Η παρένθετη μητρότητα αποτελεί ένα ζήτημα που επανέρχεται τα τελευταία είκοσι χρόνια με αυξανόμενη σφοδρότητα κάθε φορά, καθώς εγείρει έντονο δημόσιο διάλογο λόγω της σύγκλισης εντός της ποικίλων επιστημονικών τομέων: της ιατρικής, της βιοηθικής και του δικαίου. Με αφορμή τον πρόσφατο νόμο 5089/2024 «Ισότητα στον πολιτικό γάμο, τροποποίηση του Αστικού Κώδικα και άλλες διατάξεις», θα ήταν εύλογο να επανεξετάσουμε τους όρους και τις προυποθέσεις, αλλά ακόμα-ακόμα και την ίδια την υπόσταση της πρακτικής αυτής, προκειμένου να κατανοήσουμε τη σημασία της παρένθετης μητρότητας, έτσι όπως διαμορφώνεται μέσα στη μετανεωτερική κοινωνία.
ΤΟ ΝΟΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
Παρένθετη μητρότητα ονομάζεται η αναπαραγωγική μέθοδος εκείνη, η οποία επιτρέπει σε μία γυναίκα να κυοφορεί και να γεννά ένα παιδί για λογαριασμό ενός άλλου προσώπου. Στην Ελλάδα, η μέθοδος αυτή επετράπη για πρώτη φορά με τον νόμο 3089/2002. Όπως ορίζεται στο άρθρο 1458 του Αστικού Κώδικα, «η μεταφορά στο σώμα άλλης γυναίκας γονιμοποιημένων ωαρίων, ξένων προς την ιδίαν, και η κυοφορία από αυτήν επιτρέπεται με δικαστική άδεια που παρέχεται πριν από τη μεταφορά, εφόσον υπάρχει έγγραφη και χωρίς αντάλλαγμα συμφωνία των προσώπων που επιδιώκουν να αποκτήσουν τέκνο και της γυναίκας που θα κυοφορήσει, καθώς και του συζύγου της, αν αυτή είναι έγγαμη. Η δικαστική άδεια παρέχεται ύστερα από αίτηση της γυναίκας που επιθυμεί να αποκτήσει τέκνο, εφόσον αποδεικνύεται ότι αυτή είναι ιατρικώς αδύνατο να κυοφορήσει και ότι η γυναίκα που προσφέρεται να κυοφορήσει είναι, εν όψει της κατάστασης της υγείας της, κατάλληλη για κυοφορία». Προϋποθέσεις, επομένως, της χρήσης της ανωτέρω μεθόδου υποβοηθούμενης αναπαραγωγής είναι η αδυναμία τεκνοποίησης για ιατρικούς λόγους και η απουσία ανταλλάγματος. Η δυνατότητα αυτή, την οποία παρέχει το νομικό πλαίσιο, υπακούει στο δικαίωμα απόκτησης τέκνων, που απορρέει από την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας, έτσι όπως κατοχυρώνεται στο άρθρο 5 του Συντάγματος, καθώς επίσης και στο δικαίωμα του ανθρώπου να ρυθμίζει ελεύθερα την ιδιωτική και οικογενειακή του ζωή, όπως ορίζεται στο άρθρο 9 του Συντάγματος.
Ο ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΗ
Τοποθετώντας την υιοθέτηση της μεθόδου αυτής μέσα στη μετανεωτερική κοινωνία, εντοπίζουμε τη ρευστοποίηση του οικογενειακού μοντέλου μέσα από τη μετατόπιση από το βιολογικό δεσμό στον κοινωνικό και, κυρίως, μέσα από την αναγκαιότητα της ανάδυσης νέων βιοκοινωνικών κατασκευών. Ωστόσο, η μετανεωτερική πραγματικότητα συνυφαίνεται με την υιοθέτηση αρχών σύμφωνων με τη λειτουργία μιας ελεύθερης αγοράς, στην οποία η συμβατική ελευθερία προτεραιοποιείται και υπερτερεί σε βάρος άλλων αγαθών, άξιων νομικής προστασίας. Μήπως ο χείμαρρος του καπιταλισμού έρχεται να συμπαρασύρει και την ιατρικώς υποβοηθούμενη παραγωγή, η οποία από επικουρικό ρόλο σταδιακά διαδραματίζει ρόλο κύριου παίκτη στο παιχνίδι της αγοράς; Ενδοιασμοί εμφανίζονται στο μέτρο που η υπέρβαση του βιολογικού θεμελίου της συγγένειας συνιστά μία νέα μορφή εκμετάλλευσης πάνω στο γυναικείο σώμα. Η αρχική αποσύνδεση της αναπαραγωγής από τη σεξουαλική πράξη λόγω ανικανότητας ή άλλων σοβαρών λόγων υγείας φτάνει στο σημείο να αποσυνδέει, επίσης, τη βιολογική μητέρα από την κυοφορία και την κυοφόρο από το κυοφορούμενο.
