Οι εμπειρίες πένθους είναι συχνά πολύ οδυνηρές και αποτελούν τις διεργασίες μέσα από τις οποίες οι άνθρωποι θρηνούν για κάποιο πολύ δυσάρεστο συμβάν. Το πένθος είναι μια διεργασία που περιλαμβάνει κατά κύριο λόγο αντιδράσεις σε μια απώλεια, συνήθως θάνατο, ωστόσο, χρησιμοποιείται και για αντιδράσεις σε άλλων ειδών απώλειες, όπως η απώλεια της υγείας (όταν ερχόμαστε αντιμέτωποι με τη διάγνωση μιας ανίατης ή μη ασθένειας) ή η απώλεια ενός φίλου ή συντρόφου που φεύγει από τη ζωή μας.
Το πένθος μπορεί να έχει συνέπειες τόσο σωματικές αλλά και ψυχολογικές. Σε ψυχολογικό επίπεδο, το άτομο που πενθεί βιώνει αρχικά ένα σοκ και μούδιασμα, μια αίσθηση ότι η κατάσταση γύρω του δεν είναι πραγματική. Πολύ συχνό είναι το φαινόμενο να μην εκφράζεται κανένα συναίσθημα, να εμφανίζονται δυσκολίες στη συγκέντρωση και αρνητικά συναισθήματα όπως ενοχές, θυμός και θλίψη που ενίοτε οδηγεί σε σοβαρή κατάθλιψη. Τα έντονα συμπτώματα πένθους εμφανίζονται παροδικά σαν κύματα που διαρκούν αρκετά λεπτά και περιλαμβάνουν αναστάτωση, κλάμα, αναστεναγμούς και διαρκή νοερή ενασχόληση με την εικόνα του νεκρού. Δεν είναι λίγες οι φορές που οι άνθρωποι επιστρατεύουν μηχανισμούς άμυνας όπως η άρνηση και η απώθηση των συναισθημάτων τους, ώστε να αποφύγουν την οδυνηρή αντιμετώπιση της πραγματικότητας. Σε τέτοιες περιπτώσεις επιδίδονται σε διάφορες δραστηριότητες που περιλαμβάνουν από φάσεις υπερκινητικότητας έως και δραστηριότητες που μπορεί να θέσουν σε κίνδυνο την υγεία τους όπως η κατάχρηση αλκοόλ και ουσιών για να «ξεχαστούν». Επιπλέον, άνθρωποι αντιμέτωποι με τη διεργασία του πένθους δεν είναι να σπάνιο να αποσύρονται εντελώς από τις κοινωνικές συναναστροφές και να εμφανίζουν ανηδονία ακόμα και για δραστηριότητες που απολάμβαναν στο παρελθόν. Θα μπορούσε να πει κανείς, λοιπόν, πως τα ψυχολογικά συμπτώματα του πένθους είναι σε μεγάλο βαθμό υποκειμενικά. Το πώς πενθεί κανείς διαφέρει από προσωπικότητα σε προσωπικότητα και φυσικά επηρεάζεται και από εξωτερικούς παράγοντες όπως η σχέση με το άτομο που έφυγε και το υποστηρικτικό δίκτυο που έχει στη διάθεση του ο καθένας.
Μια παράμετρος του πένθους στην οποία δεν δίνεται εξίσου μεγάλη προσοχή με τις ψυχολογικές επιπτώσεις είναι το αντίκτυπο που έχει το πένθος στη σωματική υγεία. Διαταραχές του ύπνου και της πρόσληψης τροφής είναι συχνές και οδηγούν στην μεταβολή της ομοιόστασης του οργανισμού. Η οδύνη επιφέρει αλλαγές σε πολλά συστήματα του οργανισμού, όπως το ενδοκρινικό, το νευρικό και το ανοσοποιητικό. Φαίνεται πως τα άτομα που βιώνουν μια εμπειρία πένθους εκκρίνουν περισσότερες κατεχολαμίνες (οι λεγόμενες ορμόνες του στρες) και έχουν πιο ευάλωτο ανοσοποιητικό σύστημα λόγω της μειωμένης δραστηριότητας των κυττάρων-φονέων. Επιπλέον, μπορεί να παρατηρηθούν αλλαγές στην καρδιαγγειακή ρύθμιση, αρρυθμίες και επιδείνωση της υπέρτασης και είναι πιο συχνοί οι θάνατοι από καρδιακά προβλήματα σε ανθρώπους που βίωσαν ένα τόσο ψυχοπιεστικό γεγονός, όπως η απώλεια ενός αγαπημένου τους. Τέλος, υπάρχουν περιπτώσεις όπου η ψυχική οδύνη εμφανίζεται με σωματικά συμπτώματα όπως οι πόνοι, οι γαστρεντερικές ενοχλήσεις και η μειωμένη ενεργητικότητα.
