«Σαν βγω απ’ αυτή τη φύλακη, κανείς δε θα με περιμένει…»
Το ψυχιατρείο Λέρου και όσα συνέβησαν εκεί από το 1957 μέχρι και τις αρχές της δεκαετίας του 2000 αποτελούν μία από πιο μαύρες σελίδες στην ιστορία της ελληνικής ψυχιατρικής. Ξεχασμένοι από την οικογένειά τους και παρατημένοι στο έλεος μιας ανύπαρκτης κρατικής μέριμνας, οι τρόφιμοι του ψυχιατρείου αντιμετωπίζονταν ως κατώτερα όντα, αφού στερούνταν βασικά υλικά αγαθά, όπως ρούχα και παπούτσια, αλλά και κάθε μορφής ιδιωτικότητα και ανθρώπινη επικοινωνία. Εκτός από τους ίδιους τους ασθενείς, όμως, θύματα υπήρξαν και οι εργαζόμενοι στο ψυχιατρείο της Λέρου, οι οποίοι κλήθηκαν να αντιμετωπίσουν μία πραγματικότητα για την οποία κανείς δεν τους είχε προετοιμάσει…
Αποικία Ψυχοπαθών Λέρου: η ίδρυση
Από τις αρχές του 1950 διαφαίνεται η ανάγκη να αποσυμφορηθούν τα μεγάλα ψυχιατρικά ιδρύματα στην Ελλάδα, καθώς με την νοσηλεία πολλών «ανίατων» – κατά τις πεποιθήσεις της εποχής – περιστατικών τα ιδρύματα αυτά βρέθηκαν να ξεπερνούν τον αριθμό των τροφίμων που μπορούσαν να φιλοξενήσουν και δημιουργήθηκε η ανάγκη για απελευθέρωση κλινών. Η αρχή έγινε το 1953 με τη μεταφορά ασθενών από το Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Αττικής στο εγκατελελειμμένο Λοιμοκαθαρτήριο Πειραιά. Μέσα σε τέσσερα χρόνια αυτό το παράρτημα του Δημόσιου Ψυχιατρείου αδυνατούσε να δεχθεί άλλους ασθενείς και ταυτόχρονα πολλά από τα ψυχιατρεία της χώρας ζητούσαν να αποσυμφορηθούν και αυτά από τους χρόνιους ασθενείς τους.
Τη λύση έδωσαν ψυχίατροι της εποχής, οι οποίοι εισηγήθηκαν τη δημιουργία του ψυχιατρείου στη Λέρο. Η επιλογή της τοποθεσίας μόνο τυχαία δεν ήταν, αφού στο νησί αυτό (και συγκεκριμένα στην τοποθεσία «Λακκί») βρισκόταν η αεροναυτική βάση «Gianni Rosetti» που είχαν δημιουργήσει οι Ιταλοί μετά την έλευσή τους στη Λέρο το 1912. Όλη αυτή η κτηριακή υποδομή που χτίστηκε για στρατιωτικούς σκοπούς παρέμεινε εγκαταλελειμένη μετά το τέλος του πολέμου και την ενσωμάτωση των Δωδεκανήσων στην υπόλοιπη Ελλάδα. Έτσι, το ψυχιατρείο Λέρου βρήκε εκεί τη στέγη του και ιδρύθηκε πια επισήμως με βασιλικό διάταγμα το 1957 με το όνομα «Αποικία Ψυχοπαθών Λέρου».
