Τις γιορτινές ημέρες των Χριστουγέννων, όταν ήμασταν παιδιά ακούγαμε ιστορίες από τους μεγάλους για τους καλικάντζαρους. Σε βιβλία βλέπαμε σκίτσα με το δέντρο της ζωής το οποίο κρατά τη γη. Το δέντρο των καλικάντζαρων είναι μια δυνατή παράδοση που έχει αντέξει στον χρόνο. Όπως σε κάθε μέρος του κόσμου, έτσι και στην Ελλάδα, το σύμβολο του Δέντρου εμφανίζεται συχνά σε διηγήσεις και παραδόσεις. Οι καλικάντζαροι κάτω από το δέντρο πασχίζουν να κόψουν τον κορμό του και να «ρίξουν» τη γη. Στο σκίτσο φαίνονταν ως μαυριδερά πλάσματα με ουρές, κάπως τρομακτικά για τα παιδάκια. Πώς τους έπλαθε η παιδική φαντασία; Σίγουρα φάνταζαν παράξενα, με μεγάλη ουρά και μεγάλα μυτερά αυτιά, πανούργα ξωτικά. Πάντως πάντα είχαμε την περιέργεια να τα βλέπαμε και ας μας φόβιζαν οι μεγάλοι με τα «επιχειρήματα» για τα κακούς καλικάτζαρους. Ας δούμε πόση ιστορία κρύβει όλη αυτή η δοξασία.
Οι καλικάντζαροι είναι όντα γεννημένα από την ένωση των δαιμόνων, των δυτικών ξωτικών και των χθόνιων πνευμάτων του παγανισμού, συμβολίζοντας το σκότος.
Ο λαός τούς φαντάζεται μαύρους και άσχημους, τριχωτούς με πόδια τράγου, αλλά ανάλογα με τον τόπο λαμβάνουν κι άλλες μορφές. Πολλές φορές οι περιγραφές των καλικάντζαρων έχουν τη βάση του στην αρχαία ελληνική μυθολογία περί των Κενταύρων ή περί των Σατύρων και του Πάνα, με φαλλικό χαρακτήρα και να ομοιάζουν με τον Πάνα, παραπέμποντας στη γονιμότητα της γης. Η ιστορία τους λοιπόν αρχίζει, όπως έχει αναφερθεί, από τα αρχαία χρόνια. Οι Αρχαίοι Έλληνες πίστευαν πώς όταν οι νεκροί έβρισκαν την πόρτα του Άδη ανοιχτή, έβγαιναν στον επάνω κόσμο και τριγύριζαν παντού, χωρίς έλεγχο και περιορισμούς. Αργότερα, οι Βυζαντινοί γιόρταζαν το Δωδεκαήμερο των Χριστουγέννων με μουσικές, τραγούδια και μασκαρέματα! Οι άνθρωποι έχοντας κρυμμένα τα πρόσωπα τους, έκαναν με πολύ θάρρος και χωρίς ντροπή ό,τι ήθελαν.
Σύμφωνα με μια άλλη θεωρία, οι καλικάντζαροι προήλθαν εκ των αιγυπτιακών κανθάρων, οι οποίοι ήταν βλαπτικά κολεόπτερα για τους αγρούς και για τ’ αμπέλια. Τα δαιμόνια με μορφή κανθάρων, κατά τους μεσαιωνικούς χρόνους μετατράπηκαν στα σημερινά δαιμόνια τους καλικάντζαρους. Άλλοι υποστηρίζουν την άποψη πως οι καλικάντζαροι προέρχονται από τις αρχαίες κήρες, δηλαδή τις ψυχές των νεκρών. Άλλοι δε τα φαντάζονται ως δαιμόνια της εστίας του πυρός.
