Γυναίκα, Αμερικανίδα, ομοφυλόφιλη, Εβραία, πολίτης, λεσβία, φιλόσοφος, φεμινίστρια. Η Τζούντιθ Μπάτλερ δέχεται όλους αυτούς τους χαρακτηρισμούς και ταυτόχρονα τους απορρίπτει. Με την πρωτοποριακή της σκέψη και τα ριζοσπαστικά για την εποχή έργα της, η Τζούντιθ Μπάτλερ προσπαθεί να ανατρέψει τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τον εαυτό μας, αλλά και τον κόσμο γύρω μας. Μέσα σε μία κοινωνία γεμάτη ταυτότητες η Μπάτλερ μας προκαλεί να αναρωτηθούμε: τι σημαίνει να είναι κανείς «άνδρας»; Πότε ορίζεται κάποια ως «γυναίκα»; Και πόσο επηρεάζουν τελικά τη ζωή και την αντίληψη μας οι λέξεις που χρησιμοποιούμε;
Ποια είναι η Τζούντιθ Μπάτλερ;
Η Μπάτλερ αυτοπροσδιορίζεται ως αντισιωνίστρια εβραιοαμερικανίδα. Θεωρείται μία από τις σημαντικότερες σύγχρονες φιλοσόφους με σημαντική επιρροή στο τρίτο κύμα φεμινισμού, την πολιτική φιλοσοφία και την queer θεωρία, καθώς επίσης και μία από τις κυριότερες εκπροσώπους της μεταστρουκτουραλιστικής θεωρίας. Έχει διαγράψει μία ιδιαίτερα επιτυχημένη καριέρα ως ακαδημαϊκός διδάσκοντας σε διάφορα πανεπιστήμια, με τελευταίο το Μπέρκλεϋ στην Καλιφόρνια. Παράλληλα, έχει υπάρξει πολυγραφότατη συγγραφέας, εκδίδοντας πλήθος βιβλίων και δημοσιευόντας άρθρα και δοκίμια στα οποία πραγματεύεται θέματα φύλου, πολιτικής, εξουσίας, θρησκείας, γλώσσας κ.α.
Ανήσυχο πνεύμα από παιδί
Η Τζούντιθ Πάμελα Μπάτλερ γεννήθηκε στις 24 Φεβρουαρίου 1956 στο Κλίβελαντ των ΗΠΑ. Ο πατέρας της ήταν οδοντίατρος, ενώ η οικογένεια της μητέρας της διατηρούσε μία σειρά μικρών κινηματογράφων στην περιοχή. Το μετέπειτα ενδιαφέρον της για τις πολιτικές εξελίξεις δεν είναι τυχαίο, αφού οι γονείς της ασχολούνταν ενεργά με την πολιτική και ήταν υπέρ της δημόσιας συζήτησης. Η μητέρα της, μάλιστα, ήταν υπέρμαχος του fair housing, του δικαιώματος, δηλαδή, να επιλέγει κανείς στέγη ελεύθερα, χωρίς να υφίσταται διακρίσεις λόγω φυλής, χρώματος, θρησκείας, σεξουαλικού προσανατολισμού κ.λ.π.
Το γεγονός ότι η μικρή Τζούντιθ μεγάλωσε σε μία εβραϊκή οικογένεια (ουγγρικής και ρωσικής καταγωγής), η οποία θρήνησε τα δικά της θύματα (τα περισσότερα μέλη της οικογένειας της γιαγιάς της από την πλευρά της μητέρας της αφανίστηκαν κατά τη διάρκειά του Ολοκαυτώματος στην Ουγγαρία) την οδήγησε στο να αναπτύξει ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την εβραϊκή κοινότητα. Έτσι, εκτός από τα μαθήματα στο εβραϊκό σχολείο όπου φοιτούσε, εκείνη παρακολουθούσε και ειδικά μαθήματα σχετικά με την εβραϊκή φιλοσοφία. Πολλές φορές, μάλιστα, δεν πήγαινε στο σχολείο για να παρακολουθήσει τις ομιλίες του ραβίνου. Η απουσία της από το σχολείο σε συνδυασμό με τον απείθαρχο χαρακτήρα της οδήγησαν στον χαρακτηρισμό της ως «προβληματικό παιδί». Ο διευθυντής του σχολείου της έφτασε στο σημείο να προειδοποιήσει τη μητέρα της, όταν η Τζούντιθ ήταν στην ηλικία των έντεκα ετών, ότι ίσως η κόρη της καταλήξει να γίνει εγκληματίας στο μέλλον!