Ψυχιατρείο Λέρου ή άλλη μία αποθήκη ανθρώπων;
Από τις αρχές του 1958 αρχίζει η μεταφορά των ασθενών στο ψυχιατρείο Λέρου. Ήδη από τον τρόπο μεταφοράς τους φαίνεται η απουσία κάθε σεβασμού των δικαιωμάτων των ανθρώπων αυτών, αφού όχι μόνο δεν ενημερώνονταν μέχρι και την τελευταία μέρα για την αλλαγή ιδρύματος, αλλά και η ίδια η μεταφορά τους γινόταν υπό άθλιες συνθήκες με δεκάδες ή ακόμα και εκατοντάδες ασθενείς δεμένους στα αμπάρια οχηματαγωγών του πολεμικού ναυτικού με μόνη απόδειξη της ταυτότητάς τους ένα περιβραχιόνιο που έγραφε το όνομά τους ή έναν αριθμό ταυτοποίησης. Ως αποτέλεσμα, όταν οι άνθρωποι αυτοί έφταναν στο νησί, η ταυτοποίησή τους ήταν ιδιαίτερα δύσκολη και σε πολλές περιπτώσεις αδύνατη, αφού στη διάρκεια του ταξιδιού οι αριθμοί ταυτοποίησής τους χάνονταν και η λίστα όπου καταγράφονταν οι αριθμοί και τα αντίστοιχα ονόματα ήταν πια άχρηστη. Για να μπορέσει κάπως να ταυτοποιήσει αυτούς τους ανθρώπους, πολλές φορές το προσωπικό του ψυχιατρείου έστελνε φωτογραφίες των τροφίμων στα ιδρύματα από τα οποία προήλθαν. Κάποιοι κατάφεραν να ταυτοποιηθούν. Κάποιοι άλλοι, όμως, παρέμειναν στα αρχεία ως «Άγνωστος 1», «Άγνωστος 2» κ.λ.π.
Η αδυναμία αναγνώρισης των ανθρώπων αυτών δεν είναι απροσδόκητη, καθώς τα κριτήρια με τα οποία επιλέγονταν οι ασθενείς που θα μεταφέρονταν στο ψυχιατρείο Λέρου ευνοούσαν μία τέτοια κατάσταση. Πιο συγκεκριμένα, επιλέγονταν ασθενείς που βρίσκονταν «στα αζήτητα» και κανείς από την οικογένειά τους δεν είχε επικοινωνήσει μαζί τους ή με το ίδρυμα για χρόνια. Άλλη μία προϋπόθεση για να μεταφερθεί κανείς στο ψυχιατρείο Λέρου ήταν να έχει χαρακτηριστεί ως «ανίατος» από τον ψυχίατρο του, ο οποίος ήταν και ο μόνος που χρειαζόταν να υπογράψει για να εγκριθεί η μεταφορά. Έτσι, μέσα σε μόλις 23 χρόνια (1958-1981) το ψυχιατρείο Λέρου με δύο μόνο ψυχιάτρους δέχτηκε 4.500 ασθενείς και δίκαια χαρακτηρίστηκε ως «αποθήκη ανθρώπων», αφού οι ασθενείς στοιβάζονταν εκεί στερημένοι από κάθε δείγμα ανθρώπινης αξιοπρέπειας…
Θα μπορούσε κανείς να θεωρήσει υπερβολικό έναν τέτοιο χαρακτηρισμό, αλλά στην πραγματικότητα αυτός περιγράφει ακριβώς τις συνθήκες που επικρατούσαν στο ψυχιατρείο Λέρου. Πολλοί ασθενείς δεν είχαν δικό τους κρεβάτι, ούτε ρουχισμό. Ως αποτέλεσμα, ο καθένας κοιμόταν όπου έβρισκε, ενώ όσοι δεν προλάβαιναν να αρπάξουν ένα ρούχο από τη στοίβα που υπήρχε στο ψυχιατρείο, έμεναν τελείως γυμνοί. Μετά το πρωινό, το προσωπικό έβγαζε τους τροφίμους στην αυλή, όπου τους έκανε μπάνιο με το λάστιχο. Έπειτα, έμεναν έξω για ώρες, ακόμα και το καλοκαίρι με πολύ υψηλές θερμοκρασίες, άπραγοι, χωρίς καμία δραστηριότητα που θα μπορούσε να τους βοηθήσει. Δεν υπήρχε, επίσης, διαχωρισμός των ασθενών με βάση την ασθένειά τους. Έτσι, άνθρωποι με κατάθλιψη ή ελαφράς μορφής νοητική υστέρηση τοποθετούνταν μαζί με ανθρώπους με βαριές ψυχικές ασθένειες, γεγονός που επιβάρυνε και τη δική τους ψυχική κατάσταση. Παράλληλα, οι ασθενείς που βρίσκονταν σε καλύτερη κατάσταση, εργάζονταν άτυπα μέσα στο ψυχιατρείο, καθαρίζοντας τους θαλάμους ή άλλους ασθενείς, χωρίς φυσικά να ανταμείβονται για την εργασία τους. Ο ψυχίατρος Γ. Λούκας περιγράφει την κατάσταση που επικρατούσε τότε ως εξής:
