«Και ξαφνικά παρουσιάστηκε η ανάμνηση. Αυτή η γεύση ήταν η γεύση του μικρού κομματιού της μαντλέν (σ.σ. είδος γαλλικού κέικ) που την Κυριακή το πρωί στο Κομπραί (τη μέρα εκείνη δεν έβγαινα πριν απ’ την ώρα της λειτουργίας) μου πρόσφερε η θεία μου η Λεονί, όταν πήγαινα να της πω καλημέρα στο δωμάτιό της, αφού πρώτα το βουτούσε στο τσάι ή στο φλαμούρι της. Η όψη της μικρής μαντλέν δεν μου ’χε θυμίσει τίποτα πριν να τη γευτώ· ίσως γιατί, έχοντας δει συχνά από τότε μικρές μαντλέν, χωρίς όμως να τις δοκιμάσω, πάνω στα ράφια των ζαχαροπλαστείων, η εικόνα τους είχε εγκαταλείψει εκείνες τις μέρες του Κομπραί για να δεθεί μ’ άλλες πιο πρόσφατες, ίσως γιατί, απ’ αυτές τις αναμνήσεις τις εγκαταλειμμένες τόσον καιρό έξω απ’ τη μνήμη, δεν επιζούσε τίποτα, όλα είχαν διαλυθεί· οι μορφές -κι αυτή ακόμα του μικρού κοχυλιού της ζαχαροπλαστικής, τόσο στρουμπουλά αισθησιακού κάτω απ’ τις αυστηρές κι ευλαβικές πτυχές του- είχαν διαλυθεί ή, κοιμισμένες, είχαν χάσει τη δύναμη της επέκτασης που θα τους επέτρεπε να ξαναδεθούν με τη συνείδηση».
Σε αυτό το πολύ όμορφο απόσπασμα από το «Αναζητώντας το τον χαμένο χρόνο», ο Μαρσέλ Προυστ περιγράφει το πως η γεύση ενός κομματιού κέικ μαντλέν μαζί με λίγο τσάι, είχε τέτοια ισχυρή επίδραση μέσα του, που τον έκανε, μέσα σε μία στιγμή, να «ταξιδέψει» στα χρόνια της παιδικής του ηλικίας και να θυμηθεί τα καλοκαίρια που περνούσε στο σπίτι της θείας του στη γαλλική επαρχία. Στο κείμενό του εξηγεί ότι οι αναμνήσεις του διαδέχονται η μία την άλλη, πλημμυρίζοντας τον με ζεστά συναισθήματα και νοσταλγία. Αυτή η, σχεδόν αυτόματη, συνειδησιακή ροή που έχει ως εφαλτήριο σημείο ένα αισθητηριακό ερέθισμα (επί του παρόντος τη γεύση ενός κέικ), έμεινε από τότε γνωστή ως «η στιγμή του Προύστ» (Proustian moment) και συσχετίστηκε στενά με την μελέτη της «ακούσιας μνήμης» στο πεδίο της ψυχολογίας.
O Marcel Proust (1871-1922)
Τι είναι η «ακούσια μνήμη»;
Η «ακούσια μνήμη» ή αλλιώς «ακούσια αυτοβιογραφική μνήμη» αποτελεί ένα κομμάτι του ανθρώπινου μηχανισμού της μνήμης, το οποίο, σε αντίθεση με την εκούσια μνήμη, ενεργοποιείται αυτόματα, όταν κάποιος έρχεται σε επαφή με ένα εξωτερικό ερέθισμα, συνήθως κατά τη διάρκεια καθημερινών δραστηριοτήτων. Φαίνεται μάλιστα πως οι μνήμες αυτές φτάνουν στην «επιφάνεια» του συνειδητού ενός ανθρώπου πολύ πιο εύκολα και πιο συχνά σε σχέση με τις μνήμες που αναδύονται εκούσια, επηρεάζοντας σε μεγαλύτερο βαθμό την συναισθηματική του κατάσταση.
Η ακούσια μνήμη λαμβάνει διάφορες μορφές. Μια κατηγορία αυτών σχετίζεται με παθολογικούς παράγοντες, ενώ άλλες μπορεί να συνδέονται ακόμη και με τη χρίση ψυχοτρόπων ουσιών όπως το LSD. Υπάρχουν αναφορές πρώην χρηστών του ναρκωτικού, που κάνουν λόγο για «αναδρομές» (flashbacks) οι οποίες ενεργοποιήθηκαν μέσω ενός ηχητικού ή οπτικού ερεθίσματος και που συσχετίζονταν με την αρχική εμπειρία της χρίσης. Η ακούσια μνήμη έχει επίσης συνδεθεί με το Σύνδρομο Μετατραυματικού Στρες (Post-Traumatic Stress Disorder ή PTSD) στο οποίο οι μνήμες αυτές μπορεί να είναι ιδιαίτερα έντονες και δυσάρεστες. Τέλος έχει συνδεθεί και με κάποιες μορφές επιληψίας.
