Ο H.G Wells, ένας από τους πατέρες της επιστημονικής φαντασίας, υποστήριξε κάποτε πως η επιστημονική φαντασία είναι η λογοτεχνία των ιδεών. Υπό την έννοια, ότι εγγενώς η θεματολογία της περιστρέφεται γύρω από ιδέες και τις επιπτώσεις που θα έχουν στο άτομο, στην κοινωνία και στην ανθρωπότητα. Αυτές οι ιδέες βρίσκουν εφαρμογή στο υποτιθέμενο μέλλον που παρουσιάζει το εκάστοτε έργο τέχνης μέσω τεχνολογικών καινοτομιών ή την υιοθεσία κάποιας παραλλαγής των μορφών κοινωνικής οργάνωσης που γνωρίζουμε.
Κανείς άλλος στην μέχρι τώρα ιστορία του είδους δεν το έχει καταλάβει αυτό καλύτερα από την Ursula Le Guin, την συγγραφέα του «Το αριστερό χέρι του σκοταδιού», ενός από τα καλύτερα βιβλία που έχουν γραφτεί ποτέ. Στο έργο της τα διαστημόπλοια που διασχίζουν τον γαλαξία με ταχύτητες κοντά σε αυτή του φωτός συνυπάρχουν με αγροτικές κοινωνίες που οργώνουν τα χωράφια τους με ζώα, η σκληρή λάμψη του μετάλλου με το νωπό χώμα της γης.
Λίγα λόγια για την υπόθεση
«Το αριστερό χέρι του σκοταδιού» λαμβάνει χώρα στα πλαίσια του Κύκλου του Χάιν, όπως ονομάζει η Le Guin το σύνολο των ιστοριών της που μπορούν να χαρακτηριστούν επιστημονική φαντασία. Η γενική ιδέα είναι πώς οι άνθρωποι δεν είμαστε αυθύπαρκτοι. Οι κάτοικοι του μακρινού πλανήτη Χάιν, πρίν πολλά χρόνια ανακάλυψαν το διαστημικό ταξίδι και έκανα πολλά γενετικά πειράματα, τα οποία παρήγαγαν είδη που τους έμοιαζαν, αλλά με πολλές έντονες διαφοροποιήσεις.
Έπειτα αυτά τα είδη διασκορπίστηκαν σε πολλούς κατοικήσιμους πλανήτες του διαστήματος, όπου αφέθηκαν στην ησυχία τους, να ωριμάσουν, να προοδεύσουν, χωρίς καμία εξωτερική παρέμβαση. Αφού πέρασαν τα χρόνια αυτά, οι κάτοικοι του Χάιν ήρθαν σε επαφή με αυτά τα είδη, ένα εκ των οποίων εμείς οι άνθρωποι, στην προσπάθειά τους να φτιάξουν μια ομοσπονδία πλανητών, την Ekumen (από το ελληνικό «οικουμένη»), σκοπός της οποίας είναι «η ενίσχυση της πολυπλοκότητας και της έντασης της νοήμονος ζωής». Το καταφέρνουν αυτό στέλνοντας σε κάθε πλανήτη κάθε φορά έναν Απεσταλμένο, αποστολή του οποίου είναι να πείσει τις κοινωνίες να ενταχθούν στην ομοσπονδία.
Έτσι συμβαίνει και με τον Genly Ai, τον πρωταγωνιστή του βιβλίου, ο οποίος στέλνεται στον πλανήτη Gethen, που στην γλώσσα των κατοίκων του σημαίνει Χειμώνας, εξαιτίας των πολικών συνθηκών που επικρατούν. Η αρχική του ανικανότητα να καταλάβει τον τρόπο ζωής των όντων αυτών τον οδηγεί να εμπλακεί στις πολιτικές σκοπιμότητες των αντιμαχόμενων εθνών του πλανήτη και να ξεκινήσει μια σκληρή οδύσσεια μέσα στον πάγο, που στο τέλος θα τον οδηγήσει στην καλύτερη κατανόηση, τόσο των κοινωνιών αυτών, όσο και του εαυτού του, αλλά και του φαινομένου της ζωής συνολικά, μια διαδικασία μεταμόρφωσης και υπέρβασης που θα αγγίξει κάθε προκαθορισμένη του αντίληψη για την πολιτική, το φύλο, την φιλοσοφία, την πνευματικότητα, την αγάπη και του σκοπού του.