Η ίδια η Τζούντιθ φαίνεται πως είχε άλλα όνειρα για τον εαυτό της, αφού, όταν ρωτήθηκε δύο χρόνια αργότερα από μία φίλη της μητέρας της τι ήθελε να γίνει όταν μεγαλώσει, εκείνη απάντησε «ή φιλόσοφος ή κλόουν»! Η κλίση της στη φιλοσοφία φάνηκε και από ένα περιστατικό που συνέβη όταν ήταν δεκατεσσάρων ετών και αποδεικνύει τόσο το ανήσυχο πνεύμα που τη διακατείχε από μικρή, όσο και τη λανθασμένη εικόνα που είχαν για εκείνη οι δάσκαλοί της. Συγκεκριμένα, ως τιμωρία για τον αντιδραστικό της χαρακτήρα, ο ραβίνος της ανακοίνωσε ότι θα έπρεπε να επιλέξει ένα θέμα που θα ήθελε να μελετήσει σε βάθος και να το αναλύσουν μαζί σε μία σειρά ιδιαιτέρων μαθημάτων που ήταν αναγκασμένη να παρακολουθήσει. Η τιμωρία αυτή φαίνεται, όμως, ότι είχε τα αντίθετα αποτελέσματα, αφού η Μπάτλερ ενθουσιάστηκε για την ευκαιρία που της δινόταν να μελετήσει την υπαρξιστική θεολογία του Μάρτιν Μπούμπερ και να θέσει επιτέλους τα ερωτήματα που την απασχολούσαν:
- Γιατί αφορίστηκε ο Σπινόζα από τη συναγωγή;
- Συνδεόταν ο γερμανικός ιδεαλισμός με την άνοδο του ναζισμού;
«Τι είμαι;»
Η Τζούντιθ Μπάτλερ εντοπίζει την αφορμή για το ενδιαφέρον της σχετικά με τους φυλετικούς ρόλους στην παιδική της ηλικία. Πιο συγκεκριμένα, θεωρεί ότι στις αρχές του 20ου αιώνα, οι εβραιαμερικανοί ένιωθαν ότι ο δρόμος για την αφομοίωση τους από την αμερικανική κοινωνία περνούσε μέσα από τη μίμηση των φυλετικών προτύπων που παρακολουθούσαν στις ταινίες του Χόλυγουντ. Λόγω της οικογενειακής επιχείρησης, η Μπάτλερ μπορούσε να παρατηρήσει από κοντά αυτή την επιρροή του κινηματογράφου στους ανθρώπους γύρω της. Η ίδια έχει δηλώσει χαρακτηριστικά:
Αργά, αλλά σταθερά, η γιαγιά μου μετατράπηκε σε Χέλεν Χέις. Και η μητέρα μου έγινε αργά, αλλά σταθερά, κάτι σαν την Τζόαν Κρόφορντ. Κι ο παππούς μου ίσως ήταν ο Κλαρκ Γκέιμπλ ή ο Ομάρ Σαρίφ ή κάτι παρόμοιο. Κι ίσως τελικά η Αναταραχή Φύλου (σ.σ. ένα από τα γνωστότερα βιβλία της Μπάτλερ) να είναι μία θεωρία που προέκυψε από την προσπάθεια μου να καταλάβω πώς ενσάρκωσε η οικογένειά μου αυτούς τους ρόλους. Και πώς δεν κατάφερε να τους ενσαρκώσει επίσης.