Νεότερες μελέτες υποστηρίζουν ότι οι ακούσιες μνήμες είναι μια αρκετά συνήθης διαδικασία του «νοητικού» μας, και καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό παροντικές και μελλοντικές συμπεριφορές και σκέψεις. Οι μνήμες αυτές είναι πιθανότερο να κάνουν την εμφάνισή τους όταν το άτομο διενεργεί μια συνηθισμένη ή αυτοματοποιημένη δραστηριότητα, η οποία δεν είναι ιδιαίτερα απαιτητική, όπως είναι για παράδειγμα το βάδισμα, η οδήγηση ή το φαγητό. Οι ίδιες μελέτες υποστηρίζουν ότι οι μνήμες αυτές εμφανίζονται, κατά μέσο όρο, τρεις με πέντε φορές την ημέρα. Από αυτές, κάποιες μπορεί να έχουν μικρή «αξία», ενώ κάποιες άλλες (όπως το παράδειγμα του Προυστ) μπορεί να έχουν ιδιαίτερο νοηματικό «βάρος».
Ανθρωπολογικές συνεισφορές και «συναισθησία».
Μια σειρά από ανθρωπολογικές μελέτες έχει συμβάλλει αρκετά, κατά τα τελευταία χρόνια, στη διερεύνηση της σχέσης ανάμεσα στην κινητοποίηση των αισθήσεων μέσω της διατροφής και αυτού του είδους τη μνήμη. Η Νάντια Σερεμετάκη (1997) στο πολύ ενδιαφέρον έργο της «Παλιννόστηση αισθήσεων», ζώντας τη δική της «στιγμή του Προυστ» (ή «αποκαλυπτική στιγμή» όπως την ονομάζει η ίδια), χρησιμοποιεί τη γεύση και την υφή ενός ροδάκινου για να κάνει αναδρομή στο προσωπικό της παρελθόν και να μιλήσει για το κοινωνικό πλαίσιο μέσα στο οποίο μεγάλωσε. Αντίστοιχες μελέτες, όπως αυτή του Adam Yuet Chau (2008), υποστηρίζουν ότι η ανθρώπινη κοινωνικοποίηση δεν μπορεί να νοηθεί ξεχωριστά από την ανθρώπινη παραγωγή ήχων, θερμότητας, γεύσεων, οσμών κτλ. Με άλλα λόγια, αισθητηριοποιούμε τον κόσμο μέσα από τις κοινωνικές μας δραστηριότητες.
Δεδομένου ότι η μνήμη διαθέτει πολλαπλούς αλληλεπιδρώντες αισθητηριακούς καταγραφείς, ο ανθρωπολόγος David Sutton (2001) υποστηρίζει ότι για τη μελέτη των αναμνήσεων που σχετίζονται με τη διατροφή, «κλειδί» αποτελεί η έννοια της «συναισθησίας». Η συναισθησία αμφισβητεί το δυτικό μοντέλο των πέντε αισθήσεων και αν’ αυτού προτείνει έναν ολιστικότερο τρόπο ανάλυσης, ο οποίος αναγνωρίζει ότι το αισθητηριακό βίωμα δεν καταγράφεται απλώς παθητικά «από τις πέντε μας αισθήσεις», αλλά παράγεται και αναπαράγεται ενεργά μεταξύ των ανθρώπων.
Η έννοια της συναισθησίας υπήρξε αρκετά χρήσιμη και κατά την εκπόνηση της δικής μου διπλωματικής εργασίας (2016), η οποία στηρίχθηκε σε επιτόπια έρευνα στο Άγιο Όρος. Οι μοναχοί με τους οποίους μίλησα, μου εξήγησαν ότι ένας από τους βασικούς άξονες της καθημερινής τους ζωής είναι η «ησυχία». Αυτή η ησυχία ωστόσο δεν ταυτίζεται μόνο με την απουσία θορύβων στους χώρους της μονής τους, αλλά κυρίως είναι η ησυχία των «λογισμών και των αισθήσεων». Σε διατροφικό επίπεδο αυτό σημαίνει την αποφυγή συστατικών όπως τα μπαχαρικά, τα οποία, στη δική τους αντίληψη, συνδέονται στενά με τη διέγερση των αισθήσεων. Για μοναχούς λοιπόν υπάρχει «ησυχία» και στο φαγητό.
