Την προηγούμενη εβδομάδα, ταξιδέψαμε, νοητά, στην Βραυρώνα. Σήμερα θα πάμε στην δυτική πλευρά της Αττικής, πιο συγκεκριμένα στην Ελευσίνα,όπου θα μάθουμε για την Δήμητρα και την Περσεφόνη . H Ελευσίνα κατοικούνταν, ήδη από την προϊστορική εποχή. Κατά την κλασική αρχαιότητα, η περιοχή ήταν πολύ σπουδαία. Κάθε ηγεμόνας ήθελε να συνδέσει το όνομα του μαζί της. Στις μέρες μας, είναι πια μία βιομηχανική περιοχή. ‘Οπως έγραψε κάποτε και ο Νίκος Γκάτσος, «εκεί που σμίγανε τα χέρια τους οι μύστες, ευλαβικά πριν μπουν στο θυσιαστήριο, τώρα πετάνε αποτσίγαρα οι τουρίστες, και το καινούριο παν να δουν διυλιστήριο».
Γιατί ήταν τόσο σημαντική η περιοχή κατά τους κλασικούς χρόνους; Και ποιοί είναι αυτοί οι μύστες για τους οποίους μιλάει ο ποιητής;
Το προάστιο αυτό της Αττικής είναι ιδιαίτερα διάσημο για το ιερό της Δήμητρας και της Κόρης (της Περσεφόνης) που φιλοξενεί. Η Περσεφόνη ήταν, σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία, η κόρη της Δήμητρας. Οι δυο τους ήταν οι δύο πλευρές του ίδιου νομίσματος. Η Δήμητρα φρόντιζε και την καρποφορία της γης, ενώ η Περσεφόνη για τις ψυχές που κατέβαιναν στον Κάτω Κόσμο. Ήταν φοβερή και τρομερή και για αυτό το λόγο την αποκαλούσαν «Κόρη».
Ο Μύθος για την Δήμητρα και την Περσεφόνη
Ένα ποίημα του 7ου αι.π.Χ., γνωστό ως ο «Ομηρικός» ύμνος,μας διηγείται τα σημαντικότερα επεισόδια στη ζωή των δύο αυτών θεοτήτων. Κάποια μέρα η Περσεφόνη έπαιζε ανέμελη με τις φίλες της και εμφανίστηκε ξαφνικά ο Άδης. Την άρπαξε και τη μετέφερε στο Κάτω Κόσμο. Παρόλο που η Περσεφόνη φώναζε, ζητώντας τη μητέρα της, η Δήμητρα δεν μπορούσε να την ακούσει. Περιπλανήθηκε προς αναζήτηση της για εννέα ημέρες. ‘Όταν δεν την βρήκε σταμάτησε στην Ελευσίνα. Εκεί, μεταμφιεσμένη σε γηραιά κυρία, έγινε η τροφός της βασιλικής οικογένειας. Άλειφε το γιο τους με αμβροσία, προσπαθώντας να του προσφέρει την αθανασία. Η βασίλισσα το έμαθε και φοβήθηκε ότι θα του κάνει κακό. Την εμπόδισε από το να συνεχίσει, μια κίνηση που προσέβαλε τη θεά. Η Δήμητρα φανέρωσε την οργή της και η οικογένεια για να την εξευμενίσει της αφιέρωσε ένα βωμό. Εκείνη, όμως, παρέμενε δυσαρεστημένη καθώς η κόρη της ακόμα αγνοούταν.
Προκάλεσε ξηρασία στην γη. Δεν υπήρχε κανενός είδους βλάστηση, και επομένως ούτε τροφή για ανθρώπους και ζώα και ούτε δυνατότητα για την πραγματοποίηση θυσιών προς τους θεούς. Ο Δίας κατάλαβε τι συνέβαινε και παρενέβη, ζητώντας από την Δήμητρα να επαναφέρει την τάξη. Εκείνη αρνήθηκε και απαίτησε την επιστροφή της Περσεφόνης. Η Περσεφόνη γύρισε στη μητέρα της. Δυστυχώς, όμως, είχε καταναλώσει σπόρους ροδιού και έπρεπε να επιστρέψει στον Κάτω Κόσμο και στον Άδη, που ήταν, πλέον, σύζυγος της. Με σκοπό να ικανοποιήσει τόσο τον αδερφό του, όσο και την Δήμητρα, ο Δίας επέβαλε μία μέση λύση. Η Περσεφόνη ήταν υποχρεωμένη να μένει κατά το ένα τέταρτο του χρόνου μαζί με τον Άδη. Τον υπόλοιπο καιρό ήταν ελεύθερη να βρίσκεται στον Όλυμπο μαζί με τη μητέρα της. Μαθαίνοντας τα νέα, η Δήμητρα αναθάρρησε και όχι μόνο αποκατέστησε την τάξη της φύσης, αλλά επέβαλε και την τέλεση Μυστηρίων στην περιοχή.