Μπαίνοντας στην εφηβεία, η Μπάτλερ αναζητά τη δική της ταυτότητα ανακαλύπτοντας παράλληλα τη σεξουαλικότητά της. Τότε είναι που αρχίζει να προβληματίζεται γύρω από την χρήση της γλώσσας και το κατά πόσο μπορεί κανείς να ταυτιστεί με τους χαρακτηρισμούς που του αποδίδονται. Αφορμή αποτέλεσαν δύο σχέσεις που είχε με κορίτσια σε ηλικία δεκατεσσάρων ετών. Η συνειδητοποίηση ότι ο κόσμος θα τη χαρακτήριζε ως «λεσβία», σε συνδυασμό με το κοινωνικό στίγμα που έφερε η λέξη, την έκαναν να νιώθει φοβισμένη και καταδικασμένη:
Αυτό είμαι; Έτσι λέγεται αυτό που νιώθω; Θα με καταδικάσει αυτό σε κοινωνικό αποκλεισμό; Θα καταστρέψει αυτό που νιώθω; (…) Φοβόμουν τη λέξη. Είχα μία απαίσια εικόνα του τι θα μπορούσε να είναι μία λεσβία και φοβόμουν ότι ίσως μετατραπώ σε αυτή την απαίσια εικόνα. Αλλά τότε δεν υπήρχε κανένα κίνημα. Δεν υπήρχε καμία κοινότητα, κανένα μέσο που να ασχολείται με τέτοια θέματα. Ήμουν δεκατεσσάρων και δεν ήξερα καμία που να είναι λεσβία. Είχα μόνο ακουστά τη Σαπφώ, αλλά κι εκείνη είχε πεθάνει πολύ παλιά…
Παρά τους φόβους της, η αποδοχή των γονιών της συνέβαλλε σημαντικά στο να αποδεχτεί και η ίδια τον εαυτό της. Πολλές φορές οι γονείς της δεν ήταν εντελώς άνετοι με τη σεξουαλικότητά της, φρόντιζαν όμως πάντα να είναι υποστηρικτικοί. Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι ο πατέρας της ήταν πολύ χαρούμενος όταν η Τζούντιθ επέστρεψε από το κολλέγιο με την εβραία κοπέλα της.
Η Αναταραχή Φύλου που τάραξε τα νερά
Η ακαδημαϊκή πορεία της Τζούντιθ Μπάτλερ ξεκίνησε από το Κολλέγιο Μπένινγκτον. Η επιλογή του συγκεκριμένου κολλεγίου δεν ήταν τυχαία, αφού εκεί πίστευε ότι η σεξουαλικότητά της δε θα αποτελούσε πρόβλημα: «φαινόταν ένα μέρος όπου, ως μία νέα λεσβία κοπέλα, θα ήμουν εντάξει το 1974. Ήξερα ότι εκεί υπήρχαν άνθρωποι που ήταν τουλάχιστον αμφιφυλόφιλοι». Το 1976 μεταφέρεται στο τμήμα φιλοσοφίας του Γέιλ, από όπου και θα αποφοιτήσει τελικά. Κατά τη διάρκεια των φοιτητικών της χρόνων συμμετέχει σε γυναικείες ομάδες, ενώ η φοίτησή της στο πανεπιστήμιο συμπίπτει με την καθιέρωση των σπουδών φύλου ως ακαδημαϊκού κλάδου. Η Μπάτλερ διαβάζει Σιμόν Ντε Μποβουάρ και Γκλόρια Στάινεμ και συμμετέχει ενεργά σε δημόσιες συζητήσεις περί φεμινισμού. Σύντομα, της γίνεται η πρόταση να μιλήσει σε ένα φεμινιστικό συνέδριο και προσπαθώντας να ετοιμάσει την ομιλία της, ανατρέχει στη γνωστή ρήση της Μποβουάρ: «γυναίκα δε γεννιέσαι, γίνεσαι». Και τότε αναρωτιέται: «κι αν δεν φτάνεις ποτέ στο σημείο να γίνεις; Κι αν η ανακάλυψη του εαυτού δεν είναι παρά μία συνεχής διαδικασία που δεν καταλήγει τελικά στην ενσάρκωση ενός φύλου με συγκεκριμένα και προκαθορισμένα χαρακτηριστικά;». Αυτή ήταν και η αφορμή που θα την οδηγούσε τελικά στη συγγραφή του πρώτου της βιβλίου.