Διάφορες ελληνικές δοξασίες παρουσιάζουν τους καλικάντζαρους ως ανθρώπους με κακιά μοίρα μεταβαλλόμενοι σε δαιμόνια∙ γίνονται δε καλικάντζαροι αυτοί που έχουν γεννηθεί μέσα στο Δωδεκαήμερο εκτός και αν βαπτισθούν αμέσως, ή κατά τους Σιφναίους όσοι πέθαναν στο Δωδεκαήμερο ή αυτοκτόνησαν. Στη Μακεδονία γίνονται καλικάντζαροι όσοι δεν έχουν ισχυρό Άγγελο για να τους προστατεύει από τον Σατανά. Σύμφωνα λοιπόν με την πιό γνωστή Ελληνική δοξασία οι καλικάντζαροι είναι δαιμόνια αρχαίας καταγωγής)που εμφανίζονται κατά το Δωδεκαήμερο των Χριστουγεννιάτικων γιορτών (25 Δεκεμβρίου – 6 Ιανουαρίου). Σύμφωνα με τη λαϊκή δοξασία τις μέρες αυτές τα «νερά είναι αβάφτιστα» και οι καλικάντζαροι βγαίνουν από τη γη για να πειράξουν τους ανθρώπους, τώρα που ο Χριστός είναι και εκείνος αβάφτιστος.
Οι περισσότεροι από τους ερευνητές, από τα βυζαντινά χρόνια μέχρι και σήμερα, υποστήριξαν ότι οι καλικάντζαροι δεν είναι αληθινά όντα, αλλά προέρχονται από την φαντασία των ανθρώπων. Συγκεκριμένα, ο Ν. Πολίτης , στην περισπούδαστη πραγματεία του «Οι Καλικάντζαροι», έχει τη γνώμη ότι η συνήθεια να μασκαρεύονται από τα Χριστούγεννα ως τα Φώτα «παρείχε το ενδιαφέρον εις την φαντασίαν του λαού να πλάσει τους Καλικάντζαρους. Ο τρόπος ον ενέπνεον εις τα παιδιά μεν πάντοτε, πολλάκις δε εις τους ενήλικας, προσέδιδε δαιμονιώδη φύσιν εις τους οχληρούς και ταραχώδεις εκείνους πανηγυριστάς των Καλανδών, μέχρις ότου παντελώς συνέχισε και αφομοίωσεν αυτούς προς τα παντοία δείγματα των δεισιδαιμόνων παραστάσεων».
Όλο τον χρόνο οι καλικάντζαροι κάτω από τη γη πελεκούν τον δυνατό κορμό του δέντρου της ζωής, το δέντρο που συγκρατεί τη γη (παραλλαγή του μύθου Άτλαντα). Μάταια όμως, δεν τα καταφέρουν! Το δέντρο που προσπαθούν να κόψουν οι καλικάντζαροι σχετίζεται φυσικά και με το δέντρο που στολίζουμε. Κατά το δωδεκαήμερο των εορτών παρατούν τα τσεκούρια τους και ανεβαίνουν στον κόσμο μας για να κλέψουν γλυκά και να πειράξουν τους ανθρώπους. Συμβολίζοντας το σκότος και τον Κάτω Κόσμο όμως, οι καλικάντζαροι εξουδετερώνονται την ημέρα των Φώτων (Θεοφάνια) όταν και νικά το φως και γυρνούν και πάλι κάτω από τη γη. Εκεί όμως, βλέπουν με λύπη τους ότι το δέντρο έχει θρέψει από τις τσεκουριές τους και ξαναξεκινούν να το πελεκούν για να το κόψουν, μέχρι τα επόμενα Χριστούγεννα αλλά λόγω των Φώτων ποτέ δεν τα καταφέρνουν. Άλλωστε η ημέρα των φώτων είναι ημέρα πάλης φωτός σκότους, μία μάχη που το φως νικά. Από την αρχαιότητα συναντάμε μάχες φωτός σκότους. Η γνωστή μας θρησκευτική γιορτή των Φώτων, η γιορτή του βαπτίσματος του Χριστού, έχει έντονο χαρακτήρα καθαρμού με τον αγιασμό των υδάτων. Το ύδωρ ως καθαγιαστικό στοιχείο ξορκίζει και καθαρίζει την ψυχή και το σώμα.
