ευρωπαϊκή Φιλοσοφία: Φιλοσοφικός λόγος, κριτική της θρησκείας και ιδεολογία, Κριτική, Αθήνα, 2009
Χριστοδούλου Ιωάννης Σ, Ο Σπινόζα και η βούληση, Ζήτρος, Θεσσαλονίκη, 1998
Wolfson Harry Austryn: The philosophy of Spinoza, volume 1, Schocken books, New York, 1961