Φεμινισμός
Ένας από τους κυριότερους παράγοντες που δυσκολεύουν την αποστολή του Genly είναι το γεγονός πως οι άνθρωποι του Gethen είναι άφυλοι. Είναι τα τέλεια ανδρόγυνα. Τα γεννητικά τους όργανα διαμορφώνονται κάθε μήνα σε μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο και κάθε μήνα μπορεί να είναι διαφορετικά, δηλαδή αυτός που τώρα εμφάνισε πέος, μπορεί τον επόμενο μήνα να έχει αιδοίο, χωρίς καμία φυσική προδιάθεση προς οποιαδήποτε κατεύθυνση. Αυτή η σύλληψη επιτρέπει στην Le Guin να γράψει την πιο φεμινιστική πρόταση που έχω διαβάσει, «Ο βασιλιάς ήταν έγκυος».
Αυτή η τελείως διαφορετική προσέγγιση στο φύλο και στη σεξουαλικότητα έχει εντρυφήσει τόσο βαθιά στην κουλτούρα τους και με τόσο ήπιους, αλλά πανίσχυρους τρόπους διαμορφώνει την καθημερινή συμπεριφορά των ανθρώπων, που ο Genly, αλλά και οι ίδιοι, δεν καταλαβαίνουν πώς προκύπτουν παρεξηγήσεις ανάμεσα στους δύο κόσμους που έρχονται πρώτη φορά σε επαφή, ακριβώς επειδή δεν μπορούν να φανταστούν κάτι διαφορετικό. Όπως ακριβώς και η δική μας κοινωνία αδυνατεί να ξεφύγει από τους περιορισμούς του δίπολου γυναίκα/άνδρας που έχει επιβληθεί, ακριβώς επειδή δεν μπορεί να το εντοπίσει.
«Ένας άντρας θέλει η ζωτικότητά του να λαμβάνεται υπόψη. Μια γυναίκα θέλει η θηλυκότητά της να εκτιμάται, όσο έμμεσοι και αν είναι οι τρόποι της εκτίμησης. Στον Gethen αυτά δεν υπάρχουν. Εδώ κάποιος κρίνεται και γίνεται σεβαστός μόνο ως ανθρώπινο όν.»
Φιλοσοφία και πολιτική
Ένα από τα γνωρίσματα της Le Guin που την κάνουν τόσο ξεχωριστή είναι ότι δεν ξεχνάει ποτέ να διαυγάσει τις σχέσεις που υπάρχουν ανάμεσα στους τομείς της ζωής. Έτσι, η φιλοσοφία των εκάστοτε κοινωνιών επηρεάζει την πολιτική τους ζωή και αντιστρόφως. Η Le Guin είναι θιασώτης του Ταοϊσμού και βρίσκει την πολιτική της έκφραση στον Αναρχισμό. Η Ekumen δεν δρα εξουσιαστικά, δεν επιβάλλεται με την βία, δεν θεωρεί αντάξιούς της μόνο τους πολιτισμούς που γνώρισαν αξιόλογη τεχνολογική ανάπτυξη. Θέση της είναι πως όταν τα πράγματα και οι άνθρωποι αφήνονται να δράσουν ελεύθερα, με βάση τις δικές τους αντιλήψεις, το αποτέλεσμα θα είναι προτιμότερο από ό,τι γέννησε η βία και η επιβολή, έστω και αν αυτό είναι μακροπρόθεσμα.
Ο Ταοϊσμός την βοηθάει φέρνοντας στη συζήτηση την έννοια της ελάχιστης δράσης ή της δράσης χωρίς παρέμβαση. Αν πρέπει να δράσεις, οι πράξεις σου θα πρέπει να ακολουθούν την φυσική ροή των πραγμάτων, που είναι η πραγμάτωση της ελευθερίας επιλογής του καθενός. Κανείς δεν μπορεί να ζήσει την ζωή σου αντί για εσένα. Με αυτόν τον τρόπο, τα πιο έντονα σημεία του βιβλίου δεν περιλαμβάνουν καταιγιστική δράση, όπλα λέιζερ και χολιγουντιανές εκρήξεις, αλλά συζήτηση, στοχασμό και ανάλυση.