Το 1984 ολοκληρώνει το διδακτορικό της στη φιλοσοφία και πέντε χρόνια μετά εκδίδεται η «Αναταραχή Φύλου», όπου η Μπάτλερ αναλύει πια διεξοδικά τον προβληματισμό που είχε διατυπώσει στην ομιλία της λίγα χρόνια πριν. Ανατρέχοντας στον Φουκώ, τον Λεβί-Στρως, τον Λακάν, τη Σιμόν Ντε Μποβουάρ και σε άλλους, η Μπάτλερ διατυπώνει τα εξής ερωτήματα: «πώς ορίζεται η γυναικεία φύση; Από τι εξαρτάται; Κι αν το φεμινιστικό κίνημα ορίζεται ως ένα κίνημα που αγωνίζεται για τα δικαιώματα των γυναικών, τότε ποιων γυναικών τα δικαιώματα έχει κατά νου;». Το βιβλίο υπήρξε ενός είδους αποκάλυψη τότε. Σε μία εποχή όπου το να έχεις μία συγκεκριμένη ταυτότητα και να ανήκεις σε μία ομάδα με τα ίδια χαρακτηριστικά ήταν απόλυτης σημασίας, η Μπάτλερ διατύπωσε το επιχείρημα ότι οι άνθρωποι ταξιδεύουμε από ταυτότητα σε ταυτότητα και δεν «χωράμε» σε συγκεκριμένους χαρακτηρισμούς, απελευθερώνοντας έτσι τους ανθρώπους από την αίσθηση ότι πρέπει να ενσαρκώνουν συγκεκριμένους ρόλ9υς για να θεωρούνται φυσιολογικοί.
Πολιτική δράση και προσωπική ζωή
Παράλληλα με τη συγγραφή, η Τζούντιθ Μπάτλερ συνέχισε την ακαδημαϊκή της πορεία, διδάσκοντας και κάνοντας έρευνα σε διάφορα πανεπιστήμια (όπως το Πανεπιστήμιο Τζωρτζ Ουάσινγκτον, το Τζονς Χόπκινς, το Πανεπιστήμιο του Μπέρκλεϋ κ.α.). Μερικά από τα πιο γνωστά βιβλία της είναι τα εξής:
- Σώματα με σημασία: Οριοθετήσεις του «φύλου» στο λόγο
- Η διεκδίκηση της Αντιγόνης
- Απ-αλλοτρίωση. Η επιτελεστικότητα στο πολιτικό
- Τραγουδώντας τον εθνικό ύμνο
- Η ψυχική ζωή της εξουσίας
- Ευάλωτη ζωή: Οι δυνάμεις του πένθους και της βίας
- Σημειώσεις για μια επιτελεστική θεωρία της συνάθροισης
Παρά το γεμάτο της πρόγραμμα, οι πολιτικές εξελίξεις δεν έπαψαν ποτέ να την απασχολούν και συμμετείχε ενεργά τόσο σε φεμινιστικά και queer κινήματα, όσο και σε αντιπολεμικές και αντιρατσιστικές δράσεις. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η άρνηση της να παραλάβει το Βραβείο Πολιτικού Σθένους τον Ιούνιο του 2010 στο Βερολίνο, λόγω των ρατσιστικών σχολίων που είχαν διατυπώσει κάποιοι από τους διοργανωτές.
Οι εβραϊκές της ρίζες έπαιξαν επίσης σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη της εβραϊκής της συνείδησης, αφού είναι μέλος του Εκπαιδευτικού Δικτύου για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα στο Ισραήλ και του κινήματος «Εβραϊκή Φωνή για την Ειρήνη», το οποίο διεκδικεί ίσα δικαιώματα για Ισραηλινούς και Παλαιστινίους. Λόγω της δριμείας κριτικής που έχει ασκήσει στο Ισραήλ, η βράβευσή της με το βραβείο Αντόρνο το 2012 προκάλεσε την επίθεση του πρέσβη του Ισραήλ στη Γερμανία και του Γερμανικού Συμβουλίου Εβραίων προς τα μελη της επιτροπής βράβευσης. Η Μπάτλερ σχολίασε αυτή την επίθεση δηλώνοντας ότι δεν έπαιρνε προσωπικά τις επιθέσεις των ηγετών των γερμανοεβραίων, αφού οι επιθέσεις αυτές στρέφονται εναντίον οποιουδήποτε είναι επικριτικός απέναντι στο Ισραήλ και την τωρινή του πολιτική.
