Συχνά ερχόμαστε στη θέση να αποδώσουμε διαθέσεις και συμπεριφορές στους ανθρώπους γύρω μας. Η τάση των ατόμων να κρίνουν δίνοντας βάση σε συγκεκριμένες ερμηνείες μπορεί να εξηγηθεί από το Θεμελιώδες Σφάλμα Απόδοσης. Με άλλα λόγια, όλοι μας κουβαλάμε γνωστικές προκαταλήψεις που καταλήγουν να γίνονται απόψεις και κατά συνέπεια χαρακτηρισμοί και κατηγοριοποιήσεις. Γιατί όμως πέφτουμε σε αυτό το σφάλμα; Και με ποιο τρόπο ανακτάται η αλήθεια;
Τι ορίζεται ως Απόδοση;
Προτού εξηγηθεί περαιτέρω το Θεμελιώδες Σφάλμα Απόδοσης ίσως είναι αρκετά σημαντικό να ορισθεί τι είναι Απόδοση σύμφωνα με την επιστήμη της ψυχολογίας. Η Απόδοση είναι ένας όρος που χρησιμοποιείται για να εξηγήσει πως τα άτομα αντιλαμβάνονται τις αιτίες της καθημερινής εμπειρίας. Υπάρχουν δύο τύποι Απόδοσης. Η εξωτερική είναι εκείνη που αναφέρεται στην ερμηνεία της συμπεριφοράς κάποιου που προκαλείται από το περιβάλλον. Και η εσωτερική, εκείνη που αναφέρεται στην αιτία της συμπεριφοράς που προκαλείται από κάποιο εσωτερικό κίνητρο ή χαρακτηριστικό της προσωπικότητας του ατόμου. Το Θεμελιώδες Σφάλμα Απόδοσης προκύπτει όταν συγχέουμε την αιτία των ενεργειών ενός ατόμου με τη λάθος απόδοση.
Ορίζοντας το φαινόμενο
Συμπεριφορές τέτοιου είδους ανήκουν στον κλάδο της κοινωνικής ψυχολογίας. Το Θεμελιώδες Σφάλμα Απόδοσης ( Fundamental Attribution Error), γνωστό σε κάποιους και ως μεροληψία αντιστοιχίας ή αποτέλεσμα απόδοσης, ορίζεται ως η τάση του ατόμου να δίνει υπερβολική έμφαση σε ερμηνείες ή σε εξηγήσεις. Αυτές οι ερμηνείες βασίζονται στην προσωπικότητα για συμπεριφορές που παρατηρούνται σε άλλους. Από την άλλη, δεν δίνει ιδιαίτερη έμφαση στις περιστασιακές εξηγήσεις. Αναλυτικότερα, οι άνθρωποι τείνουν να έχουν μία γνωστική προκατάληψή. Υποθέτουν ότι οι ενέργειες ενός ατόμου εξαρτώνται από τις εξωγενείς, κοινωνικές και περιβαλλοντικές συνθήκες που επηρεάζουν το άτομο.
Ο όρος Θεμελιώδες Σφάλμα Απόδοσης επινοήθηκε από τον Lee Ross μερικά χρόνια μετά από ένα κλασσικό πείραμα των Edward E. Jones και Victor Harris (1967). Σε μία δημοφιλή για την εποχή εργασία του, ο Ross υποστήριξε ότι το Θεμελιώδες Σφάλμα Απόδοσης αποτελεί το εννοιολογικό υπόβαθρο για το πεδίο της κοινωνικής ψυχολογίας.
Παραδείγματα για καλύτερη κατανόηση του φαινομένου
Για να γίνει πιο κατανοητό το φαινόμενο, η συνεισφορά παραδειγμάτων κρίνεται σημαντική. Εδώ το Θεμελιώδες Σφάλμα Απόδοσης εναπόκειται στο να βλέπει κανείς τις πράξεις κάποιου άλλου σαν να αντανακλούν αποκλειστικά την προσωπικότητά του, απορρίπτοντας τελείως τους εξωγενείς παράγοντες.
