Πάντοτε ανά τους αιώνες απασχολούσε τους ανθρώπους να γνωρίσουν το μέλλον ή τον εαυτό τους καλύτερα ακόμη και αν αυτή η γνώση προέρχεται από ψευδοεπιστημονικές δράσεις όπως περιγράφει το Φαινόμενο Barnum. Κάθε άνθρωπος λίγο πολύ εκεί έξω αποζητά ένα στοιχείο για το άγνωστο, για το μέλλον ,για την προσωπικότητά του, που θα τον βοηθήσει να φτάσει πιο γρήγορα τους στόχους του. Έτσι, εύκολα πολλοί μπορούν να οδηγηθούν σε μονοπάτια ψευδοεπιστήμης. Η τάση των ανθρώπων να αναζητούν και να πιστεύουν άτοπες κατά τα άλλα αξιολογήσεις για τον εαυτό τους μελετήθηκε από πολλούς επιστήμονες τον προηγούμενο αιώνα μέχρι και σήμερα. Μέσα από τις έρευνες προέκυψε το Φαινόμενο Barnum ή αλλιώς Forer που δίνει απαντήσεις στο γιατί οι άνθρωποι συμπεριφέρονται μ αυτόν τον τρόπο.
Ορισμός
Φαινόμενο Barnum (Barnum effect) ή όπως αλλιώς αποκαλείται Φαινόμενο Forer (Forer effect) είναι ένα σύνηθες ψυχολογικό φαινόμενο. Τα άτομα δίνουν υψηλές βαθμολογίες ακριβείας σε περιγραφές της προσωπικότητας τους που υποτίθεται ότι είναι ειδικά προσαρμοσμένες σε αυτά. Ωστόσο, στην πραγματικότητα είναι αρκετά ασαφείς και γενικές για να ισχύουν πλήρως για ένα ευρύ φάσμα ανθρώπων. Το αποτέλεσμα αυτό συνεπώς μπορεί να δώσει μία μερική εξήγηση για την ευρεία αποδοχή ορισμένων παραφυσικών πεποιθήσεων, πρακτικών και απόψεων. Σίγουρα σε αυτήν την κατηγορία ανήκει η αστρολογία, η πρόβλεψη του μέλλοντος όπως και ορισμένοι τύποι τεστ προσωπικότητας.
Κατά κύριο λόγο, η χρήση αυτών των χαρακτηρισμών γίνεται από άτομα που προσπαθούν να πείσουν για τα παραφυσικά τους χαρίσματα. Άνθρωποι που θεωρούν ότι κατέχουν ενός είδους τεχνική για την πρόβλεψη του μέλλοντος και για την γενικότερη ερμηνεία του εαυτού αλλά και πολλών ανεξήγητων φαινομένων. Για το λόγο ότι οι αξιολογήσεις και οι προβλέψεις είναι αρκετά ασαφείς, οι άνθρωποι αποδίδουν την δική τους ερμηνεία. Αυτό θέτει σε προσωπικό επίπεδο αυτές τις αξιολογήσεις. Τα άτομα τείνουν να πιστεύουν πιο εύκολα θετικές αξιολογήσεις για τον εαυτό τους. Υπάρχουν όμως περιπτώσεις που μία αρνητική αξιολόγηση από υποτιθέμενο επαγγελματία υψηλού επιπέδου μπορεί να γίνει πιστευτή. Το όνομα “Φαινόμενο Barnum -Forer” επινοήθηκε το 1956 από τον ψυχολόγο Paul Meehl. Ο ίδιος συνδέει τις ασαφείς περιγραφές της προσωπικότητας που χρησιμοποιούνται σε ορισμένες ψευδοεπιστημονικές ψυχολογικές δοκιμασίες με αυτές που χρησιμοποιούσε ο showman P.T. Barnum.
Πειράματα
Πολλοί επιστήμονες ασχολήθηκαν με τέτοιου είδους συμπεριφορές. Αρχικά ο ψυχολόγος Ross Stagner ξεκίνησε με ένα πείραμα που βασιζόταν στη χρήση ενός τεστ προσωπικότητας. Έπειτα το 1948 ακολούθησε το κλασσικό πείραμα του ψυχολόγου Bertram R. Forer από το οποίο προήλθε και το Φαινόμενο Barnum τελικά. O Forer έδωσε ένα τεστ προσωπικότητας σε 39 φοιτητές του. Αυτό το τεστ ονομάστηκε “Diagnostic Interest Blank”. Τους ενημέρωσε ότι ο καθένας θα λάβει ένα σύντομο χρονογράφημα, μια μοναδική αξιολόγηση προσωπικότητας βασισμένο στα αποτελέσματα των επιλογών που έδωσε στο τεστ. Αργότερα, ο Forer έδωσε τις κατασκευασμένες αξιολογήσεις σε όλους τους φοιτητές αγνοώντας πλήρως τις απαντήσεις τους. Ζήτησε από αυτούς να βαθμολογήσουν από το 0 (ανακριβής) μέχρι το 5 (εξαιρετική) κατά πόσο πίστευαν ότι τα αποτελέσματα ταίριαζαν με την προσωπικότητά τους.
