Πείραμα Milgram: σχέσεις υπακοής – εξουσίας
Ένα από τα πιο διασημότερα πειράματα για την μελέτη της υπακοής στον χώρο της ψυχολογίας πραγματοποιήθηκε από τον St. Milgram (1963). Ο Stanley Milgram, ψυχολόγος στο Πανεπιστήμιο του Yale, ,κατά το πείραμά του, εστίασε στη σύγκρουση μεταξύ υπακοής στην εξουσία και ατομικής συνείδησης. Ο ερευνητής ήθελε να εξετάσει τους ισχυρισμούς των δεσμοφυλάκων σε στρατόπεδα Συγκέντρωσης της Ναζιστικής Γερμανίας (Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος). Αντικείμενο έρευνας ήταν να διαπιστώσει εάν η υπακοή τους βασιζόταν κατ’ αποκλειστικότητα στην εφαρμογή διαταγών των ανωτέρων τους.
Τα πειράματα ξεκίνησαν τον Ιούλιο του 1961, ένα χρόνο μετά τη δίκη του Άντολφ Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ. Ο Milgram επινόησε το πείραμα για να απαντήσει στο ερώτημα «θα μπορούσε να υποτεθεί ότι ο Άιχμαν και οι συνεργοί του στο Ολοκαύτωμα «εκτελούσαν απλά διαταγές;»
Συμμετέχοντες και πείραμα:
Ο Milgram επέλεξε τους συμμετέχοντες ανάμεσα σε άντρες που παρουσιάστηκαν ως εθελοντές σε μελέτη του Πανεπιστημίου του Yale.. Η διαδικασία ήταν ότι οι συμμετέχοντες αρχικά θα χωρίζονταν σε ζευγάρια. Μετά από κλήρωση κάποιος θα έπαιζε τον ρόλο του «μαθητή» και ο άλλος του «δασκάλου». Η κλήρωση, ωστόσο, ήταν πλασματική, έτσι ώστε ο εθελοντής να ήταν πάντα ο “δάσκαλος” και ο “μαθητής” να ήταν συνεργάτης του Milgram (που προσποιούνταν ότι ήταν και αυτός εθελοντής).
Ο λεγόμενος «μαθητής» κλεινόταν σε ένα δωμάτιο , όπου και μαζί με τον ερευνητή βρίσκονταν σε διπλανό δωμάτιο που υπήρχε μια ηλεκτρική γεννήτρια και μια σειρά από διακόπτες από 15 Volt (Ελαφρύ Shock) σε 375 Volt (κίνδυνος για σοβαρό σοκ) έως 450 Volt (θάνατος).
Στόχος του πειράματος:
Ο Milgram επικεντρώθηκε στο πόσο μακριά θα μπορούσαν να πάνε οι άνθρωποι που υπακούν σε διαταγές, όταν οι πράξεις τους βλάπτουν κάποιον άλλον άνθρωπο. Ο S. Milgram διαπίστωσε πόσο εύκολα οι απλοί άνθρωποι θα μπορούσαν να επηρεαστούν ώστε να βιαιοπραγούν, όπως για παράδειγμα, οι Γερμανοί στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Από την ιδέα στην πράξη:
Οι συμμετέχοντες “δάσκαλοι” ήταν 40 άνδρες, ηλικίας 20-50, των οποίων η εργασιακή κατάσταση κυμαινόταν από ανειδίκευτους εργάτες έως ένα status επαγγελματικό με prestige. Συμμετείχε επίσης άντρας ντυμένος με μια λευκή ενδυμασία, που για τις ανάγκες του πειράματος υποδύετο κάποιος ηθοποιός (όχι ο ίδιος ο Milgram).
Ο «μαθητής» ήταν δεμένος σε μια καρέκλα σε άλλο δωμάτιο και είχε επάνω του ηλεκτρόδια. Στον “μαθητή” ζητήθηκε να απομνημονεύσει λέξεις ανά ζεύγη, ενώ ο “δάσκαλος” εκφωνούσε την πρώτη λέξη του ζεύγους και ζητούσε την αντίστοιχή της μέσα από 4 πιθανές επιλογές.
Ο “δάσκαλος” είχε την υποχρέωση να εφαρμόσει ένα ηλεκτρικό σοκ για κάθε λανθασμένη απάντηση. Ταυτόχρονα αύξανε το επίπεδο του σοκ κάθε φορά. Υπήρχαν 30 διακόπτες στη γεννήτρια από 15 Volt (ελαφρύ σοκ) έως 450 Volt (Θάνατος).