Ένα απλό και καθημερινό παράδειγμα συμπεριφοράς που εξηγεί το Θεμελιώδες Σφάλμα Απόδοσης είναι οι σκέψεις που φέρνει η δυσφορία από ένα ατυχές περιστατικό στο δρόμο. Όταν ένας οδηγός αποκόπτεται από έναν άλλον μέσα στην κυκλοφορία των αυτοκινήτων, ο πρώτος θα αποδώσει συνήθως την συμπεριφορά στην προσωπικότητα του δεύτερου. Θα σκεφτεί ότι είναι κακός οδηγός ή εγωιστής και αγενής. Αλλά σίγουρα η πρώτη σκέψη δεν θα είναι ότι του έτυχε κάτι πολύ σοβαρό και γι’ αυτό συμπεριφέρθηκε έτσι. Στην αντίθετη περίπτωση ο ίδιος άνθρωπος, όταν πρόκειται για τον εαυτό του, θα δικαιολογηθεί λέγοντας ότι επηρεάστηκε από περιστασιακά εξωτερικά αίτια. Έτσι το Θεμελιώδες Σφάλμα Απόδοσης εξηγεί γιατί συχνά κρίνουμε τους άλλους σκληρά. Αντίθετα, αφήνουμε τον εαυτό μας να ξεφύγει της κριτικής, εκλογικεύοντας την δική μας συμπεριφορά.
Δυστυχώς, το πιο θλιβερό παράδειγμα για το Θεμελιώδες Σφάλμα Απόδοσης είναι η κατηγορία του θύματος για ότι του συνέβη. Η τάση να γίνονται εσωτερικές αποδόσεις στο θύμα για ένα περιστατικό για το οποίο επ’ ουδενί λόγω δεν ευθύνεται είναι συχνές. Πολλές είναι οι φορές που η κοινωνία φέρεται με σκληρότητα και δημιουργεί παραφωνία. Θεωρεί το θύμα υπεύθυνο για τον πόνο του. Αποδίδει το γεγονός σε εσωτερικές συμπεριφορές που το προκάλεσαν βγάζοντας αυθαίρετα συμπεράσματα. Με άλλα λόγια εκφέρει την άποψη ότι το θύμα αποζητούσε αυτό που του συνέβη.
Αιτίες του φαινομένου
Ποιές είναι λοιπόν οι αιτίες από τις οποίες προκύπτει το Θεμελιώδες Σφάλμα Απόδοσης; Τείνουμε να κάνουμε ένα Θεμελιώδες Σφάλμα Απόδοσης όταν προσπαθούμε να αναζητήσουμε αιτίες για τις ενέργειες των άλλων. Το πιο προφανές είναι να αποδώσουμε την ενέργεια στην διάθεση του προσώπου. Εξάλλου, δεν μπορούμε να γνωρίζουμε ποιες άλλες περιστασιακές επιπτώσεις μπορεί να έχουν συμβεί.
Αναλυτικότερα, το Θεμελιώδες Σφάλμα Απόδοσης υπάρχει λόγω του τρόπου με τον οποίο οι άνθρωποι έχουν μάθει να αντιλαμβάνονται τον κόσμο. Ενώ κάποιος έχει συνήθως αρκετά καλή ιδέα για τον χαρακτήρα του, τα κίνητρά του και τους παράγοντες που επηρεάζουν την καθημερινότητά του, σπάνια γνωρίζει όλα όσα συμβαίνουν σε κάποιον άλλο. Είναι πολύ απλό να καταλάβει κανείς ότι ένα άτομο κάνει κάτι γιατί απλά έτσι είναι παρά να αναζητήσει τις συνθήκες που τον οδήγησαν στην κατάσταση.
Είναι ενδιαφέρον λοιπόν να δούμε ότι όταν πρόκειται να εξηγήσουμε την δική μας συμπεριφορά, τείνουμε να έχουμε την αντίθετη μεροληψία του Θεμελιώδους Σφάλματος Απόδοσης. Όταν συμβαίνει κάτι θα κατηγορήσουμε τις εξωτερικές δυνάμεις παρά τα στοιχεία της προσωπικότητάς μας. Ίσως όταν πρόκειται για προσωπικές ενέργειες, έχουμε περισσότερες πληροφορίες απ’ ότι για κάποιον ξένο. Όταν πρόκειται να εξηγήσουμε τη συμπεριφορά ενός άλλου ατόμου, το μόνο που έχουμε είναι οι πληροφορίες που είναι εύκολα παρατηρήσιμες.
