Οι σκακιστές του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου δεν ήταν απλώς άνθρωποι του πνεύματος, αφιερωμένοι στην ήσυχη μελέτη στρατηγικών κινήσεων, αλλά βρέθηκαν να διαδραματίζουν ρόλους που ξεπερνούσαν τη σκακιέρα, μέσα στη δίνη της πιο καταστροφικής σύγκρουσης του 20ού αιώνα. Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος άφησε ανεξίτηλα σημάδια στην ανθρωπότητα και, ανάμεσα στους ήρωες του μετώπου, στους κατασκόπους και τα θύματα, ξεχώρισαν και κάποιες ασυνήθιστες φιγούρες: οι σκακιστές.
Άλλοι συμμετείχαν σε επιχειρήσεις αντικατασκοπείας, άλλοι βρέθηκαν στο στόχαστρο των ναζί, ενώ κάποιοι αξιοποίησαν τις γνώσεις τους στη στρατηγική για να υπηρετήσουν —ή να αντισταθούν— στα ολοκληρωτικά καθεστώτα. Το σκάκι, παρά την φαινομενική αποστασιοποίησή του από την καθημερινότητα, ενσωματώθηκε βαθιά στην πολεμική πραγματικότητα.
Το παρόν άρθρο αναδεικνύει μερικές από τις πιο χαρακτηριστικές περιπτώσεις σκακιστών που διαδραμάτισαν ενεργό ρόλο στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Οι Ήρωες της Στρατηγικής
Ο Savielly Tartakower, Πολωνο-Γαλλοεβραίος, υπήρξε μία από τις πιο ξεχωριστές μορφές του σκακιού εκείνης της εποχής. Όταν ξέσπασε ο πόλεμος, εντάχθηκε στον γαλλικό στρατό και συμμετείχε σε αποστολές προπαγάνδας. Ήταν γνωστός για τη στρατηγική του σκέψη, την αίσθηση του χιούμορ και την πολιτική του ευφυΐα. Η εβραϊκή του καταγωγή τον έθετε σε διαρκή κίνδυνο, με αποτέλεσμα να υιοθετήσει το ψευδώνυμο “Dr. Retlaw” (το “Walter” γραμμένο ανάποδα). Υπηρέτησε στον τομέα της ψυχολογικής προπαγάνδας και φημολογείται πως συνεργάστηκε σε επιχειρήσεις αντικατασκοπείας.
Ο Reuben Fine, κορυφαίος Αμερικανός σκακιστής της δεκαετίας του 1930, διέκοψε την αγωνιστική του καριέρα για να προσφέρει τις υπηρεσίες του στην κυβέρνηση των ΗΠΑ. Μετά την επίθεση στο Περλ Χάρμπορ, εργάστηκε ως ψυχολόγος στο Πολεμικό Ναυτικό. Ανέλυε την ψυχολογία των ηγετών του Άξονα και συνέβαλε στην πολεμική προπαγάνδα. Αν και θεωρούταν φαβορί για το ματς παγκοσμίου τίτλου μετά τον θάνατο του Alekhine, δεν επέστρεψε ποτέ στη σκακιστική ελίτ. Αντ’ αυτού, ακολούθησε ακαδημαϊκή και επαγγελματική σταδιοδρομία.
Οι σκακιστές του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και η σκακιέρα ως όπλο πολιτιστικής αντίστασης
Πέρα από τους ίδιους τους σκακιστές, το σκάκι γενικότερα χρησιμοποιήθηκε ως μέσο διανοητικής ενδυνάμωσης. Στρατιώτες στα χαρακώματα και κρατούμενοι σε στρατόπεδα αιχμαλώτων έπαιζαν σκάκι ως αντίδοτο στη μονοτονία και στην ψυχική φθορά του πολέμου. Σε αρκετές περιπτώσεις, οι ίδιες οι στρατιωτικές διοικήσεις προωθούσαν τουρνουά για λόγους ηθικού, όπως καταγράφηκε σε έγγραφα των συμμαχικών και γερμανικών δυνάμεων.
Σε στρατόπεδα όπως το Stalag Luft III, όπου αργότερα έγινε γνωστή η “Μεγάλη Απόδραση”, αιχμάλωτοι πολέμου έφτιαχναν αυτοσχέδιες σκακιέρες και κομμάτια από ξύλο ή ψίχα ψωμιού. Το σκάκι δεν ήταν απλώς χόμπι, ήταν ένας τρόπος για να παραμείνεις άνθρωπος.