Πότε «τελειώνει» το πένθος;
Η λήξη της διεργασίας του πένθους ονομάζεται ανάκαμψη. Φαίνεται πως, για να είναι πλήρης η ανάκαμψη σε μια φυσιολογική διεργασία προσαρμογής, μπορεί να χρειαστούν έως και δύο χρόνια. Κανένας αριθμός δεν μπορεί, φυσικά, να είναι απόλυτος, λαμβάνοντας υπόψη τις ειδικές παραμέτρους και παράγοντες που μπορεί να έχει η κάθε απώλεια στον κάθε άνθρωπο. Είναι πιθανόν η αίσθηση της απώλειας να μην υπερνικηθεί ποτέ πλήρως, όμως με τη φάση της ανάκαμψης εννοούμε ότι το άτομο πλέον έχει μια αισιόδοξη οπτική, είναι λειτουργικό και ικανό να αισθάνεται ευχαρίστηση και να προσαρμόζεται στις απαιτήσεις της καθημερινής ζωής. Είναι πολύ σημαντικό να αναγνωρίζουμε ότι, η ολοκληρωμένη και υγιής διαδικασία του πένθους μπορεί να οδηγήσει σε θετικά αποτελέσματα καθιστώντας το άτομο πιο παραγωγικό και δημιουργικό και βοηθώντας το να ιεραρχήσει εκ νέου τις προτεραιότητες του δίνοντας ένα νόημα στην ζωή του μετά την απώλεια.
Υπάρχουν τα «στάδια του πένθους»;
Πολλοί συχνά αναφέρονται στα λεγόμενα «στάδια του πένθους» και την πορεία που ακολουθούν μέχρι την ανάκαμψη. Ο όρος αυτός αναφέρθηκε πρώτη φορά από την ψυχίατρο Elisabeth Kübler-Ross, η οποία όρισε τα στάδια του πένθους για ασθενείς οι οποίοι βρίσκονται στο τελευταίο στάδιο μιας ανίατης ασθένειας και με την πάροδο του χρόνου επέκτεινε τη θεωρία της και σε καταστάσεις όπως ο θάνατος, ένας χωρισμός ή διαζύγιο, η απώλεια μιας δουλειάς ή ενός σημαντικού ποσού χρημάτων και η διάγνωση μιας ασθένειας. Τα στάδια αυτά περιλαμβάνουν:
- Άρνηση: Η πρώτη φάση όπου το άτομο πιστεύει πως το τραγικό γεγονός δεν συνέβη και ότι έχει γίνει κάποιο λάθος.
- Θυμός: Το άτομο βιώνει αισθήματα θυμού και συχνά αναρωτιέται: Γιατί σε μένα; Γιατί συνέβη κάτι τέτοιο; Ποιος φταίει;
- Διαπραγμάτευση: Περιλαμβάνει συμπεριφορές και σκέψεις που έχουν μέσα την ελπίδα ότι το άτομο μπορεί να αποφύγει την οδύνη. Για παράδειγμα: Θα έδινα τα πάντα για να γυρνούσε πίσω.
- Κατάθλιψη: Το άτομο περνάει στο στάδιο της απόσυρσης και της θλίψης, αδυνατώντας να βρει νόημα στη ζωή.
- Αποδοχή: Στο τελευταίο στάδιο το άτομο τελικά αποδέχεται τις αδυναμίες της ζωής και σταθεροποιεί τα συναισθήματα του έχοντας πιο υγιείς αντιδράσεις όταν ανακαλεί το τραγικό γεγονός.
Τα πέντε αυτά στάδια παρόλο που δεν υποστηρίζονται από την πλειοψηφία των ερευνητικών ευρημάτων, χρησιμοποιούνται συχνά ακόμα και από επαγγελματίες σε μια προσπάθεια να οριοθετηθεί το πένθος, ώστε κάθε φάση του να αντιμετωπιστεί πιο αποτελεσματικά. Δεν ακολουθούν αυστηρά γραμμική πορεία και μπορεί τα στάδια να αλληλοκαλύπτονται μεταξύ τους.
Φυσικά, πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη μας ότι όπως το πένθος δεν έχει τις ίδιες μορφές πάντα, έτσι και το πώς ο καθένας το βιώνει είναι εντελώς διαφορετικό. Δεν υπάρχει σωστό και λάθος στο πως επιλέγει ο καθένας να αντιμετωπίσει τις οδυνηρές εμπειρίες με τις οποίες έρχεται αντιμέτωπος, αρκεί αυτές να εκτείνονται σε ένα φυσιολογικό χρονικό διάστημα και να μην περιλαμβάνουν τακτικές που θέτουν σε κίνδυνο τον εαυτό του και τους γύρω του.
Βιβλιογραφία:
DiMatteo, M. R., & Martin, R. L. (2002). Εισαγωγή στην Ψυχολογία της Υγείας. Αθήνα: Πεδίο.
