
Όλοι μας έχουμε έρθει αντιμέτωποι με αντικρουόμενες πεποιθήσεις που έχουν επηρεάσει λίγο ή πολύ τη ζωή μας. Το φαινόμενο αυτό εξηγείται ενδελεχώς από τον όρο Γνωστική Ασυμφωνία. Οι αναντιστοιχίες μεταξύ των απόψεων και των πράξεών μας τις περισσότερες φορές οδηγούν σε μεγάλο ψυχικό στρες και αναποφασιστικότητα. Ωστόσο, μετά από αυτή την εμπειρία ίσως υπάρχει η ελπίδα να επέλθει η αλλαγή. Μία αλλαγή που φέρνει μαζί της την ψυχική ανάπτυξη και την ουσιαστική βελτίωση της ζωής μας.
Ορίζοντας τη θεωρία
Ο όρος Γνωστική Ασυμφωνία χρησιμοποιείται για να περιγράψει την ψυχική δυσφορία που προκύπτει από την κατοχή δύο αντικρουόμενων πεποιθήσεων, αξιών ή στάσεων. Οι άνθρωποι τείνουν να αναζητούν συνέπεια στις στάσεις και τις αντιλήψεις τους. Επομένως, αυτή η σύγκρουση προκαλεί αισθήματα δυσφορίας. Αυτή η ασυνέπεια ανάμεσα στο τι πιστεύουν οι άνθρωποι και στο πώς συμπεριφέρονται, τους παρακινεί να συμμετάσχουν σε ενέργειες που θα βοηθήσουν στην ελαχιστοποίηση των συναισθημάτων δυσφορίας. Οι άνθρωποι προσπαθούν να ανακουφίσουν αυτή την ένταση με διάφορους τρόπους, όπως με την απόρριψη, την εξήγηση ή την αποφυγή νέων πληροφοριών.
Η γνωστική ασυμφωνία συνήθως βιώνεται ως ψυχολογικό στρες όταν τα άτομα συμμετέχουν σε μια ενέργεια που έρχεται σε αντίθεση με ένα ή περισσότερα από αυτά τα πράγματα. Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία, όταν δύο ενέργειες ή ιδέες δεν είναι ψυχολογικά συνεπείς μεταξύ τους, οι άνθρωποι κάνουν ό,τι περνά από το χέρι τους για να τις αλλάξουν μέχρι να γίνουν συνεπείς. Η δυσφορία πυροδοτείται από την σύγκρουση της πεποίθησης του ατόμου με τις νέες πληροφορίες που λαμβάνονται. Tο άτομο προσπαθεί να βρει έναν τρόπο να επιλύσει την αντίφαση για να μειώσει τη δυσφορία του.
Η εξήγηση
Η θεωρία της γνωστικής ασυμφωνίας προτείνει ότι οι άνθρωποι αποστρέφονται τις ασυνέπειες μέσα στο μυαλό τους. Προσφέρει μια εξήγηση για το γιατί οι άνθρωποι μερικές φορές προσπαθούν να προσαρμόσουν τη σκέψη τους όταν οι δικές τους σκέψεις, λέξεις ή συμπεριφορές φαίνεται να συγκρούονται μεταξύ τους.
Όταν κάποιος μαθαίνει νέες πληροφορίες που αμφισβητούν μια βαθιά πεποίθηση, για παράδειγμα, ή ενεργεί με τρόπο που φαίνεται να υπονομεύει μια ευνοϊκή εικόνα για τον εαυτό του, αυτό το άτομο μπορεί να αισθάνεται κίνητρο να επιλύσει με κάποιο τρόπο το αρνητικό συναίσθημα που προκύπτει. Να αποκαταστήσει δηλαδή τη γνωστική συνοχή. Αν και ένα άτομο μπορεί να μην επιλύει πάντα τη Γνωστική Ασυμφωνία, η απάντηση σε αυτή μπορεί να κυμαίνεται από την αγνόηση της πηγής της έως την αλλαγή των πεποιθήσεων ή της συμπεριφοράς κάποιου για την εξάλειψη της σύγκρουσης.