Σκακιστές, κώδικες και κατασκοπεία στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο
Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος ήταν ένας πόλεμος στρατών, αλλά και εγκεφάλων. Ανάμεσα στις τόσες πτυχές της καθημερινότητας που στρατολογήθηκαν στην υπηρεσία των υπηρεσιών πληροφοριών, το σκάκι βρήκε έναν παράδοξο ρόλο ως πιθανό μέσο μυστικής επικοινωνίας και έμπνευση για την εκπαίδευση κρυπτογράφων.
Η δομή του σκακιού, ένα πλέγμα 8×8, με σαφή συμβολισμό γραμμάτων και αριθμών πρόσφερε μια αθώα πρόφαση για την αποστολή ύποπτων μηνυμάτων. Οι κινήσεις μιας παρτίδας (π.χ. 1.e4 e5 2.Nf3 Nc6) μοιάζουν τυχαίες, αλλά κάλλιστα θα μπορούσαν να κρύβουν κώδικες ή οδηγίες. Το Βρετανικό MI5 έχει καταγράψει ύποπτες επιστολές που στάλθηκαν σε διεθνείς σκακιστικές στήλες εν μέσω πολέμου, ιδιαίτερα μέσω ουδέτερων χωρών, με αποδέκτες που ενδέχεται να ήταν πράκτορες.
Η υπόνοια δεν ήταν αβάσιμη. Στην κατεχόμενη Ευρώπη, όπου η λογοκρισία ήταν ασφυκτική, μια «αθώα» σκακιστική παρτίδα σε εφημερίδα μπορούσε να κρύβει συντεταγμένες, ημερομηνίες ή οδηγίες. Ο ιστορικός Edward Winter αναφέρει περιπτώσεις τεχνητών, μη ρεαλιστικών παρτίδων που προκάλεσαν υποψίες, αν και δεν αποδείχθηκε ποτέ σαφής κατασκοπευτική πρόθεση.
Ταυτόχρονα, στο Bletchley Park, το μυθικό κέντρο αποκρυπτογράφησης του Ηνωμένου Βασιλείου, το σκάκι δεν ήταν απλώς ψυχαγωγία για τους αναλυτές. Ο Alan Turing, κορυφαίος μαθηματικός και πρωτεργάτης στην αποκωδικοποίηση της Enigma, ήταν φανατικός του σκακιού. Μάλιστα είχε επινοήσει μια μορφή σκακιού βασισμένη σε πιθανοκρατικά μοντέλα και ψυχολογική πίεση, που πιθανώς ενίσχυε τη στρατηγική σκέψη των κρυπτογράφων.
Το σκάκι επίσης προσομοίαζε παλαιότερα συστήματα κρυπτογράφησης, όπως το “Polybius square”, όπου κάθε γράμμα συσχετιζόταν με έναν αριθμό γραμμής και στήλης. Αυτή η μεθοδολογία, μέσω της σκακιέρας, μπορούσε εύκολα να αναπαραχθεί για τη δημιουργία στοιχειωδών, αλλά αποτελεσματικών κωδικών. Αν και δεν έχει επιβεβαιωθεί κάποιο διάσημο περιστατικό χρήσης του σκακιού ως επίσημου φορέα μυστικών μηνυμάτων, η ίδια η δυνατότητα του να φιλοξενήσει κώδικες το καθιστούσε ιδανικό για έναν πόλεμο όπου οι πληροφορίες ήταν πιο πολύτιμες κι από σφαίρες. Η σκακιέρα έγινε — έστω και για λίγους — όχι απλώς χώρος στρατηγικής αναμέτρησης, αλλά τοπίο ελιγμών στον αόρατο πόλεμο των πρακτόρων.
Αμφιλεγόμενες μορφές: Alexander Alekhine
Ο Alexander Alekhine, παγκόσμιος πρωταθλητής και ένας από τους πιο ιδιοφυείς παίκτες στην ιστορία του παιχνιδιού, παραμένει μια αμφιλεγόμενη φιγούρα. Κατά τη διάρκεια του πολέμου έμεινε στην κατεχόμενη Γαλλία και συμμετείχε σε τουρνουά που διοργάνωνε το ναζιστικό καθεστώς. Το 1941 δημοσιεύτηκαν άρθρα με τον τίτλο “Εβραϊκό και Άριο Σκάκι”, υπογεγραμμένα από τον ίδιο, στα οποία γινόταν προσπάθεια να διαχωριστεί το “πνευματικό, δημιουργικό άριο σκάκι” από το υποτιθέμενα “μηχανιστικό, αναλυτικό εβραϊκό στυλ”.
