Σχεδόν δύο χιλιετίες μετά, η ελληνική γραμματεία συνεχίζει να αποτελεί βασική πηγή ιδεών για το παγκόσμιο καλλιτεχνικό στερέωμα. Από τα εικαστικά, τη λογοτεχνία και το θέατρο μέχρι τον κινηματογράφο και από την Αμερική μέχρι την Κίνα, η θεματολογία των αρχαίων Ελλήνων – κυρίως – φαίνεται να έχει απασχολήσει αμέτρητες φορές πολλούς καλλιτέχνες. Η ελληνική μυθολογία καθώς και τα λόγια των κορυφαίων αρχαίων Ελλήνων ποιητών συνεχίζουν να προκαλούν τον ενθουσιασμό, με τους οργισμένους θεούς και τους πιστούς θνητούς τους να μοιάζουν με οικείες μορφές των σύγχρονων κοινωνιών.
Να επισημάνουμε πως με τον όρο “ελληνική γραμματεία” ορίζουμε το σύνολο των ελληνικών “έργων” από την αρχαία και βυζαντινή γραμματεία ως τη νεοελληνική λογοτεχνία, ιστοριογραφία και τον ελληνικό κινηματογράφο. Σκόπιμη λοιπόν η χρήση της λέξης, καθώς πέρα από τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό – που χαίρει αδιαμφισβήτητα παγκόσμιας αναγνώρισης – φαίνεται πως και η νεοελληνική λογοτεχνία αποτελεί πηγή ιδεών, για τον κινηματογράφο τουλάχιστον.
Ας δούμε, με χρονολογική σειρά, 4 αριστουργηματικές ταινίες βασισμένες στην ελληνική γραμματεία.
“Ηλέκτρα”(1962) του Μιχάλη Κακογιάννη
Η ιστορία της οργισμένης Ηλέκτρας, που περιμένει την κατάλληλη στιγμή για να πάρει εκδίκηση για το θάνατο του πατέρα της Αγαμέμνονα, βασιλιά των Μυκηνών, που δολοφονήθηκε από τη γυναίκα του – Κλυταιμνήστρα – και τον σύντροφό της – Αίγισθο -. Ο Μιχάλης Κακογιάννης μεταφέρει τα λόγια του Ευριπίδη, στη μεγάλη οθόνη, μέσα από μια εμβληματική ταινία. Πρωταγωνιστεί η Ειρήνη Παπά, η οποία με τη φυσιογνωμία και τις υποκριτικές της ικανότητες σκιαγραφεί μια “τραγική μορφή”. Υποδύεται μια κουρελιασμένη πριγκίπισσα μεταμορφωμένη σε ένα βαθιά εκδικητικό πλάσμα.
Το έργο ολοκληρώνει η μουσική του Μίκη Θεοδωράκη , που μοιάζει να υφαίνει τις νότες σε ένα μουσικό πέπλο που τυλίγει την πρωταγωνίστρια, αντιλαλώντας έτσι την απεγνωσμένη της κραυγή.
Το 1962 η ταινία βραβεύτηκε στις Κάννες ως η “Καλύτερη Κινηματογραφική Μεταφορά” – τίτλος βραβείου που θεσπίστηκε για πρώτη φορά, προς τιμή της συγκεκριμένης ταινίας. Το 1963 ήταν υποψήφια για όσκαρ “Καλύτερης Ξενόγλωσσης Ταινίας”.
“Μήδεια” (1969) του Pier Paolo Pasolini
Μια ταινία του Pier Paolo Pasolini, βασισμένη στο ομώνυμο έργο του Ευριπίδη. Η Μήδεια εμφανίζεται για πρώτη φορά στην ιστορία του Ιάσονα και των Αργοναυτών ως μάγισσα και κόρη του βασιλιά της Κολχίδας. Ερωτεύεται τον Ιάσονα και τον βοηθάει στην αποστολή του, με αντάλλαγμα την υπόσχεση πως θα την παντρευτεί. Εκείνος επιστρέφοντας στην πατρίδα του ως νικητής, με τη Μήδεια και τα παιδιά τους στο πλάι του, σύντομα αποφασίζει να την εγκαταλείψει και να παντρευτεί την κόρη του βασιλιά της Κορίνθου, Κρέοντα. Η Μήδεια χρησιμοποιώντας “τη μαγεία της” σχεδιάζει να εκδικηθεί τον Ιάσονα και τη γυναίκα του, με “τραγικές πράξεις”.