Κάθε φοιτητής έλαβε τα εξής στοιχεία για την προσωπικότητά του:
Έχεις ανάγκη οι άλλοι να σε συμπαθούν και να σε θαυμάζουν. Έχεις την τάση να είσαι επικριτικός με τον εαυτό σου. Έχεις σημαντικές ικανότητες τις οποίες δεν έχεις ακόμα χρησιμοποιήσει προς όφελος σου. Αν και πειθαρχημένος και με αυτοέλεγχο εξωτερικά, είσαι ανήσυχος και ανασφαλής εσωτερικά. Κατά καιρούς έχεις σοβαρές αμφιβολίες για το αν έχεις πάρει τη σωστή απόφαση ή έχεις κάνει τη σωστή επιλογή. Προτιμάς να βλέπεις κάποιες αλλαγές και δυσανασχετείς όταν περιορίζεσαι από φραγμούς και περιορισμούς. Περηφανεύεσαι για τον εαυτό σου ως ένα ανεξάρτητα σκεπτόμενο άτομο και δεν αποδέχεσαι τις απόψεις των άλλων αν δεν υπάρχουν αρκετές αποδείξεις. Θεωρείς πως δεν είναι συνετό να είσαι απόλυτα ειλικρινής όταν αποκαλύπτεις τον εαυτό σου στους άλλους. Κατά καιρούς είσαι εξωστρεφής, καταδεκτικός, κοινωνικός, ενώ άλλες φορές είσαι εσωστρεφής, επιφυλακτικός και μαζεμένος. Μερικές από τις φιλοδοξίες σου δεν είναι ρεαλιστικές. Μία από τις βασικότερες επιδιώξεις σου στη ζωή είναι η ασφάλεια.
Οι φοιτητές αξιολόγησαν τα στοιχεία αυτά κατά μέσο όρο 4,26 (δηλαδή 84% επιτυχία). Τέλος, με την ολοκλήρωση της βαθμολογίας, αποκαλύφθηκε και το πείραμα. Οι φοιτητές έμαθαν ότι είχαν λάβει την ίδια αξιολόγηση, η οποία στην πραγματικότητα δεν ήταν τίποτα περισσότερο από έναν συνδυασμό διαφόρων αποσπασμάτων από αστρολογικές στήλες που είχε συγκεντρώσει ο Forer από ένα αστρολογικό περιοδικό.
Η αρχή της Πολυάννας
Το αποτέλεσμα λέγεται ότι επιβεβαίωσε την αρχή της Πολυάννας. Μία αρχή η οποία δηλώνει ότι τα άτομα τείνουν να χρησιμοποιούν ή να δέχονται πιο εύκολα θετικές αξιολογήσεις για τον εαυτό τους παρά αρνητικές. Η έρευνα εδώ δείχνει ότι σε υποσυνείδητο επίπεδο, το μυαλό τείνει να επικεντρώνεται στην αισιόδοξη πλευρά. Αντίθετα σε συνειδητό επίπεδο τείνει να επικεντρώνεται στην αρνητική.
Συμπεράσματα
Φαίνεται πως το Φαινόμενο Barnum εξηγεί ξεκάθαρα γιατί τόσοι άνθρωποι δείχνουν ανοιχτά την προτίμησή τους σε ψευδοεπιστήμες όπως η αστρολογία, η χαρτομαντεία, η μαντική, κλπ. Επιστημονικές μελέτες αυτών των ψευδοεπιστημών δείχνουν ότι δεν είναι έγκυρα εργαλεία αξιολόγησης της προσωπικότητας. ίσως οι ψευδοεπιστήμες να καταφέρνουν να γεννήσουν στο άτομο την ελπίδα για την ικανοποίηση των ονείρων του. Σε αυτές τις περιπτώσεις είναι δεδομένος ο φαύλος κύκλος της εκμαίευσης προσωπικών πληροφοριών και εκπλήρωσης όσων το άτομο αγωνιά να μάθει. Έτσι, φαντάζει πολλές φορές δύσκολο να καταρριφθούν αυτές οι πεποιθήσεις από πραγματικούς επιστήμονες, μιας και είναι καλά εδραιωμένες στο μυαλό και βασίζονται στην ανθρώπινη ευπιστία.
Κλείνοντας
Συνεπώς, καλό θα ήταν πριν πιστέψουμε οποιονδήποτε ισχυριστεί πως μπορεί να μας προσφέρει κάποια μεταφυσική γνώση ή κάποια θεραπεία, να είμαστε άκρως σκεπτικοί. Πάντοτε η περαιτέρω αναζήτηση με αποδείξεις και επιστημονική βάση μας σώζει από καταστάσεις εκμετάλλευσης. Η επιστήμη μπορεί να προσφέρει σίγουρα επαρκείς απαντήσεις καθολικά για την ύπαρξή μας χωρίς την συμβολή ψευδοεπιστημών.