Η ιστορία της Γνωστικής Ασυμφωνίας
Ο ψυχολόγος Leon Festinger πρότεινε για πρώτη φορά τη θεωρία της Γνωστικής Ασυμφωνίας με επίκεντρο τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι προσπαθούν να επιτύχουν εσωτερική συνέπεια. Πρότεινε ότι οι άνθρωποι έχουν μια εσωτερική ανάγκη να διασφαλίσουν ότι οι πεποιθήσεις και οι συμπεριφορές τους είναι συνεπείς. Οι ασυνεπείς ή αντικρουόμενες πεποιθήσεις οδηγούν σε δυσαρμονία, την οποία οι άνθρωποι προσπαθούν να αποφύγουν.
Αυτό προέκυψε από μια μελέτη παρατήρησης συμμετεχόντων μιας λατρείας που πίστευαν ότι η γη επρόκειτο να καταστραφεί από μια πλημμύρα και τι συνέβη στα μέλη της – ιδιαίτερα στα πραγματικά αφοσιωμένα άτομα που είχαν παρατήσει τα σπίτια και τις δουλειές τους για να αφοσιωθούν στη λατρεία — όταν δεν συνέβη η πλημμύρα.
Ενώ τα λιγότερο αφοσιωμένα μέλη ήταν περισσότερο διατεθειμένα να αναγνωρίσουν ότι είχαν κοροϊδέψει τον εαυτό τους, τα αφοσιωμένα μέλη ήταν πιο πιθανό να ερμηνεύσουν εκ νέου τα στοιχεία για να δείξουν ότι είχαν δίκιο. Όντως η γη δεν καταστράφηκε λόγω της πίστης των μελών της λατρείας.
Αιτίες Γνωστικής Ασυμφωνίας
Η Γνωστική Ασυμφωνία εμφανίζεται όταν υπάρχει μια άβολη ένταση μεταξύ δύο ή περισσότερων πεποιθήσεων που διατηρούνται ταυτόχρονα. Αυτό συμβαίνει πιο συχνά όταν οι συμπεριφορές μας δεν ευθυγραμμίζονται με τις στάσεις μας. Όταν πιστεύουμε ένα πράγμα, αλλά ενεργούμε ενάντια σε αυτές τις πεποιθήσεις. Η ισχύς της Γνωστικής Ασυμφωνίας, ή η δυσκολία που προκαλεί, εξαρτάται από τον αριθμό και το σχετικό βάρος των αντικρουόμενων πεποιθήσεων. Αυτή η ψυχική σύγκρουση και η επακόλουθη δυσφορία μας παρακινεί να διαλέξουμε μεταξύ των πεποιθήσεων αιτιολογώντας και εκλογικεύοντας τη μία ενώ απορρίπτουμε ή μειώνουμε τη σημασία των άλλων.
Έχουμε την τάση να επιλέγουμε την πεποίθηση ή την ιδέα που είναι πιο οικεία και ριζωμένη μέσα μας. Η αλλαγή των πεποιθήσεών μας δεν είναι εύκολη, ούτε η αλλαγή στάσεων και συμπεριφοράς που σχετίζονται με αυτές. Ως αποτέλεσμα, συνήθως παραμένουμε με τις πεποιθήσεις που έχουμε ήδη, σε αντίθεση με την υιοθέτηση νέων που μας παρουσιάζονται. Στην πραγματικότητα, πολλοί από εμάς προχωράμε αποφεύγοντας καταστάσεις ή πληροφορίες που μπορεί να έρχονται σε σύγκρουση με τις υπάρχουσες πεποιθήσεις μας για να δημιουργήσουν ασυμφωνία.
Ποιές είναι όμως οι τρείς παράμετροι που σχετίζονται με τη δημιουργία της Γνωστικής Ασυμφωνίας;
-
Η συμπεριφορά αναγκαστικής συμμόρφωσης
Η αναγκαστική συμμόρφωση συμβαίνει όταν ένα άτομο εκτελεί μια ενέργεια που δεν συνάδει με τις πεποιθήσεις του. Η συμπεριφορά δεν μπορεί να αλλάξει, δεδομένου ότι ήταν ήδη στο παρελθόν, επομένως η ασυμφωνία θα πρέπει να μειωθεί επαναξιολογώντας τη στάση του απέναντι σε αυτό που έχει κάνει.
-
Λήψη απόφασης
Η ζωή είναι γεμάτη αποφάσεις και οι αποφάσεις (κατά γενικό κανόνα) προκαλούν παραφωνία. Η λήψη μιας απόφασης κόβει την πιθανότητα να απολαύσετε τα πλεονεκτήματα της μη επιλεγμένης εναλλακτικής. Ωστόσο σας διαβεβαιώνει ότι πρέπει να αποδεχτείτε τα μειονεκτήματα της επιλεγμένης εναλλακτικής.