Ο “μαθητής” έδινε κυρίως λανθασμένες απαντήσεις και για κάθε μια από αυτές ο δάσκαλος του εφάρμοζε ένα ηλεκτροσόκ. Όταν ο “δάσκαλος” δίσταζε να συνεχίσει και στρεφόταν προς τον πειραματιστή για καθοδήγηση, του δινόταν μία εντολή μέσα από ένα πρότυπο εντολών:
Εντολή 1 : παρακαλώ συνεχίστε.
Εντολή 2: το πείραμα απαιτεί να συνεχίσετε.
Εντολή 3 : είναι απολύτως απαραίτητο να συνεχίσετε.
Εντολή 4 : δεν έχετε καμία άλλη επιλογή από το να συνεχίσετε.
Αποτελέσματα :
Το 65% των συμμετεχόντων, συνέχισε στο υψηλότερο επίπεδο των 450 Volt. Όλοι οι συμμετέχοντες συνέχισαν έως τα 300 Volt.
Ο Milgram έκανε περισσότερα από ένα πείραμα – συνολικά 18 πειράματα που προσέγγιζαν την πρώτη μελέτη του. Το μόνο που έκανε ήταν να μεταβάλει τιε συνθήκες, για να δει πώς αυτό θα επηρέαζε την υπακοή.
Βασικό συμπέρασμα :
Οι περισσότεροι άνθρωποι είναι πολύ πιθανό να ακολουθήσουν τις διαταγές που τους έδωσε μια μορφή εξουσίας, ακόμη και όταν πρόκειται για την δολοφονία ενός αθώου ανθρώπου. Η υπακοή στην εξουσία είναι συνυφασμένη σε όλους μας από τον τρόπο με τον οποίο έχουμε μεγαλώσει: «Να τηρείτε ότι σας μαθαίνουν γονείς, δάσκαλοι και οι έχοντες μια κάποια μορφή εξουσίας».
Παράγοντες που επηρεάζουν την υπακοή
Το πείραμα του Μίλγκραμ πραγματοποιήθηκε πολλές φορές με παραλλαγές στην βασική διαδικασία και κατέληξε στον προσδιορισμό των παραγόντων που επηρεάζουν την υπακοή:
Η επίδραση του τόπου
- Οι εντολές δόθηκαν σε ένα πλαίσιο κύρους (Yale University) – όταν η μελέτη του Μίλγκραμ πραγματοποιήθηκε σε «κατώτερες» συνθήκες (κάποιο γραφείο στην πόλη), τα επίπεδα υπακοής μειώθηκαν. Αυτό υποδηλώνει ότι το κύρος του εντολέα είναι σημαντική παράμετρος για την υπακοή.
Ατομική ευθύνη
- Όταν υπάρχει μειωμένο επίπεδο προσωπικής ευθύνης, η υπακοή αυξάνεται.
- Όταν οι συμμετέχοντες μπορούσαν να ζητήσουν βοήθεια για να συνεχίσουν, δεν δίστασαν να ανεβάσουν και τον τελικό διακόπτη των 450 volts
Νομιμοποίηση των Αρχών
- Οι άνθρωποι τείνουν να υπακούν σε μορφές κύρους έχοντες εξουσία.
- Η νόμιμη εξουσία και η υπακοή σε αυτήν έχει ήδη προσδιοριστεί από τον τρόπο που ανατράφηκε το υποκείμενο (π.χ. οικογένεια, σχολείο, επάγγελμα, στρατός κ.λπ.)
Κατάσταση των Αρχών
- Ο “πειραματιστής” που συμμετείχε, φορούσε άσπρη ενδυμασία(ποδιά), γεγονός που του προσέδιδε υψηλό κύρος.
Υποστήριξη
- Αν το υποκείμενο έχει υποστήριξη από φίλο ή άλλον δικό του άνθρωπο, η υπακοή μειώνεται.
- Επίσης, η παρουσία άλλων, που θα αμφισβητήσουν τις εντολές ή το κύρος της φιγούρας με εξουσία, μειώνει την υπακοή. Αυτό εμφανίστηκε ως φαινόμενο, σε παραλλαγή του πειράματος, όταν μελετήθηκε “πείραμα ανυπακοής”.
Η αρχή του κύρους και της εξουσίας
- Είναι ευκολότερο να υπάρξει ανυπακοή, αν υπάρχει κάποια απόσταση από το πρόσωπο κύρους που δίνει τις εντολές. Όταν για παράδειγμα οι εντολές δίνονταν τηλεφωνικά, η υπακοή μειωνόταν κατά 21%.
- Αντίθετα, όταν υπήρχε ιδιαίτερη εγγύτητα με το πρόσωπο κύρους, η υπακοή αυξανόταν δραματικά.