Ωστόσο, η πολιτική της δράση δεν σταματά μόνο σε ό,τι την αφορά άμεσα. Αντιθέτως, στηρίζει κινήματα που μάχονται για τα δικαιώματα κοινωνικών ομάδων, όπως το κίνημα «Black Lives Matter», ενώ μετά την εκλογή Τραμπ συμμετέχει σε οργανώσεις μέσα στα αμερικανικά πανεπιστήμια, οι οποίες προσπαθούν να προστατεύσουν ανθρώπους που κινδυνεύουν να απελαθούν. Για την Μπάτλερ «αν μία κοινωνία είναι έτσι οργανωμένη, ώστε να αφήνει ανθρώπους να πεθαίνουν, αντί να τους παρέχει τις στοιχειώδεις κοινωνικές υπηρεσίες, τότε οφείλουμε να διακηρύξουμε ότι κάτι πάει τρομακτικά λάθος σε αυτήν την κοινωνία».
Όσον αφορά την προσωπική της ζωή, η Τζούντιθ Μπάτλερ ζει με τη σύντροφό της, Γουέντι Μπράουν, η οποία είναι καθηγήτρια πολιτικών επιστημών στο Πανεπιστήμιο του Μπέρκλεϋ, και με το γιο τους, Ισαάκ, ο οποίος είναι σήμερα 24 ετών. Όταν κάποια στιγμή πριν λίγα χρόνια τον ρώτησε πώς νιώθει έχοντας δύο ομοφυλόφιλους γονείς, εκείνος απάντησε: «Δεν αυτό το δύσκολο. Το δύσκολο είναι που είστε και οι δύο ακαδημαϊκοί!».
Αναμφίβολα, η Τζούντιθ Μπάτλερ είναι μία από τις γυναίκες που επηρέασαν σε μεγάλο βαθμό τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τον εαυτό μας και τον κόσμο γύρω μας και αποτελεί παράδειγμα τρόπου σκέψης και δράσης για πολλούς ανθρώπους σε όλο τον κόσμο. Ακολουθεί απόσπασμα από το γαλλικό ντοκιμαντέρ «Judith Butler», όπου η ίδια η φιλόσοφος διηγείται περιστατικά από τη ζωή της και εκφράζει την άποψη της για διάφορα πολιτικά ζητήματα:
Πηγές:
Fisher, M. (2016). Think gender is performance? You have Judith Butler to thank for that. New York Magazine. Ανακτήθηκε από https://www.thecut.com/2016/06/judith-butler-c-v-r.html (τελευταία πρόσβαση 6.3.2019)
Judith Butler – Resource Pack (2007). Ανακτήθηκε από https://www.slideshare.net/Group.6/judith-butler-resource-pack (τελευταία πρόσβαση 6.3.2019)
Wolters, E. (2013). Judith Butler documentary discusses Jewish upbringing’s influence on “Gender Trouble”. Ανακτήθηκε από http://www.critical-theory.com/judith-butler-documentary/ (τελευταία πρόσβαση 6.3.2019)
Duignan, B. (2019). Judith Butler. Ανακτήθηκε από https://www.britannica.com/biography/Judith-Butler (τελευταία πρόσβαση 6.3.2019)
Aloni, U. (2010). Judith Butler: As a Jew, I was taught it was ethically imperative to speak up. Ανακτήθηκε από https://www.haaretz.com/1.5052023 (τελευταία πρόσβαση 6.3.2019)
Judith Butler. Ανακτήθηκε από https://en.wikipedia.org/wiki/Judith_Butler (τελευταία πρόσβαση 6.3.2019)
Τζούντιθ Μπάτλερ. Ανακτήθηκε από https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A4%CE%B6%CE%BF%CF%8D%CE%BD%CF%84%CE%B9%CE%B8_%CE%9C%CF%80%CE%AC%CF%84%CE%BB%CE%B5%CF%81 (τελευταία πρόσβαση 6.3.2019)
Τζούντιθ Μπάτλερ: «Κάποιοι θα έλεγαν ότι δεν είμαι γυναίκα». Ανακτήθηκε από https://left.gr/news/tzoyntith-mpatler-kapoioi-tha-elegan-oti-den-eimai-gynaika (τελευταία πρόσβαση 6.3.2019)
Τζούντιθ Μπάτλερ: Ένας αριστερός λαϊκισμός πρέπει να οδηγήσει σε μια ριζοσπαστική δημοκρατία. Ανακτήθηκε από https://left.gr/news/tzoyntith-mpatler-enas-aristeros-laikismos-prepei-na-odigisei-se-mia-rizospastiki-dimokratia (τελευταία πρόσβαση 6.3.2019)