Τα Μυστήρια θα ήταν αφιερωμένα στην ίδια, η αποκάλυψη του περιεχομένου τους, απαγορευμένη και η μύηση σε αυτά θα υποσχόταν μια καλύτερη ζωή μετά θάνατον.
Όσοι συμμετείχαν στα Μυστήρια , θα γινόντουσαν οι μύστες στους οποίους αναφέρεται ο ποιητής.
Η γιορτή
Ας πάρουμε, όμως, τα πράγματα από την αρχή. Τα Μυστήρια που καθιέρωσε η Δήμητρα είναι τα Μεγάλα Μυστήρια της Ελευσίνας, η γιορτή που χάρισε στο ιερό της Δήμητρας και της Περσεφόνης τη μεγάλη φήμη του. Ήταν ετήσια, κρατούσε εννιά ημέρες, και συμμετείχαν σε αυτή άνθρωποι, όχι μόνο από την αρχαία Αθήνα, αλλά και άλλες πόλεις-κράτη της Ελλάδας. Παρόλο που οι συμμετέχοντες έπρεπε να κρατήσουν μυστικά όσα έβλεπαν και άκουγαν κατά τη διάρκεια της γιορτής, οι μελετητές είναι σε θέση να κάνουν κάποιες υποθέσεις για αυτά.
Όσοι ήθελαν να έχουν μια καλύτερη ζωή μετά θάνατον έπρεπε να περάσουν από τρία στάδια. Πρώτα συμμετείχαν στα Μικρά Μυστήρια, την προπαρασκευαστική γιορτή που τελούνταν στις Άγρες, επτά μήνες πριν από τα Μεγάλα. Συμμετέχοντας στα Μεγάλα Μυστήρια του ίδιου χρόνου γινόντουσαν μύστες και τον επόμενο χρόνο «επόπτες». Οι «επόπτες», αυτοί που είχαν δει, δηλαδή, έφταναν στο ανώτατο στάδιο μύησης.
Οι πρώτες μέρες της γιορτής τελούνταν στην Αθήνα, από τις 15 έως τις 19 του Βοηδρομιώνος (του μήνα μεταξύ τέλη Σεπτεμβρίου και αρχές Οκτωβρίου). Κατά την πρώτη μέρα, οι επίδοξοι μύστες συγκεντρώνονταν στην Ποικίλη Στοά και άκουγαν την «πρόρρηση», τις προϋποθέσεις της συμμετοχής τους.∙Για να συμμετάσχουν στην γιορτή έπρεπε να μιλάνε Ελληνικά και να μην έχουν βάψει τα χέρια τους με αίμα. Την δεύτερη μέρα, καλούνταν να πλυθούν (να καθαρθούν, δηλαδή) στη θάλασσα του Πειραιά ή του Φαλήρου και μετά να θυσιάσουν ένα γουρουνάκι για χάρη της θεάς Δήμητρας. Την τρίτη μέρα οι πόλεις που έστελναν αντιπροσώπους, αλλά και η πόλη της Αθήνας, έκαναν την επίσημη θυσία τους στη θεά. Η τέταρτη μέρα ήταν κρατημένη για τους ξένους που έφτασαν στην Αθήνα αργοπορημένα, και έπρεπε να τελέσουν όλα τα προηγούμενα στάδια της γιορτής.
Την πέμπτη μέρα της γιορτής μια πομπή ξεκινούσε από το «Εν Άστει» Ελευσίνιο και κατέληγε στην Ελευσίνα, μέσω της Ιεράς οδού. Σε αυτή προηγούνταν η στρατιά των Εφήβων που φυλούσε την πομπή και κρατούσε το ξόανο του Ίακχου στολισμένο με ένα κλαδί μυρτιάς. Ακολουθούσαν οι ιερείς που κουβαλούσαν τα «Ιερά», αντικείμενα αγνώστου ταυτότητας, τοποθετημένα μέσα σε κουτιά που τυλίγονταν με κόκκινες κορδέλες. Τελευταίοι έρχονταν οι επίδοξοι μύστες κρατώντας τους «βάκχους», δέρματα από κλαδιά μυρτιάς.