Στην προκειμένη, ο Παζολίνι προσπαθεί μάλλον να ερμηνεύσει τα λόγια του Ευριπίδη, παρά να προσφέρει μια μεταφορά του έργου στη μεγάλη οθόνη. Με πρωταγωνίστρια τη Μαρία Κάλλας , ο γνωστός σκηνοθέτης κάνει μια προσπάθεια να αναδείξει κάποια από τα στοιχεία που συνθέτουν αυτό το αριστουργηματικό έργο.
La faille (1975) του Peter Fleischmann
Το “La faille” αποτελεί ένα από τα ελάχιστα παραδείγματα που κάποιο κινηματογραφικό έργο, βασίζεται στη νεοελληνική λογοτεχνία. Το 1965 ο Αντώνης Σαμαράκης δημοσιεύει το μυθιστόρημά του “Το Λάθος” που αμέσως αποκτά παγκόσμια διθυραμβικές κριτικές. Βραβεύεται στην Ελλάδα και στη Γαλλία ενώ συγκρίνεται με έργα του Κάφκα και του Όργουελ.
Ο Σαμαράκης αφηγείται την ιστορία ενός φιλήσυχου ανθρώπου που κατηγορείται χωρίς κανένα προφανή λόγο πως δρα ενάντια στο “Καθεστώς”. Την ίδια ακριβώς υπόθεση μεταφέρει στη μεγάλη οθόνη ο Πέτερ Φλάισμαν με πρωταγωνιστή τον εξαιρετικό Ugo Tognazzi. Ο μοναδικός άνθρωπος που μπορεί να επιβεβαιώσει την αθωότητά του πρωταγωνιστή, δολοφονήθηκε από πράκτορες του “Καθεστώτος”. Έτσι συλλαμβάνεται από δύο επιθεωρητές (τον γνωστό Michel Piccoli και τον Mario Adorf) και το ταξίδι ξεκινά. Σκοπός τους είναι να μεταφέρουν τον κρατούμενο στα “Κεντρικά”, όπου και θα τον ανακρίνουν.
Ο Σαμαράκης σκόπιμα δεν κάνει καμία αναφορά στην χρονική περίοδο της πλοκής και την τοποθεσία της. Ούτε δίνει ονόματα στους ήρωες του. Ορίζει μονάχα κάποιες “έννοιες” που κάθε άνθρωπος έχει ακούσει στη γλώσσα του : “Καθεστώς”, “Σχέδιο” και κυρίως “Ασφάλεια”. Τονίζοντας ίσως με αυτόν τον τρόπο τη διαχρονικότητα του θέματος που προβάλει. Ένα έργο απομακρυσμένο από την υποκειμενικότητα κάποιου συγκεκριμένου πολιτικού και κοινωνικού πλαισίου που λειτουργεί ως κραυγή αγωνίας για τα παγκόσμια απολυταρχικά εξουσιαστικά πρότυπα.
Οh Brother, Where Art Thou? (2000) των Joel και Ethan Coen
Τρεις κατάδικοι δραπετεύουν από τη φυλακή με σκοπό να να βρουν έναν κρυμμένο θησαυρό. Έπειτα από διάφορες περιπέτειες θα ανακαλύψουν πως σημασία δεν είχε ο προορισμός αλλά το μεγάλο ταξίδι προς την… “Ιθάκη”. Μάλλον μας θυμίζει κάτι!
Όπως αναφέρεται στους τίτλους της ταινίας, η ιστορία είναι βασισμένη στην Οδύσσεια του Ομήρου. Για την ακρίβεια η ταινία αποτελεί στην ουσία μια… πολύ ελεύθερη απόδοση του ομηρικού έπους. Οι αδερφοί Coen γράφουν ένα πανέξυπνο σενάριο, μεταφέροντας με εμφανή τρόπο διάφορα στοιχεία του μύθου του Οδυσσέα (όπως τις ιστορίες της Πηνελόπη και των μνηστήρων, του Κύκλωπα, των Σειρήνων κ.α). Συνδυάζοντας τα λόγια του Ομήρου με τη δική τους κινηματογραφική ικανότητα, δημιουργούν μια σουρεαλιστική ταινία με βαθύ πολιτικό υπόβαθρο ντυμένο από ευφυέστατο χιούμορ. Ο George Clooney στο ρόλο του πολυμήχανου Οδυσσέα, οι John Turturro και Tim Blake Nelson στο ρόλο των πιστών συντρόφων. Συνεπιβάτες με το γέλιο, ας παρακολουθήσουμε μια Οδύσσεια, αλλιώς… Ίσως όχι και τόσο αλλιώς, μόνο πιο σύγχρονη και οικεία.