«Ήσυχο» αλλά νόστιμο…
Η «γεύση» της νοσταλγίας
Ενδεχομένως να κατανοήσουμε καλύτερα την έννοια της συναισθησίας, στρεφόμενοι σε ορισμένα παραδείγματα από τον κινηματογράφο: Για τον πρωταγωνιστή της ταινίας «Πολίτικη Κουζίνα», για παράδειγμα, τα μπαχαρικά δεν είναι απλά κάτι που μπαίνει στο φαγητό προκειμένου να νοστιμίσει. Γι ’αυτόν τα μπαχαρικά είναι συναισθήματα, είναι η πρώτη του κοινωνικοποίηση, είναι οι αναμνήσεις από τα παιδικά του χρόνια στην παλιά του πατρίδα, είναι τα διδάγματα του παππού του, είναι ένας τρόπος για να δει τον κόσμο και, εν τέλει, είναι ένας κόσμος. Ο κόσμος του. Κυρίως όμως τα μπαχαρικά γι ’αυτόν είναι νοσταλγία.
Η Σερεμετάκη αναλύει με έναν πολύ ενδιαφέροντα τρόπο τη λέξη «νοσταλγία» συσχετίζοντας την παράλληλα με τη διατροφή. Αναφέρει ότι η «νοσταλγία», ως σύνθετη λέξη, αποτελείται από τις λέξεις «νόστος» και «άλγος». Νόστος: το ταξίδι της επιστροφής (κατά κύριο λόγο στην όποια «πατρίδα») και άλγος: ο πόνος. Αν λοιπόν η νοσταλγία είναι ο πόνος της επιστροφής -ή εναλλακτικά ο καημός για το ταξίδι του γυρισμού, θα μπορούσαμε ενδεχομένως να υποστηρίξουμε ότι «νόστιμο» είναι κάτι που «ταξίδεψε» και «επέστρεψε». Που ωρίμασε. Ή ίσως είναι κάτι που έχει την ικανότητα να σε «ταξιδέψει». Οι μεταφορικές ερμηνείες της λέξης είναι σχεδόν άπειρες. Άλλωστε, «νόστιμοι» μπορούν να είναι και οι άνθρωποι, όπως και χαρακτηρίζονται πολλές φορές.
Κλείνοντας, θα ήθελα να αναφέρω ότι αν μας «διδάσκει» κάτι το περιστατικό που περιγράφει ο Προυστ στο απόσπασμα που παραθέτω στην αρχή, αυτό είναι ότι τα «συνηθισμένα» πράγματα της καθημερινής μας ζωής δεν είναι απαραίτητο να είναι βαρετά ή χωρίς ενδιαφέρον. Το πόσο ενδιαφέροντα είναι όμως, έχει να κάνει με τον τρόπο που τα «βλέπουμε». Ποτέ μια γεύση δεν είναι απλά μια γεύση και ποτέ ένας ήχος δεν είναι απλά ένας ήχος. Πόσες φορές άλλωστε δεν βουρκώσατε ακούγοντας ένα τραγούδι που σας θύμισε μια περίοδο της ζωής σας κατά την οποία ήσασταν ευτυχισμένοι; Πόσες φορές δεν «σφίχτηκε» η καρδιά σας μυρίζοντας ένα τυχαίο άρωμα στο δρόμο, επειδή σας θύμισε έναν παλιό έρωτα; Πόσες φορές δεν παίξατε ένα «ρετρό» video game και δεν νιώσατε νοσταλγία με την ανάμνηση των ξέγνοιαστων απογευμάτων που περνούσατε ως παιδί, παίζοντας το ίδιο παιχνίδι; Εγώ πολλές…
Απόσπασμα από την «Πολίτικη Κουζίνα»:
Η «στιγμή του Προυστ» στην ταινία «Ratatouille» (1:10) :
Πηγές και βιβλιογραφία:
- Proust, Marcel «Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο: Από τη μεριά του Σουάν» Μετάφραση Παύλος Ζάννας Εκδόσεις Εστία.
- Bradley, Rosemary J. Moulin, Chris J.A. and Kvavilashvili, Lia «Involuntary autobiographical memories»: https://thepsychologist.bps.org.uk/volume-26/edition-3/involuntary-autobiographical-memories
- Σερεμετάκη, Νάντια (1997) «Παλιννόστηση αισθήσεων» Εκδόσεις Λιβάνη.
- Chau, Adam Yuet (2008) «The Sensorial Production of the Social»: http://www.ames.cam.ac.uk/faculty/publications/chau/chau-the-sensorial-production-of-the-social.pdf/view
- Sutton, David (2001) «Remembrance of Repasts: An Anthropology of Food and Memory (Materializing Culture)» Εκδόσεις Berg.
- Sutton, David (2012) «Τροφή και Αισθήσεις» στο επιμ. Γιαλούρη, Ελεάνα, Υλικός Πολιτισμός, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια.
- Μελιόπουλος, Γιώργος (2016) «Ο Μοναχισμός στον Ορθόδοξο Χριστιανισμό: Μια εθνογραφική προσέγγιση της διατροφής και των αισθήσεων»: http://ikee.lib.auth.gr/record/286761/files/GRI-2017-18125.pdf
- «LITERATURE – Marcel Proust»: https://www.youtube.com/watch?v=9mLdo4uMJUU