Οι άνθρωποι έχουν πολλούς τρόπους να μειώσουν την γνωστική ασυμφωνία που προκαλείται με τη λήψη μιας απόφασης (Festinger, 1964). Ένα πράγμα που μπορούν να κάνουν είναι να αλλάξουν τη συμπεριφορά. Αυτό είναι συχνά πολύ δύσκολο, επομένως οι άνθρωποι χρησιμοποιούν συχνά μια ποικιλία νοητικών ελιγμών. Ένας κοινός τρόπος μείωσης της ασυμφωνίας είναι να αυξηθεί η ελκυστικότητα της επιλεγμένης εναλλακτικής και να μειωθεί η ελκυστικότητα της εναλλακτικής που απορρίφθηκε. Αυτό αναφέρεται ως “Διασπορά των εναλλακτικών λύσεων”.
-
Προσπάθεια
Φαίνεται επίσης ότι αποτιμούμε ιδιαίτερα εκείνους τους στόχους ή τα στοιχεία που χρειάστηκαν σημαντική προσπάθεια για να επιτευχθούν. Αυτό πιθανόν οφείλεται στο ότι θα προκαλούσε ασυμφωνία αν κάναμε μεγάλη προσπάθεια για να πετύχουμε κάτι και μετά το αξιολογούσαμε αρνητικά. Θα μπορούσαμε, φυσικά, να ξοδέψουμε χρόνια προσπάθειας για να πετύχουμε κάτι που αποδεικνύεται ότι είναι λάθος. Στη συνέχεια, για να αποφύγουμε την παραφωνία που παράγει, να προσπαθήσουμε να πείσουμε τους εαυτούς μας ότι δεν ξοδέψαμε πραγματικά χρόνια προσπάθειας, ή ότι η προσπάθεια ήταν πραγματικά πολύ ευχάριστη ή ότι δεν ήταν πραγματικά μεγάλη προσπάθεια.
Στην πραγματικότητα, όμως, φαίνεται ότι είναι πιο εύκολο να πείσουμε τους εαυτούς μας ότι αυτό που πετύχαμε αξίζει τον κόπο. Και αυτό κάνουμε οι περισσότεροι από εμάς, αξιολογώντας πολύ κάτι του οποίου το επίτευγμα μας κόστισε πολύ. Αυτή η μέθοδος μείωσης της ασυμφωνίας είναι γνωστή ως «Δικαιολόγηση προσπάθειας».
Εάν καταβάλουμε προσπάθεια σε μια εργασία που επιλέξαμε να εκτελέσουμε και η εργασία αποδειχθεί κακή, βιώνουμε ασυμφωνία. Για να μειώσουμε αυτή την Γνωστική Ασυμφωνία, έχουμε το κίνητρο να προσπαθήσουμε να πιστέψουμε ότι το έργο εξελίχθηκε καλά.
Αποτελέσματα στον ανθρώπινο ψυχισμό
Η Γνωστική Ασυμφωνία μπορεί να κάνει τους ανθρώπους να αισθάνονται άβολα. Ιδιαίτερα εάν η διαφορά μεταξύ των πεποιθήσεων και των συμπεριφορών τους περιλαμβάνει κάτι που αναφέρεται στον εαυτό τους. Για παράδειγμα, το να συμπεριφέρεστε με τρόπους που δεν ευθυγραμμίζονται με τις προσωπικές σας αξίες μπορεί να οδηγήσει σε έντονα συναισθήματα δυσφορίας. Η συμπεριφορά σας έρχεται σε αντίθεση όχι μόνο με τις πεποιθήσεις που έχετε για τον κόσμο, αλλά και με τις πεποιθήσεις που έχετε για τον εαυτό σας. Αυτή η δυσφορία μπορεί να εκδηλωθεί με διάφορους τρόπους. Οι άνθρωποι μπορεί να αισθάνονται: Ανησυχία, αμηχανία, μεταμέλεια, θλίψη, ντροπή και στρες.