Πώς συνδέεται η προκατάληψη ηθοποιού-παρατηρητή με το Θεμελιώδες Σφάλμα Απόδοσης;
Στο Θεμελιώδες Σφάλμα Απόδοσης τεκμηριώνεται αυτό το φαινόμενο, παρόλο που είναι πολύ πιθανό να υπάρχουν μεταβλητές κατάστασης και αποδίδουμε αυτόματα την αιτία σε εσωτερικά χαρακτηριστικά. Το θεμελιώδες σφάλμα απόδοσης εξηγεί γιατί οι άνθρωποι συχνά κατηγορούν άλλους ανθρώπους για πράγματα στα οποία συνήθως δεν έχουν κανέναν έλεγχο. Ο όρος κατηγορώ το θύμα χρησιμοποιείται συχνά από τους κοινωνικούς ψυχολόγους για να περιγράψει ένα φαινόμενο στο οποίο οι άνθρωποι κατηγορούν αθώα θύματα εγκλημάτων για την ατυχία τους. Σε τέτοιες περιπτώσεις, οι άνθρωποι μπορεί να κατηγορήσουν το θύμα ότι δεν προστάτευσε τον εαυτό του από το συμβάν συμπεριφερόμενος με συγκεκριμένο τρόπο ή ότι δεν έλαβε συγκεκριμένα προληπτικά μέτρα για την αποφυγή ή την αποτροπή του συμβάντος.
Παραδείγματα αυτού περιλαμβάνουν την κατηγορία των επιζώντων για βιασμό, ενδοοικογενειακή βία και απαγωγή ότι συμπεριφέρθηκαν με τρόπο που για κάποιο λόγο προκάλεσε τους επιτιθέμενούς τους. Οι ερευνητές προτείνουν ότι η εκ των υστέρων προκατάληψη κάνει τους ανθρώπους να πιστεύουν λανθασμένα ότι τα θύματα θα έπρεπε να ήταν σε θέση να προβλέψουν μελλοντικά γεγονότα και επομένως να λάβουν μέτρα για να τα αποφύγουν. Ουσιαστικά, οι άνθρωποι τείνουν να κάνουν διαφορετικές αποδόσεις ανάλογα με το αν είναι ο ηθοποιός ή ο παρατηρητής σε μια κατάσταση.
Κατανόηση
Η μεροληψία ηθοποιού-παρατηρητή τείνει να είναι πιο έντονη σε καταστάσεις όπου τα αποτελέσματα είναι αρνητικά. Για παράδειγμα, σε μια κατάσταση όπου ένα άτομο βιώνει κάτι αρνητικό, το άτομο συχνά κατηγορεί την κατάσταση ή τις περιστάσεις. Όταν κάτι αρνητικό συμβαίνει σε ένα άλλο άτομο, οι άνθρωποι συχνά κατηγορούν το άτομο για τις προσωπικές του επιλογές, συμπεριφορές και πράξεις. Με άλλα λόγια, όταν συμβαίνει σε εμάς, είναι έξω από τον έλεγχό μας, αλλά όταν συμβαίνει σε κάποιον άλλο, για όλα φταίει.
Οι ερευνητές ανακάλυψαν ότι οι άνθρωποι τείνουν να υποκύπτουν σε αυτή την προκατάληψη λιγότερο συχνά με άτομα που γνωρίζουν καλά, όπως στενούς φίλους και μέλη της οικογένειας. Επειδή έχουμε περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τις ανάγκες, τα κίνητρα και τις σκέψεις αυτών των ατόμων, είναι πιο πιθανό να λάβουμε υπόψη τις εξωτερικές δυνάμεις που επηρεάζουν τη συμπεριφορά.
Γιατί είναι επικίνδυνη η ενοχοποίηση των θυμάτων
Το να κατηγορείς το θύμα καθιστά πιο δύσκολο για αυτό το άτομο να εμφανιστεί και να αναφέρει την επίθεση. Σε κοινωνικό επίπεδο, σημαίνει ότι καταγγέλλονται λιγότερα εγκλήματα και διώκονται λιγότεροι θύτες. Η ενοχοποίηση των θυμάτων ενισχύει επίσης συμπεριφορές που μοιάζουν με αυτές των θυτών. Επιτρέπει στους δράστες να αποφύγουν να λογοδοτήσουν για τις πράξεις τους. Η ενοχοποίηση των θυμάτων μπορεί να οδηγήσει σε αυξημένη και περιττή ταλαιπωρία των θυμάτων. Μπορεί να βιώσουν γελοιοποίηση, ενώ ταυτόχρονα βλέπουν τους θύτες τους να αποφεύγουν την τιμωρία αντί να πάρουν τη δικαίωση που τους αξίζει. Αυτό μπορεί να αυξήσει τα άσχημα συναισθήματα όπως η ντροπή και η ενοχή καθώς καθυστερεί την επούλωση των πληγών τους.