Πριν ξεκινήσει το πείραμα του ο Μίλγκραμ είχε κάνει μια «δημοσκόπηση» ανάμεσα στους ψυχιάτρους και στους ψυχολόγους. Η ερώτησή του ήταν τι ποσοστό των εθελοντών θα έφτανε ως τον τελευταίο μοχλό. Σχεδόν όλοι απάντησαν ότι κανείς δε θα έφτανε ως τον τελευταίο μοχλό, πέρα ίσως από κάποια άτομα με κρυπτοσαδιστικές τάσεις, καθαρά παθολογικές.
Δυστυχώς έκαναν λάθος. Μόλις το 5% των «δασκάλων» αρνήθηκαν εξ’ αρχής να συμμετάσχουν σε ένα τέτοιο πείραμα και αποχώρησαν (συνήθως με ύβρεις κατά του πειραματιστή). Το υπόλοιπο 95% προχώρησε πολύ το πείραμα, πάνω από τα 150 βολτ. Και το 65% έφτασε μέχρι τον τελευταίο μοχλό, τα πιθανότατα θανατηφόρα 450 βολτ!
Μεθοδολογικά Ζητήματα
Οι μελέτες του Milgram διεξήχθησαν σε συνθήκες εργαστηρίου και πρέπει να αναρωτηθούμε αν αυτό μας λέει κάτι για τις καταστάσεις της πραγματικής ζωής. Εμείς υπακούμε σε μια σειρά εντολών, σε πραγματικές συνθήκες ζωής, πολύ πιο διαφορετικές από ότι αυτές του πειράματος. Θα ήταν εξαιρετικά ενδιαφέρον να δούμε ποιοι παράγοντες λειτουργούν στην καθημερινή υπακοή. Το πείραμα του Milgram θα είναι πιο κατάλληλο για την διερεύνηση του τι συμβαίνει σε ένα στρατιωτικό πλαίσιο.
Οι συμμετέχοντες στη μελέτη του Μίλγκραμ ήταν όλοι άνδρες. Δεν είναι γνωστό ποια θα ήταν τα ευρήματα για τις γυναίκες.
Στη μελέτη του Milgram, οι συμμετέχοντες ήταν μια αμφιλεγόμενη επιλογή δείγματος. Οι συμμετέχοντες ανταποκρίθηκαν σε μια πρόσκληση μέσω εφημερίδων. Μπορεί λοιπόν να έχουμε μια δειγματοληπτική «προσωπικότητα εθελοντή»– δεν έχουν όλοι οι αναγνώστες του εντύπου την ίδια προσωπικότητα. Είναι, επίσης, πιθανό οι περισσότεροι να είχαν οικονομικά προβλήματα, ώστε μέσω της συμμετοχής σε ένα πείραμα να αποκομίσουν ένα χρηματικό ποσό.
Ηθική και δεοντολογία
Οι συμμετέχοντες πίστευαν ότι οι “μαθητές” ήταν πραγματικά πρόσωπα και επίσης εθελοντές. Ταυτόχρονα δεν γνώριζαν ότι ήταν μέλη της ερευνητικής ομάδας του Milgram.
Προστασία των συμμετεχόντων
Οι συμμετέχοντες με την έκθεσή τους σε στρεσογόνες καταστάσεις ,θα μπορούσαν να είχαν υποστεί ψυχολογική βλάβη.
Παρ’ όλα αυτά , ο Milgram παρακολούθησε κλινικά τους συμμετέχοντες για ικανό χρονικό διάστημα μετά το πείραμα , ούτως ώστε να διασφαλιστεί ότι δεν διαταράχθηκε η ψυχική τους υγεία.
Τα υποκείμενα του πειράματος του Milgram, εθελοντές φοιτητές, μάθαιναν από εκείνον ποιος ήταν ο στόχος του πειράματος. Έμαθαν ότι ο «μαθητευόμενος» ήταν ηθοποιός και ότι αυτός ποτέ δεν είχε υποστεί ηλεκτροσόκ. Ο Milgram προέβη στην αποκάλυψη για να τους ανακουφίσει, αλλά πέτυχε το ακριβώς αντίθετο. Αυτοί οι άνθρωποι, ειδικά το 65% που είχε φτάσει ως τον τελευταίο μοχλό, πέρασαν την υπόλοιπη ζωή τους μέσα στις τύψεις. Συνειδητοποίησαν έτσι ότι δεν ήταν και τόσο αθώοι όσο ήθελαν να πιστεύουν για τον εαυτό τους…
Πηγές:
- Το πείραμα του Milgram ανακτήθηκε από https://www.ideotopos.gr (τελευταία πρόσβαση 28/9/2020 στις 21.00)