Η Γνωστική Ασυμφωνία μπορεί ακόμη και να επηρεάσει το πώς οι άνθρωποι αισθάνονται και βλέπουν τον εαυτό τους, οδηγώντας σε αρνητικά συναισθήματα αυτοεκτίμησης. Επειδή οι άνθρωποι θέλουν να αποφύγουν αυτή τη δυσφορία, η Γνωστική Ασυμφωνία μπορεί να έχει ένα ευρύ φάσμα επιπτώσεων. Η ασυμφωνία μπορεί να παίξει ρόλο στο πώς οι άνθρωποι ενεργούν, σκέφτονται και λαμβάνουν αποφάσεις. Μπορεί να υιοθετήσουν συμπεριφορές για να βοηθήσουν στην ανακούφιση από την ταλαιπωρία που προκαλείται από τη σύγκρουση. Στους ανθρώπους αρέσει να πιστεύουν ότι είναι λογικοί, συνεπείς και καλοί στη λήψη αποφάσεων. Η Γνωστική Ασυμφωνία μπορεί να επηρεάσει τις αντιλήψεις που έχουν για τον εαυτό τους και τις ικανότητές τους, γι’ αυτό μπορεί συχνά να αισθάνονται τόσο άβολα και δυσάρεστα.
Αντιμετώπιση Γνωστικής Ασυμφωνίας
Δεν υπάρχει τρόπος να αποφευχθεί η ίδια η Γνωστική Ασυμφωνία. Αυτό που μπορεί να μετριαστεί είναι η φυσική μας απόκριση σε αυτό. Το να αλλάξουμε τις πεποιθήσεις μας όταν αμφισβητούνται από νέες πληροφορίες είναι συχνά καλύτερο. Το να αγνοούμε αυτές τις πληροφορίες ή να εκλογικεύουμε τις υπάρχουσες πεποιθήσεις που μπορεί να πιστεύουμε εσφαλμένα δεν μας οδηγεί κάπου. Η αρνητική σκέψη της αλλαγής μπορεί να μας κάνει να αποφύγουμε να την χρησιμοποιήσουμε όταν βρισκόμαστε σε Γνωστική Ασυμφωνία. Επομένως, θα πρέπει να επιδιώξουμε να συσχετίσουμε την αλλαγή με την ικανοποίηση και το κέρδος. Αυτό ονομάζεται εξαρτημένη απόκριση. Προετοιμάζοντας τους εαυτούς μας να ευνοούμε την αλλαγή ως απάντηση σε ψυχική σύγκρουση, μπορεί να είμαστε σε θέση να αποφύγουμε την απόρριψη, τον εξορθολογισμό ή την αποφυγή αντικρουόμενων πληροφοριών. Η υποσυνείδητη επίγνωση μιας γνωστικής προκατάληψης μπορεί να μας βοηθήσει να αναγνωρίσουμε πότε οι αποφάσεις μας επηρεάζονται από αυτήν.
Κλείνοντας
Έχει γίνει μεγάλη έρευνα για τη Γνωστική Ασυμφωνία, παρέχοντας μερικά ενδιαφέροντα και μερικές φορές απροσδόκητα ευρήματα. Είναι μια θεωρία με πολύ ευρείες εφαρμογές, που δείχνει ότι στοχεύουμε στη συνέπεια μεταξύ στάσεων και συμπεριφορών και μπορεί να μην χρησιμοποιούμε πολύ ορθολογικές μεθόδους για να το επιτύχουμε. Έχει το πλεονέκτημα ότι μπορεί να ελεγχθεί με επιστημονικά μέσα (π.χ. πειράματα).
Ωστόσο, υπάρχει ένα πρόβλημα από επιστημονικής απόψεως. Δεν μπορούμε να παρατηρήσουμε σωματικά τη Γνωστική Ασυμφωνία, και επομένως δεν μπορούμε να τη μετρήσουμε αντικειμενικά. Κατά συνέπεια, ο όρος Γνωστική Ασυμφωνία είναι κάπως υποκειμενικός. Υπάρχουν επίσης ατομικές διαφορές στο αν οι άνθρωποι ενεργούν ή όχι όπως προβλέπει αυτή η θεωρία. Τα άτομα με μεγάλη αγωνία είναι πιο πιθανό να το κάνουν. Πολλοί άνθρωποι φαίνονται ικανοί να αντιμετωπίσουν σημαντική Γνωστική Ασυμφωνία και να μην βιώνουν τις εντάσεις που προβλέπει η θεωρία. Σε κάθε περίπτωση, η συγκεκριμένη θεωρία μας βοηθά να κατανοήσουμε τον τρόπο με τον οποίο ενεργούμε. Μία εξαιρετικά πολύτιμη βοήθεια στην πορεία μας για τη βελτίωση του εαυτού μας.