Απαλλαγή από το σφάλμα
Αναγνώριση του σφάλματος
Προκειμένου να αποφευχθεί οποιοδήποτε από αυτά, είναι πρώτα σημαντικό να αναγνωρίσουμε ότι κάνουμε τέτοια σφάλματα. Μόλις καταλάβουμε ότι είμαστε επιρρεπείς σε αυτά, μπορούμε να είμαστε επιφυλακτικοί όταν συμβαίνουν. Όταν θυμώνουμε με κάποιον ή τον κατηγορούμε, είναι σημαντικό για εμάς να εξετάσουμε πρώτα τις συνθήκες υπό τις οποίες εκτυλίχθηκε η κατάσταση. Δεν ξέρουμε τι μπορεί να συμβαίνει στη ζωή τους, επομένως μπορεί να υπάρχουν περισσότερα στην κατάσταση.
Κατανόηση και Ενσυναίσθηση
Συχνά είναι αδύνατο να κατανοήσουμε την κατάσταση των άλλων. Πολλές φορές οι άνθρωποι κάνουν το λάθος να κατηγορήσουν το θύμα για αυτό που του συνέβη. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο τα θύματα εγκλημάτων ή βιασμών ρωτιούνται συχνά τι θα μπορούσαν να είχαν κάνει διαφορετικά για να το αποτρέψουν. Η ενσυναίσθηση επιτρέπει στους ανθρώπους να οικοδομούν κοινωνικές σχέσεις με τους άλλους. Κατανοώντας τι σκέφτονται και αισθάνονται, οι άνθρωποι είναι σε θέση να ανταποκριθούν κατάλληλα σε κοινωνικές καταστάσεις.
Άσχημα πράγματα μπορούν πιθανότατα να σας συμβούν κάποια στιγμή στη ζωή σας. Έτσι, την επόμενη φορά που θα βρεθείτε να αναρωτιέστε τι έκανε κάποιος άλλος για να πάθει αυτό που έπαθε κάντε το εξής: αφιερώστε λίγο χρόνο για να εξετάσετε τις ψυχολογικές αποδόσεις και τις προκαταλήψεις που επηρεάζουν την κρίση σας. Αντί να κατηγορείτε το θύμα, δοκιμάστε να μπείτε στη θέση αυτού του ατόμου και ίσως αποκτήσετε περισσότερη ενσυναίσθηση .
Το Θεμελιώδες Σφάλμα Απόδοσης είναι αδύνατο να ξεπεραστεί πλήρως. Αλλά με έναν συνδυασμό επίγνωσης και μερικών μικρών εργαλείων και τακτικών, μπορείτε να είστε πιο ευγενικοί και με ενσυναίσθηση προς τους ανθρώπους.
Κλείνοντας
Ευτυχώς, η ενοχοποίηση θυμάτων έχει γίνει πιο εμφανής τα τελευταία χρόνια. Ορισμένες δικαστικές αίθουσες και μέσα ενημέρωσης αλλάζουν τον τρόπο με τον οποίο απευθύνονται στα θύματα. Είναι σημαντικό να κατανοήσουμε την τάση μας να κατηγορούμε το θύμα. Το να μάθει κάποιος περισσότερα σχετικά με το γιατί συμβαίνει αυτό μπορεί να τον βοηθήσει να μάθει να αναγνωρίζει την ευθύνη προς το θύμα. Επιπλέον, μπορεί να βοηθήσει να σταματήσει κανείς να κατηγορεί τους άλλους ή ακόμα και τον εαυτό του. Τέλος, το πιο σημαντικό είναι να αισθανθούν τα θύματα ασφαλή. Είναι η ώρα να κατανοήσουμε ότι τα θύματα δεν φέρουν ευθύνη των όσων πέρασαν.