Το δέντρο της ζωής λοιπόν, σώζεται από τα τσεκούρια των «παγανών» και ξαναδυναμώνει μέχρι την επόμενη χρονιά που θα επιχειρήσουν πάλι να το κόψουν, τα νερά καθαγιάζονται και η φύση σώζεται και αναγεννάται, οπότε έχουμε και χαρακτήρα αναγέννησης που δεν θα μπορούσε να λείπει σε μια παράδοση όπου εμπλέκεται το Δέντρο. Τα δαιμόνια, τα παγανά, οι καλικάντζαροι, είναι στην ουσία δυνάμεις που προσπαθούν να αποδιοργανώσουν τη φύση, να επιφέρουν το χάος, να επικρατήσει το σκοτάδι, αλλά το φως, που στη χριστιανική εορτή αντιπροσωπεύεται από τον Χριστό, νικά για άλλη μια φορά.
Άλλο στοιχείο που κυριαρχεί είναι η φωτιά (φως), εξίσου καθαγιαστική που την φοβούνται οι καλικάντζαροι, για αυτό φροντίζουν να μπαίνουν από την καμινάδα τη νύχτα όταν οι άνθρωποι κοιμούνται κι έχουν σβηστό το τζάκι (Άγιος Βασίλης-Santa Claus και καλικάντζαροι). Έτσι οι άνθρωποι προσπαθούσαν να τους εξολοθρεύσουν ή να τους διώξουν με τη φωτιά, διατηρώντας το τζάκι αναμμένο όλο το Δωδεκαήμερο.
Σε πολλές περιοχές τηρούνται ακόμη και σήμερα έθιμα για την εκδίωξη των καλικάντζαρων. Ιδιαίτερα χαρακτηριστικό είναι το έθιμο που τηρείται στη Μακεδονία, στη Θεσσαλία και σε άλλες περιοχές, το οποίο περιλαμβάνει την περιφορά μεταμφιεσμένων στους δρόμους χτυπώντας τα κουδούνια παραμονές των Φώτων μέχρι και την ημέρα των Φώτων. Οι μεταμφιεσμένοι έχουν διάφορες ονομασίες ανάλογα με την περιοχή, στο Θεσσαλικό κάμπο για παράδειγμα ονομάζονται Ρουγκατσάρια. Σε άλλες περιοχές συνηθίζουν να καίνε κλαδιά δέντρων για να διώξουν τους καλικάντζαρους. Στον ορεινό όγκο των Τρικάλων καίνε χλωρά κλαδιά κέδρου ήδη από την παραμονή των Χριστουγέννων.
Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει μια παράδοση από το Γκέλβερι της Καππαδοκίας, μια από τις μεγαλύτερες Χριστιανικές κοινότητες της περιοχής. Η γιορτή της παραμονής των Θεοφανίων στις 5 Ιανουαρίου, ήταν γνωστή με το όνομα “Σάγια”. Το ξημέρωμα πήγαιναν στην εκκλησία κι έπαιρναν τον μικρό αγιασμό, σε αντίθεση με τον μεγάλο αγιασμό που θα έπαιρναν την επόμενη μέρα των Θεοφανίων. Έπιναν αγιασμό και έφερναν και στα σπίτια τους για να ραντίσουν τα ζώα, τους κήπους τα χωράφια και τα αμπέλια. Μέσα σε φιάλες σφραγισμένες διατηρούσαν αγιασμό στο εικονοστάσι του σπιτιού ως τον άλλο χρόνο. Τα παιδιά σχημάτιζαν ομάδες για να πουν τα κάλαντα. Γύριζαν πρωί πρωί στα σπίτια, έλεγαν το τροπάριο “Εν Ιορδάνη βαφτιζομένου σου κύριε… ” και μάζευαν δώρα. Κάποιες ομάδες παιδιών, συνήθιζαν την ημέρα εκείνη να μεταμορφώνονται σε “Σάγια “. Διάλεγαν μια μεγάλη κυλότα, μέσα στην οποία να μπορέσουν να βυθιστούν μέχρι το λαιμό. Το κεφάλι μόνο έμενε απ’ έξω. Μ’ ένα ζευγάρι κέρατα στο μέτωπο, μια μεγάλη σειρά από βόλους και κουδουνάκια προσδεμένο σ’ αυτό το ιδιόρρυθμο ένδυμα, πήγαιναν στα Ελληνικά σπίτια και φώναζαν με δύναμη: “Ήρθε η σάγια, την άκουσες;”