ΤΟ ΓΥΝΑΙΚΕΙΟ ΣΩΜΑ ΣΕ ΝΕΑ ΜΟΡΦΗ ΥΠΟΔΟΥΛΩΣΗΣ
Φοβάμαι πως η θεοποίηση της ατομικής βούλησης παραβλέπει πως ορισμένα πράγματα είναι, αφενός στενά συνδεδεμένα με τον άνθρωπο ως οντότητα και, αφετέρου, ανεπίδεκτα οικονομικής συναλλαγής. Η ρύθμιση του δεσμού, του συναισθήματος και του αποχωρισμού με όρους συμβατικών κανόνων μοιάζει να καθιστούν εμπορεύσιμο το γυναικείο σώμα μέσω της διαίρεσής του σε επιμέρους τμήματα. Η πρακτική της παρένθετης μητρότητας αντικειμενοποιεί τη γυναίκα και το παιδί, καταστρατηγεί την ευμενή συμβολή της βιοϊατρικής διαμεσολάβησης και εργαλειοποιεί το γυναικείο σώμα. Οι προβληματισμοί αυτοί βρίσκουν έρεισμα στα άρθρα 2 και 106 παρ. 2 του Σ, τα οποία προστατεύουν καταφανώς την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και ειδικά από κάθε οικονομική πρωτοβουλία που δρα σε βάρος της. Είναι αδύνατον σε αυτό το στάδιο των ιστορικών συγκυριών να μην αξιολογήσουμε τον κατακερματισμό που υφίσταται η γυναικεία ύπαρξη με την επάνοδο ενός νέου πατριαρχικού ελέγχου, που αλλοτριώνει και αποξενώνει το γυναικείο σώμα, ενώ σκοπός μας θα έπρεπε να είναι η ενίσχυση της γυναικείας ύπαρξης ως όλου και αδιαίρετου συμπεριλαμβανομένης της ψυχικής και της ενσώματης διάστασης.
ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΑ «ΜΩΡΩΝ»
Η Ινδία, η Ταϋλάnδη και το Νεπάλ αποτελούν παραδείγματα χωρών, στις οποίες η παρένθετη μητρότητα απαγορεύτηκε λόγω εκτεταμένης εκμετάλλευσης, με την κατάσταση να συνεχίζεται δίνοντας τη σκυτάλη στην Ουκρανία. Παρασκηνιακές υπηρεσίες, αγορά χωρίς διαφάνεια, ιατρικές μονάδες που υπολειτουργούν, εμπορία ανθρώπων, απουσία ιατρικής περίθαλψης των παρένθετων μητέρων, συνθήκες εξαθλίωσης, αποσιώπηση ή απόκρυψη στοιχείων της κατάστασης υγείας και σχέσεις εκμετάλλευσης αποτελούν αποδείξεις του τρόπου, που υιοθετήθηκε η πρακτική της παρένθετης μητρότητας στο εξωτερικό, και ενδείξεις της τροχιάς, που μπορεί η κατάσταση να λάβει και εσωτερικά στη δική μας έννομη τάξη. Στατιστικά οι κυοφορούσες γυναίκες προέρχονται από δυσμενέστερη κοινωνική τάξη, ενώ οι μητέρες που αποφασίζουν να αποκτήσουν παιδί με τη μέθοδο αυτή συνήθως είναι μορφωμένες και ανήκουν στις ανώτερες οικονομικές τάξεις. Το γεγονός αυτό αποδίδει στο ζήτημα μία ταξική διάσταση, η οποία επιβεβαιώνει τη λανθάνουσα εμπορική και εκμεταλλευτική δυνατότητα. Επίσης, φέρνει στο προσκήνιο την έννοια της συναίνεσης της κυοφορούσας, μια ιδιαίτερα δύσκολη έννοια να προσδιοριστεί στο δίκαιο, λόγω των πολύπλοκων ψυχικών και κοινωνικών πιέσεων, που μπορούν να μετασχηματίζουν ένα «όχι» σε ένα συναινετικό «ναι».
ΙΑΤΡΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ
Οι χώρες που παρουσιάζουν ευέλικτο σχετικό νομικό πλαίσιο, συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας, μαρτυρούν συγχρόνως την μετατροπή τους σε νομοθετικούς παραδείσους, που προσελκύουν υποψηφίους γονείς, για να έρθουν και να αποκτήσουν παιδί. Ενώ παλιότερα ο νόμος επέβαλλε και οι δύο γυναίκες να έχουν την κατοικία τους στην Ελλάδα, πλέον με το νόμο 4707/2014 καταργείται η προϋπόθεση αυτή, δημιουργώντας ένα κενό στην ελληνική έννομη τάξη, ώστε να επιτρέπει στους υποψηφίους γονείς να επιδίδονται σε έναν αναπαραγωγικό τουρισμό, που επιφέρει τεράστια οικονομικά κέρδη στις κλινικές μονάδες ιατρικής υποβοήθησης. Αν και στη χώρα μας διατηρείται η απαγόρευση του ανταλλάγματος- στηριζόμενη πάνω σε μία βάση αλτρουισμού- πώς επιβεβαιώνεται η απουσία υποκρυπτόμενης αμοιβής και η διαφάνεια του συστήματος υγείας;
Ο ΑΥΤΟΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΠΡΑΞΗΣ
Ο προορισμός όλης της συζήτησης, που εγείρεται, είναι στην ουσία ο καθορισμός των ορίων, με τα οποία μία έννομη τάξη νοηματοδοτεί τη συμβατική ελευθερία. Το να έχει κανείς τη «δυνατότητα» ως όπλο στα χέρια του δεν σηματοδοτεί αυτόματα και την αξία υλοποίησης της. Έχει σημασία στο επίμαχο θέμα η γυναίκα και το παιδί να προσεγγιστούν ως ολοκληρωμένες υπάρξεις, που να μην καθίστανται σε κάθε ευκαιρία ευάλωτες σε αποστράγγιξη από κάθε νόημα, που εσωκλείουν. Η φιλοσοφική θεώρηση του Καντ βρίσκει έδαφος στην περίπτωση αυτή, καθώς ο ίδιος αναφέρει πως κάθε άνθρωπος αποτελεί σκοπό και όχι μέσο και πως η χρησιμότητα δεν καθιστά την καλή θέληση σημαντική στους γνώστες, και ούτε καθορίζει την αξία της. Η ελληνική έννομη τάξη οφείλει να μεριμνά και να προστατεύει τα υποκείμενα του δικαίου, όταν αυτά ετεροκαθορίζονται και βλάπτονται. Δεν μπορεί να υπάρξει γονεϊκότητα, αν αυτή στηρίζεται στην καταπάτηση δικαιώματος άλλου ανθρώπου. Αυτό, που μου προκαλεί το ενδιαφέρον, σε ένα επίπεδο καθημερινής παρατήρησης, είναι η δυσφορία των ανθρώπων στο να υπάρχει και κάτι, το οποίο δεν μπορούν. Δεν συγκροτείται το δίκαιο πάντα σε δικαίωμα.
Βιβλιογραφία:
- Το Σύνταγμα της Ελλάδος και ο Αστικός Κώδικας
- Μαρία Καλογήρου,Ενδίδοντας στην εμπορική λογική-Το παράδειγμα της παρένθετης μητρότητας,2024, nomarchia.gr
- Ελένη Ρεθυμιωτάκη- Μαρίνα Μαροπούλου-Χριστίνα Τσακιστράκη, Φεμινισμός και Δίκαιο,2015, Σύνδεσμος Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών
- Immanuel Kant, Τα θεμέλια της Μεταφυσικής των Ηθών
- Θανάσης Κ. Παπαχρίστου, Οικογενειακό Δίκαιο,2014, Σάκκουλας