Αν και μετά τον πόλεμο ορισμένοι υποστήριξαν ότι τα επίμαχα άρθρα ήταν πλαστά ή γράφτηκαν υπό πίεση, η συνέχιση της συμμετοχής του σε ναζιστικά τουρνουά γεννά ερωτήματα. Ο Alekhine πέθανε μυστηριωδώς το 1946, σε ένα ξενοδοχείο στην Πορτογαλία, λίγες ημέρες πριν ξεκινήσουν οι διαπραγματεύσεις για το παγκόσμιο ματς με τον Botvinnik.
Θύματα της βαρβαρότητας: Vera Menchik
Η Vera Menchik, γεννημένη στην Τσεχία και μετέπειτα Βρετανίδα υπήκοος, υπήρξε η πρώτη παγκόσμια πρωταθλήτρια στο γυναικείο σκάκι (1927–1944). Αν και πολλές φορές υποτιμήθηκε από τους άνδρες αντιπάλους της, η Menchik είχε την ικανότητα να τους νικάει σε διεθνή τουρνουά, κάτι που προκαλούσε θόρυβο στον ανδροκρατούμενο κόσμο του σκακιού.
Κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, η Menchik παρέμεινε στο Λονδίνο. Το 1944, κατά τη διάρκεια ενός γερμανικού βομβαρδισμού, μια βόμβα κατέστρεψε το σπίτι της στο Κένσινγκτον, σκοτώνοντας την ίδια, τη μητέρα της και την αδελφή της. Η τραγική της απώλεια είναι ένα σύμβολο της πολιτιστικής και ανθρώπινης καταστροφής που επέφερε ο πόλεμος.
Άλλοι σκακιστές του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και αναφορές
Ο Efim Bogoljubov, Ρώσος που κατέφυγε στη Γερμανία, συμμετείχε και εκείνος σε ναζιστικά τουρνουά. Αν και δεν εμπλέκεται τόσο έντονα όσο ο Alekhine, η παρουσία του σε αυτά εγείρει ερωτήματα.
Ο Gideon Ståhlberg, Σουηδός σκακιστής, εργάστηκε ως διπλωμάτης και διερμηνέας κατά τον πόλεμο, προωθώντας την ουδετερότητα μέσω του αθλητισμού.
Σε χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, όπως η Πολωνία και η Ουκρανία, πολλοί Εβραίοι σκακιστές εκτελέστηκαν ή εξαφανίστηκαν κατά τη διάρκεια του Ολοκαυτώματος, όπως ο Dawid Przepiórka.
Πηγές:
Winter, E. Chess Notes. Ανακτήθηκε από https://www.chesshistory.com/winter/index.html (τελευταία πρόσβαση 12.5.2025).
Brady, F. (1973). Profile of a Prodigy: The Life and Games of Bobby Fischer. New York: Dutton. Ανακτήθηκε από https://archive.org/details/bobbyfischerprof0000brad/page/n5/mode/2up (τελευταία πρόσβαση 12.5.2025).
Rohrer, C. Alekhine and the Nazis: A Historical Investigation. Ανακτήθηκε από https://en.chessbase.com/post/alekhine-and-the-nazis-a-historicalinvestigation-by-dr-christian-rohrer (τελευταία πρόσβαση 12.5.2025).
Hooper, D. & Whyld, K. (1992). The Oxford Companion to Chess (2η έκδ.). Oxford: Oxford University Press.
Kahn, D. (1996). The Codebreakers: The Comprehensive History of Secret Communication from Ancient Times to the Internet. New York: Scribner. Ανακτήθηκε από https://archive.org/details/thecodebreakersthecomprehensivehistoryofsecretcommunicationfromancienttimestotheinternet_202002 (τελευταία πρόσβαση 12.5.2025).
Hodges, A. (1983). Alan Turing: The Enigma. Ανακτήθηκε από https://www.turing.org.uk/book/ (τελευταία πρόσβαση 12.5.2025).
Menchik, V. Vera Menchik: The Real-Life Beth Harmon. Ανακτήθηκε από https://www.chess.com/article/view/vera-menchik-the-real-life-beth-harmon (τελευταία πρόσβαση 12.5.2025).