Όταν έφταναν στην Ελευσίνα, οι πιστοί χόρευαν γύρω από το Καλλίχορον φρέαρ προσφέροντας σιτηρά στη θεά. Η επόμενη μέρα ήταν αυτή των επίσημων θυσιών και ημέρα νηστείας που έληγε με την πόση του κυκεώνα, ενός μίγματος κριθάλευρου και νερού. Σύμφωνα με το μύθο, η ίδια η Δήμητρα έμενε νηστική όσο έψαχνε την κόρη της και έληξε την νηστεία της πίνοντας κυκεώνα. Την ίδια νύχτα στο Τελεστήριο της Ελευσίνα, το ναό, δηλαδή της θεάς, αλλά και γύρω από αυτό πραγματοποιούνταν τα «δεικνύμενα» και τα «λεγόμενα». Γινόταν, με λίγα λόγια, μια αναπαράσταση της αναζήτησης της Περσεφόνης και της συνάντησης της με τη Δήμητρα. Στη συνέχεια οι μυούμενοι άκουγαν εξηγήσεις για όσα έβλεπαν.
Την επόμενη μέρα, οι πιστοί που ήταν ήδη μύστες μετατρέπονταν σε «επόπτες». Ο Ιεροφάντης, ο κύριος ιερέας της γιορτής, τους αποκάλυπτε τα «Ιερά». Είχαν δει ό,τι οι άλλοι -και μαζί με αυτούς και εμείς- αγνοούσαν, κατακτόντας το δικαίωμα σε μία καλύτερη ζωή μετά θάνατον. Οι επόμενες και τελευταίες μέρες της γιορτής ήταν ημέρες χαράς και προσφοράς στις δύο θεές. Οι μύστες επέστρεφαν στην Αθήνα έχοντας τελέσει το χρέος τους προς τη Δήμητρα. Εκείνη θα τους αντάμειβε με την καρποφορία της γης και την μετά θάνατον ευτυχία.
Όταν, λοιπόν, βρεθούμε «εκεί που φύτρωνε φλισκούνι και άγρια μέντα και έβγαζε η γη το πρώτο της κυκλάμινο», δηλαδή στην Ελευσίνα, ας αναλογιστούμε τη σημασία αυτού του μέρους για τους ανθρώπους εκείνης της εποχής και τις υποσχέσεις που τους προσέφερε.
Πηγές:
- Ch. Sourvinou-Inwood, “Festivals and Rituals. Aspects of the Eleusinian Cults” στο Cosmopoulos M.B.(επιμ.) Greek Mysteries, The Archeology and ritual in ancient Greek mystery cults, London 2003, 25-49.
- Ε. Simon, The Festivals of Attica: An Archeological commentary, Wisconsin 1983.
- G. Mylonas, Eleusis and the Eleusinian Mysteries, Princeton 1961.
- H.W.Parke, Οι εορτές στην Αρχαία Αθήνα, (μτφρ. Χ. Όρφανος ) Αθήνα 2000.
- J.Larson. Ancient Greek Cults, a guide, New York-London, 2007.
- Κ. Παπαγγελή, Ελευσίνα : Ο αρχαιολογικός χώρος και το Μουσείο. Αθήνα 2002.
- K. Clinton, Myth and cult : the iconography of the Eleusinian mysteries : the Martin P. Nilsson lectures on Greek religion, delivered 19-21 November 1990 at the Swedish Institute at Athens , Stocholm,1992.
- K. Clinton, «Stages of Initiation in the Eleusinian and Samothranean Mysteries» στο Cosmopoulos M.B. (επιμ.) Greek Mysteries, The Archeology and ritual in ancient Greek mystery cults .London 2003, 50-78.
- K. Clinton. “The Mysteries of Demeter and Kore” in: D. Ogden (eds.) A Companion to Ancient Greek Religion, Oxford 2007, 342-357.
- N. A. Evans ,“Sanctuaries, Sacrifices and the Eleusinian Mysteries” Numen, No. 3, 2002, 227-254.
- W.Burker,. Αρχαία Ελληνική Θρησκεία, Αρχαϊκή και Κλασική Εποχή2 , (transl. N. P. Mpezentakos- Aph. Avagianou), Αθήνα 2015.
- W. Burkert, Μυστηριακές Λατρείες της Αρχαιότητας, ( μτφρ. Ε. Ματθαίου ) , Αθήνα, 1994.