Πιστή στην αντίληψή της, η Le Guin δεν χειραγωγεί τον λόγο της για να μας πείσει. Κάθε τι στο βιβλίο είναι αντικείμενο έντονης κριτικής σκέψης και αμφιβολίας και τα δικά μου συμπεράσματα μπορεί κάλλιστα να είναι διαφορετικά από κάποιου άλλου αναγνώστη. Πόσο διαφορετική είναι αυτή η μακροσκοπική αντίληψη της ζωής από τις επιταγές που κληροδότησε στην κοινωνία μας ο Διαφωτισμός με την εμμονή του στην “πρόοδο”, μια έννοια, στην καλύτερη, ασαφούς περιεχομένου, που πέρα από τα αδιαμφισβήτητα θετικά στοιχεία, μας ωθεί να αναλάβουμε δράσεις που σε δεύτερη ανάλυση ήταν υπερβολικές ή ξεκάθαρα βλαβερές; Κανένα φαινόμενο δεν παρουσιάζεται χωρίς το αντίθετό του, η ενότητα της ύπαρξης υπερβαίνει, αλλά και τονίζει τον δυισμό της πράξης και του στοχασμού, του πνεύματος και του σώματος, του σκληρού και του μαλακού.
«Ένας άνθρωπος μπορεί να εμπιστευτεί την τύχη του, αλλά μια κοινωνία όχι. Και η πολιτισμική αλλαγή, όπως η τυχαία μετάλλαξη, κάνει τα πράγματα πιο επιρρεπή στην τύχη. Έτσι πηγαίνουν πολύ αργά. Σε οποιοδήποτε σημείο της ιστορίας τους, ένας βιαστικός παρατηρητής θα έλεγε ότι κάθε τεχνολογική πρόοδος έχει σταματήσει. Αλλά ποτέ δεν σταμάτησε. Σύγκρινε τον χείμαρρο και το παγόβουνο. Και τα δύο πηγαίνουν εκεί που πηγαίνουν.»
Εν κατακλείδι
«Το αριστερό χέρι του σκοταδιού» κυκλοφόρησε για πρώτη φορά το 1969 και από τότε έχει μαζέψει τα πιο σημαντικά βραβεία του χώρου. Καμία αξία δεν έχει αυτό όμως μπροστά στην ικανοποίηση και την ενδοσκόπηση που η σαν βελούδο γραφή της Ursula Le Guin, μπορεί να ξεκινήσει μέσα στον κάθε αναγνώστη. Αυτή άλλωστε είναι η σημασία της τέχνης και το μεγάλο ατού του συγκεκριμένου είδους τέχνης.
Όπως έλεγε η ίδια η Le Guin, το “ρεαλιστικό” μυθιστόρημα είναι μια απομίμηση της ζωής, ενώ η φαντασία είναι μια επινόηση κάτι καινούργιου. Προτιμούμε λοιπόν τις απομιμήσεις; Αυτός ο κόσμος δεν χρειάζεται “ρεαλιστές”, αλλά τους ρεαλιστές μιας μεγαλύτερης πραγματικότητας. Αυτό κάνει το συγκεκριμένο βιβλίο. Μεγαλώνει τον κόσμο μας, χωρίς να μικραίνει εμάς τους ίδιους, μας ενσωματώνει και μεγαλώνουμε μαζί του, βλέπουμε τα πράγματα με το βλέμμα του γερακιού, πιο ψηλά από πριν και έχουμε πλέον την ικανότητα να εστιάσουμε με ακρίβεια σε όποιο σημείο διαλέξουμε. Και ακριβώς επειδή ο τόπος και ο χρόνος του είναι ξεκάθαρα ένα ψέμα, γίνεται πανανθρώπινο και διαχρονικό.
Γίνεται ταπεινά τέχνη.
«Μια φωνή που μιλάει την αλήθεια έχει μεγαλύτερη δύναμη από στόλους και στρατούς αν της δώσεις χρόνο. Μπόλικο χρόνο»
ΥΓ: Όλα τα αποσπάσματα από το βιβλίο είναι σε δικιά μου ερασιτεχνική μετάφραση από το αγγλικό πρωτότυπο.
