Στις 12 Δεκεμβρίου 2015, η UNESCO συμπεριέλαβε τον πάπυρο του Δερβενίου στον Διεθνή κατάλογο η «MNHMH TOY KΟΣΜΟΥ» (UNESCO Memory of the World Register) ως το αρχαιότερο αναγνώσιμο βιβλίο της Ευρώπης.
Ανακαλύφθηκε το 1962 μέσα σε έναν απανθρακωμένο τάφο ευγενούς στο Δερβένι χρονολογείται το 330 π.Χ , στη θέση που βρισκόταν η αρχαία πόλη Λητή.
Αρχικά το κείμενο έμεινε αμετάφραστο για πολλές δεκαετίες , ώς τον Οκτώβριο του 2006, όπου ο Έλληνας καθηγητής κλασσικής φιλολογίας και παπυρολόγος Κυριάκος Τσαντσάνογλου ανακοίνωσε την πλήρη μετάφραση του κειμένου.Από τα διακόσια εξήντα έξι (266) σωζόμενα σπαράγματα του παπύρου, μπόρεσε να ανασυσταθεί μέρος του κειμένου. Η γραφή του παπύρου χρονολογείται ανάμεσα στο 340 με 320 π.Χ., το βιβλίο όμως το οποίο αντιγράφεται σε αυτόν είναι πολύ παλαιότερο (χρονολογείται περίπου στο 420-410 π.Χ.).
Ο συγγραφέας σχολιάζει έναν ορφικό μύθο που περιγράφει τη γένεση του κόσμου, αλλά τον ερμηνεύει μ’ έναν διαφορετικό τρόπο.Ισχυρίζεται πως οι θεοί δεν είναι πράγματι θεοί, αλλά συμβολίζουν τα στοιχεία της φύσης. Αναφέρει ο πάπυρος ότι «…ο Ορφέας δεν ήθελε να τους πει ελκυστικά αινίγματα αλλά κοσμοϊστορικά πράγματα μέσα από αινίγματα…» επίσης ο Όλυμπος δεν είναι το αληθινό βουνό, αλλά μία αλληγορία για τον χρόνο. Ο αέρας συμβολίζει τον νου και ταυτίζεται με τον θεό. Η θεότητα αυτή είναι ο Νους των πάντων, η μοναδική θεότητα που υπάρχει. Όλοι οι άλλοι θεοί είναι απλώς ένας τρόπος να γίνουν κατανοητές οι διάφορες εκφάνσεις του Νου.
Διαβάζοντας τον πάπυρο, μπορείς να αντιληφθείς οτι ο μύθος είναι επηρεασμένος από τις απόψεις του Φερεκύδη, του Εμπεδοκλή, του Αναξαγόρα και του Δημόκριτου. Ο συγγραφέας του παπύρου εξηγεί πως ο Νους αυτός, που οι άνθρωποι ονόμασαν Δία, δεν έφτιαξε τον κόσμο από το μηδέν. Ο κόσμος αποτελείται από μικροσκοπικά σωματίδια τα οποία υπήρχαν πάντα, αλλά σε χαώδη κατάσταση, και ο Νους σχημάτισε από αυτά τα έμψυχα και άψυχα υλικά σώματα. Όσο για τις Ευμενίδες και τις Ερινύες, στις οποίες κάνουν σπονδές οι πιστοί για την καλή τύχη των αγαπημένων τους νεκρών, δεν είναι θεότητες, αλλά οι ψυχές των νεκρών.
Η ερμηνεία αυτή είναι γνωστή ήδη από τον 6ο αι. π.,Χ όταν ο φιλόσοφος Θεαγένης από το Ρήγιο έκανε πρώτος τη σύνδεση των Ολυμπίων θεών με τη φυσική φιλοσοφία. Έλεγε πως ο Ποσειδώνας είναι το νερό, η Ήρα είναι ο αέρας, ο Απόλλων είναι η φωτιά κτλ. Στα τέλη του 5ου αιώνα, φαίνεται πως ανάμεσα στους ορφικούς, αυτή η θεωρία είχε κερδίσει έδαφος και δύο αιώνες αργότερα είχε ακόμα οπαδούς. Επίσης, στο δεύτερο μέρος του παρουσιάζονται οι σωστές τελετουργίες που πρέπει να τελέσει ο μύστης, ώστε να εξασφαλίσει ευτυχία στον Κάτω Κόσμο.
Ο Πάπυρος έχει χαρακτηριστεί ως «η σημαντικότερη νέα μαρτυρία για την αρχαία ελληνική φιλοσοφία και θρησκεία που εμφανίστηκε από την εποχή της Αναγέννησης», αλλά παράλληλα και «η πιο δύσκολη στην κατανόησή της».
Ο Πάπυρος του Δερβενίου υποβλήθηκε σε φασματοσκόπηση με την προσδοκία να διαβαστούν στοιχεία του που για το ανθρώπινο μάτι είναι αόρατα.