Αυτό που νιώθει κανείς εκείνη την εποχή είναι αυτό που ζούσε γύρω του, που ‘βλεπε. Αυτά τα μάτια που κοιτάζανε έτσι… τα βλέμματα που δεν ήξερες τι σου ζητούσανε ή κοιτάζανε πίσω από σένα… Δηλαδή αυτά τα μάτια,τα πρόσωπα δεν μπορείς να τα ξεχάσεις, όταν επέρασες από τη Λέρο. Και ειδικά την εποχή του ’81 που ήτανε 1000 άτομα μέσα σ’ ένα χώρο, 1200, να περπατάνε και να ‘ναι 1200 μαζί και να ‘ναι μόνοι τους. Δηλαδή, 1200 μοναξιές έτσι να συναντιούνται και να μη γυρνάει ο ένας να δει τον άλλον. Να ‘ναι 1200 άτομα μέσα σ’ ένα γήπεδο και να νομίζει ο άλλος ότι είναι μόνος του. Να το νιώθεις, να το βλέπεις ότι είναι μόνος του ο καθένας. Πρωταρχικά δικαιώματα του ασθενή δεν υπήρχανε. Δεν υπήρχε η ατομική του αξιοπρέπεια καταρχάς, δεν υπήρχε η ιδιαιτερότητά του. Ήταν μέρος ενός συνόλου, που αυτό είναι απάνθρωπο. Καμιά ξεχωριστή ανάγκη, προσωπική δεν ικανοποιούντανε. Ικανοποιόντουσαν οι ανάγκες μέσα από τις ανάγκες του συνόλου, μέσα από τη μάζα. Δεν υπήρχε χώρος δικός του, προσωπικός. Δεν υπήρχε κρεβάτι, δεν υπήρχε… τίποτα. Δεν υπήρχε ρούχο. Από ένα σωρό ρούχων πήγαινε κι έπαιρνε ένα, από ένα σωρό πορτοκάλια, πήγαινε κι έπαιρνε ένα πορτοκάλι, αν προλάβαινε. Από μία λαμαρίνα φαγητό πήγαινε κι έπαιρνε το φαγητό του, αν προλάβαινε. Αν έβρισκε ρούχα, έβαζε. Αν έβρισκε παπούτσια… Παπούτσια ποτέ δεν έβαζε. Κοιμότανε σε χώρους όπου υπήρχανε άλλοι 180, άλλοι 200.
Advertising
«Μας τους πετούσαν και φεύγανε…»
Η έλλεψη κρατικής μέριμνας για τους ανθρώπους αυτούς δεν σταμάτησε, φυσικά, στη μεταφορά τους, αφού το κράτος δεν φρόντισε να προσλάβει αντίστοιχα εξειδικευμένο προσωπικό που θα μπορούσε να παρέχει την κατάλληλη φροντίδα στους ασθενείς. Αντιθέτως, τις θέσεις αυτές ανέλαβαν άνεργοι κάτοικοι της Λέρου, πρώην ψαράδες και βοσκοί, χωρίς καμία εκπαίδευση σχετική με τη φροντίδα ανθρώπων με ψυχικές ασθένειες. Στο ντοκιμαντέρ «Ψυχοαποικία Λέρου» ένας από τους πρώην φύλακες στο ψυχιατρείο Λέρου, ο Α. Τιπιέρος περιγράφει την κατάσταση που κλήθηκαν να αντιμετωπίσουν εκείνος και οι συνάδελφοί του:
Με λίγα λόγια, τους κάναμε ένα τσάι και μας τους πετούσαν κυριολεκτικά και φεύγανε. Πού μας τους αφήνετε βρε; Εμείς δεν ξέρουμε ούτε ένεση να κάνουμε, ούτε πώς θα τους δέσουμε, με τι θα τους δέσουμε κι όλα αυτά τα πράγματα. Ποιος ειν’ ο κακός; Ποιος είν’ ο καλός; Ποιος ειν’ ο γέρος; Ποιος ειν’ ο άρρωστος; Πού ‘ν’ τα φάρμακά τους; Λέει «είναι γραμμένα στα ιστορικά. Να διαβάσετε!». Βρε και ποιος θα διαβάσει τα ιστορικά που δεν ξέρουμε να διαβάσουμε;
Ένας άλλος πρώην εργαζόμενος στο ψυχιατρείο Λέρου, ο Γ. Ροδάτης, περιγράφει την πρώτη του μέρα στη δουλειά ως «σοκαριστική», αφού αντίκρυσε την τραγική κατάσταση των ασθενών και ήρθε αντιμέτωπος με μία επιληπτική κρίση, χωρίς να έχει καμία εμπειρία πάνω σε αυτό το κομμάτι. Ο ίδιος αναφέρει, επίσης, πως εκτός από ανειδίκευτο, το προσωπικό ήταν και ελλειπές κι έτσι πολλές φορές χρειάστηκε να κάνει μόνος του νυχτερινή βάρδια με 120 ασθενείς.