Tο δίτομο βιβλίο «Παραδόσεις» του Ν. Πολίτη παραθέτει αρκετές αναφορές για τους καλικάντζαρους ανά την Ελλάδα:
- Οι λυκοκατζαραίοι έρχονται από της γης από κάτου. Ούλον το χρόνο πελεκάν με τα τσεκούρια να κόψουν το δέντρο που βαστάει τη γης. Κόβουν, κόβουν, όσο που μινέσκει λιγάκι ακόμα, ώς να κλωνά άκοπο, και λεν: «Χάιστε να πάμε, και θα πέσει μοναχό του.» Γυρίζουν πίσω της Βάφτισης, και βρίσκουν το δένδρον ολάκερον, ακέριον μπίτι. Και πάλε κόβουν, και πάλ’ έρχονται, κι ούλο ‘φτόνη τη δουλειά κάνουν. (ΒΟΥΡΒΟΥΡΑ ΚΥΝΟΥΡΙΑΣ)
- Τα δωδεκάμερα, από του Χριστού ως των Φώτων, βγαίνουν οι Καλικάντσαροι. Αυτοί είναι σαν άνθρωποι, μόνο πως είναι πολύ αδύνατοι, πετσί και κόκαλο, γι αυτό, όταν θέλουν να ειπούν για κανένα πως είναι πολύ αχαμνός, τον λεν καλικάντσιαρο. Οι καλικάντσιαροι φορούν μια χοντρή καπότα, και γυρίζουν τη νύχτα στους δρόμους και φοβίζουν τους ανθρώπους. Αμα ψαλεί ο Μικρός Αγιασμός την παραμονή των Φώτων, αφανίζονται και λεν τότε αναμεταξύ τους: Φεύγετε να φευγουμε/ γιατ’ ήρθε ο διαβολόπαπας/ με την αγιαστούρα του/και με τη βρεχτούρα του! (ΜΗΛΟΣ)
- Ο Μαντρακούκος, που τον λεν αλλιώς και Κουτσό και Χωλό, είναι ο τελευταίος πό το δαιμονικό συνέδριο και ο πρωτος και αρχηγός των καλικαντζάρων. Παρασταίνεται πως είναι κουτσός, κοντόχοντρος, τραγοπόδαρος, με καραφλό κεφάλι κι ασχημομούρης, τέρας. Έχει και φύση πάρα πολύ μεγάλη, γι αυτό πολλές φορές και τη φύση τη λεν «μαντρακούκο». Ο Μαντρακούκος βγαίνει τα δωδεκαήμερα. Την ημέρα κρύβεται σε μάντρες κι έρημους τόπους, και κατά τα σουρουπώματα κατεβαίνει στα σταυροδρόμιακαι στα σοκάκια, για να βρει καμιά γυναικούλα να την καβαλικεύσει και να της κάνει χίλιω λογιώ πράγματα. Και η γυναίκα αν γνωρίσει και τον ξορκίσει τον Οξαποδώ, ελευθερώνεται και πάει στη δουλειά της, αλλιώς πολά κιντινεύει να πάθει στα χέρια του Μαντρακούκου. (ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ)
- Οι πλανήταροι, που σε μερικά μέρη της Κύπρου τους λεν και καλικάντζαρους, έρχονται στη γη τα Χριστούγεννα και μένουν όλα τα δωδεκαήμερα. Τους βλέπουν οι αλαφροϊσκιωτοι. Πότε παρουσιάζονται σαν σκυλιά, πότε σα λαγοί, πότε σα γαϊδούρια και σαν καμήλες, και συχνά σαν κουβάρια. Οι αλαφροϊσκιωτοι σκοντάφτουν απάνω τους, σκύβουν να τα πιάσουν, αλλ’ άξαφνα το κουβάρι τρέχει μοναχό του και φεύγει. Παραπέρα γίνεται γάιδαρος ή καμήλα και πάγει μπροστά. Γελιέται ο άνθρωπος, τον καβαλικεύει και ο γάιδαρος τότε ψηλώνει σα βουνό και τον ρίχνει από ψηλά, και γυρίζει εκείνος μισοπεθαμένος στο σπίτι του, κι αν δε πεθάνει, θα είναι όμως αρρωστιάρης σ’ όλη του τη ζωή. (ΚΥΠΡΟΣ)