Το γεγονός ότι οι άνθρωποι αυτοί ήταν ανειδίκευτοι σε συνδυασμό με την όλη προκατάληψη που υπήρχε εκείνη την εποχή γύρω από τις ψυχικές ασθένειες, οδήγησαν στην αντιμετώπιση των ασθενών από το ίδιο το προσωπικό ως κατώτερων. Όσους ασθενείς δεν μπορούσαν να φάνε μόνοι τους, τους μπούκωναν βιαστικά, ενώ άλλους που τους αντιλαμβάνονταν ως επικίνδυνους τους χτυπούσαν. Στο ντοκιμαντέρ «Το νησί των αποβλήτων» ένα μέλος του προσωπικού δηλώνει:
Όταν θα λερωθούν, απευθείας πάμε και τον πλένουμε, τον ντύνουμε, τα πάντα να πούμε. Είναι παιδιά που δεν αισθάνονται. Είναι ζώα, πώς το λένε; Για μένα είναι ζώα. Για μένα, η δική μου ιδέα στο μέλλον είναι ο θάνατος. Δεν υπάρχει άλλη λύση. Αφού δεν υπάρχει βελτίωση νοσηλείας. Δεν υπάρχει… να πεις ότι είναι άνθρωπος που θα νοσηλευτεί, να πάει στο σπίτι του, να γίνει καλά… Αφού είναι παιδιά που είναι για όλη τους τη ζωή καταδικασμένα.
Η κατακραυγή φέρνει την αλλαγή στο ψυχιατρείο Λέρου
Μετά το 1974 αρχίζουν να εμφανίζονται τα πρώτα δημοσιεύματα για την κατάσταση στο ψυχιατρείο Λέρου, αλλά και οι πρώτες καταγγελίες για τις συνθήκες διαβίωσης των ασθενών. Στα τέλη του 1970 συγκροτείται μία ομάδα από αγροτικούς ιατρούς που πέρασαν από τη Λέρο και από άλλους επιστήμονες με στόχο την ενημέρωση του κοινού για όσα συνέβαιναν στο ψυχιατρείο της Λέρου και την πίεση για αλλαγή. Η «Ομάδα της Λέρου» αποτελούνταν από τους: Έφη Σκλήρη, Γ. Λουκά, Σ. Τόλια, Κ. Μωρογιάννη, Χ. Ιωαννίδη, Κ. Μπαϊρακτάρη και Δ. Γεωργιάδη. Αποτέλεσμα των πιέσεων που άσκησε η ομάδα ήταν η παύση των μεταφορών ασθενών στη Λέρο το 1981.
Με την έγκριση του κανονισμού 815/84 της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την ψυχιατρική μεταρρύθμιση στην Ελλάδα, αρχίζουν και οι πρώτες προσπάθειες αλλαγής της κατάστασης μέσω χρηματοδοτούμενων προγραμμάτων. Δυστυχώς, όμως, η κρατική απροθυμία σε συνδυασμό με την άρνηση των επίσημων ψυχιατρικών φορέων να βοηθήσουν την κατάσταση (χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το γεγονός ότι ενώ υπήρχαν προκηρύξεις θέσεων για ψυχιάτρους στη Λέρο, ένας μεγάλος αριθμός ψυχιατρών αρνούνταν να τοποθετηθούν εκεί, κάποιοι από αυτούς υποκύπτοντας σε απειλές ότι θα διαγραφούν από τον σύλλογο) δεν βοήθησαν να αλλάξει αυτή η κατάσταση μέχρι και το 1989.
Ένα χρόνο αργότερα η καθυστέρηση αυτή οδήγησε σε διεθνή κατακραυγή και απειλές ότι θα διακοπεί η χρηματοδότηση της Ελλάδας για την ψυχιατρική μεταρρύθμιση. Η κυβέρνηση ήταν πια υποχρεωμένη να προβεί σε δύο νέα πακέτα προγραμμάτων, τα Λέρος 1 και 2. Γίνεται πια μία προσπάθεια να αντιμετωπιστούν οι ασθενείς ως ξεχωριστά άτομα, ερευνάται η ζωή του καθενός και το προσωπικό έχει πια μία ολοκληρωμένη εικόνα για τον κάθε άνθρωπο που φροντίζει. Αρχίζουν προγράμματα εργοθεραπείας που παρέχουν στους ασθενείς τη δυνατότητα να ανταμείβονται για το έργο που παράγουν. Το 1994 κάποιοι ασθενείς έχουν πια τη δυνατότητα να ζήσουν εκτός του ψυχιατρείου με τη δημιουργία 20 εξωνοσοκομειακών κατοικιών στη Λέρο. Από τότε οι συνθήκες στο ψυχιατρείο Λέρου άρχισαν να βελτιώνονται σταδιακά…
Το πάθημα που δεν γίνεται μάθημα…
Δυστυχώς, η ιστορία επαναλαμβάνεται. Στον ίδιο χώρο που πριν 30 χρόνια στοιβάζονταν οι τρόφιμοι του ψυχιατρείου Λέσβου, σήμερα στοιβάζονται πάνω από 1500 πρόσφυγες με άθλιες συνθήκες υγιεινής, πολλοί από αυτούς ζουν σε αντίσκοινα στο προαύλιο του ψυχιατρείου, ενώ κάποιοι σε ετοιμόρροπα κτήρια. Παράλληλα το ψυχιατρείο φιλοξενεί πάνω από 150 ασθενείς. Παρά τις προειδοποιήσεις του προσωπικού για τους κινδύνους που ενέχει αυτή η κατάσταση, ακόμη δεν έχουν γίνει τα απαραίτητα βήματα για την επίλυση του προβλήματος. Για άλλη μία φορά, το ψυχιατρείο Λέρου λειτουργεί ως αποθήκη ανθρώπων…
Ακολουθεί το συγκλονιστικό ντοκιμαντέρ «Το νησί των αποβλήτων» (Island of the Outcasts, 1990), ένα αφιέρωμα της Τζέιν Γκάμπριελ στο ψυχιατρείο Λέρου:
Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν σε αυτό το άρθρο:
Island of Outcasts (1990), ντοκιμαντέρ της Τζέιν Γκάμπριελ. Ανακτήθηκε από https://www.youtube.com/watch?v=qbloZg3PLtg (τελευταία πρόσβαση 6.1.2020)
Η ελευθερία είναι θεραπευτική (2003), ντοκιμαντέρ του Αντρέα Λουκάκου. Ανακτήθηκε από https://vimeo.com/43899538 (τελευταία πρόσβαση 6.1.2020)
Αποικία Ψυχοπαθών Λέρου. Μια αναδρομή στην ιστορία (1957-1990). Ανακτήθηκε από https://belopoulos.blogspot.com/2018/08/Asylum-of-Leros.html#8 (τελευταία πρόσβαση 6.1.2020)
Λέρος – ιστορία μιας ψυχοαποικίας (2016). Ανακτήθηκε από http://iscreta.gr/2016/03/%CE%BB%CE%AD%CF%81%CE%BF%CF%82-%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%81%CE%AF%CE%B1-%CE%BC%CE%B9%CE%B1%CF%82-%CF%88%CF%85%CF%87%CE%BF%CE%B1%CF%80%CE%BF%CE%B9%CE%BA%CE%AF%CE%B1%CF%82/ (τελευταία πρόσβαση 6.1.2020)
SOS από τη Λέρο: Έχουν δημιουργήσει hotspot μέσα στο ψυχιατρείο (2019). Ανακτήθηκε από https://www.athensvoice.gr/greece/591677_sos-apo-ti-lero-ehoyn-dimioyrgisei-hotspot-mesa-sto-psyhiatreio (τελευταία πρόσβαση 6.1.2020)