- Οι Βερβελούδες είναι γυναίκες τριχωτές που κατεβαίνουν τα δωδεκαήμερα από τα τζάκια στα σπίτια. Είναι σκαρφαλωμένες σα μαϊμούδες στ’ακρωρόφια ή στις καπνιές των τζακιών, και καρτερούν να’ρθούν τα μεσάνυχτα, να ξεχυθούν στο σπίτι με τους καλικάντζαρους. (Κωνσταντινουπολη)
- Τα Παγανά μπαίνουν στο σπίτι από το τζάκι κι απ’ τις τρύπες και χύνουν το νερό και σκορπάν το αλέυρι και σκιάζονται τη φωτιά και κυνηγάν τη στάχτη. Για τούτο πρέπει να σφαλείς τη νύχτα όλα τ’αγγειά, και σαν πλαγιάζεις, να ρίχνεις στη φωτιά ρείκια ή αλάτι να βροντάει, και δίνουν τότε δρόμο τα παγανά απ’ το βρόντημα που ακούγουν ή να ρίχνεις κανένα κομμάτι πετσί να μυρίζει και δε ζυγώνουν. Κοιμόμουν μια φορά στο παραγώνι, κουκουλωμένη με το σκέπασμα ως το κεφάλι, και είχε κατακάτσει η φωτιά κι ήταν σκοτάδι. Ξυπνάω άξαφνα, και βλέπω στο φως της αθράκας έναν παγανό κοντά στη σταχτοθουρίδα, που σκόρπαγε τη στάχτη• και τον τσάκωσα απ’ την αγκούλα του κι εκείνος τράβαγε και μου την πήρε ο καταραμένος κι έφυγε γελώντας απ’ το τζάκι. Για αυτό κι η στάχτη η παγανίσια, που μένει όσο κρατούν τα παγανά, είν’ οργισμένη . (ΝΑΥΠΑΚΤΟΣ)
- Δυο γριές πήγαν να γιομίσουν τις βίκες τους νερό στη βρύση, και στο γυρισμό νύχτωσαν και σ’ ένα αλώνι είδαν τους λυκοκάντζαρους να χορεύουν. Τις άρπαξαν και τις αναγκασαν κι αυτές να πιαστούν στο χορό μαζί τους. Αυτές, πονηρές, εγδύθηκαν τσιτσίδι κι άρχισαν να χορεύουν σαν να μην τις ένοιαζε καθόλου. Οι λυκοκάντζαροι να ιδούν τέτοια παράξενα πλάσματα, απόρησαν και τρόμαξαν, και τις άφησαν ύστερα να φύγουν χωρίς καν να τις πειράξουν». (ΚΑΛΑΜΑΙ)
Όσα χρόνια και να περάσουν, σε όποια εποχή και να βρεθούμε, είναι εμφανές ότι η ανθρώπινη φαντασία είναι εκπληκτική, είναι ικανή να πλάσει πλάσματα και ιστορίες αναλλοίωτες στο πέρασμα του χρόνου. Η φαντασία που εκδηλώνεται σε πολιτισμό και λαογραφία έχει ισχυρή δυναμική αλλά οποιαδήποτε υφή φαντασίας και αν έχει ο νους, είναι η ίδια υπαρκτή εντός του ανθρώπινου νου αλλά αρκετές φορές είναι και δημιουργική.
Πηγές:
- Πολίτης , Ν. : Παραδόσεις, τομ.Ά, Γράμματα, Αθήνα: 1994
- Πολίτης , Ν. : Παραδόσεις, τομ.Β, Γράμματα, Αθήνα: 1994
- Τσιρέλη, Ε.: «Τα στοιχειά της Αλλοτινής Σαμοθράκης, διαθέσιμο στο: http://www.biblicalmagic.blogspot.gr/2012/04/blog-post_07.html
- Τσιρέλη, Ε.: «Τα Φώτα, το δέντρο και οι καλικάτζαροι», στο Life, Science and Fiction, διαθέσιμο στο: http://lifesciencefiction.blogspot.gr/2013/01/blog-post.html