Η Σύρος είναι η «Αρχόντισσα» ή το «κόσμημα» των Κυκλάδων, όπως συνηθίζουν να τη χαρακτηρίζουν. Έχει ιδιαίτερη αρχιτεκτονική που δεν θυμίζει πολλά από την αρχιτεκτονική των λοιπών κυκλαδονήσων. Η νεοκλασική κατά κύριο λόγο αρχιτεκτονική της Σύρου, της προσδίδει έναν ξεχωριστό χαρακτήρα, συνυφασμένο με τη μοναδική ιστορία της αποκαλύπτοντας την αίγλη μιας άλλης εποχής. Δαιδαλώδη σοκάκια, οικισμοί που συνδυάζουν τη Μεσαιωνική και κυκλαδίτικη αρχιτεκτονική, Ορθόδοξες και Καθολικές Εκκλησίες, απαράμιλλο φυσικό τοπίο.
Η θέση της Σύρου ήταν κομβικής σημασίας. Κατά τον 19ο αιώνα η Σύρος κατέστη ένα από τα σπουδαιότερα λιμάνια της Ανατολικής Μεσογείου. Επίσης, αναδείχθηκε ως το εμπορικό, διοικητικό και πολιτιστικό κέντρο των Κυκλάδων. Η δε πρωτεύουσά της, η Ερμούπολη, είναι ένα υπαίθριο ζωντανό μουσείο νεοκλασικής αρχιτεκτονικής.
Ο οικισμός της Άνω Σύρου
Η Άνω Σύρος είναι αμφιθεατρικά χτισμένη στον λόφο του Αγ. Γεωργίου (Σαν Τζώρτζη), στην κορυφή του οποίου δεσπόζει η καθολική εκκλησία του Αγίου Γεωργίου. Συνυπάρχει η Μεσαιωνική, η Ενετική και η Κυκλαδίτικη αρχιτεκτονική. Στενοί δρόμοι, τα σπίτια χτισμένα το ένα δίπλα στο άλλο, με τους εξωτερικούς τους τοίχους να αποτελούν φυσική οχύρωση. Η πρόσβαση στον οικισμό γινόταν από τις μεγάλες πύλες που έκλειναν με ξύλινες πόρτες και προστάτευαν τους κατοίκους από τις νυχτερινές επιδρομές.
Ο Άγιος Γεώργιος
Είναι ο μεγαλύτερος καθολικός ναός του νησιού, η μητρόπολη των Καθολικών. Χτίστηκε τον 13ο αιώνα. Το 1617 καταστράφηκε από τους Τούρκους και το 1652 ο ναός άρχισε να λειτουργεί ξανά. Ο ναός όπως τον βλέπουμε σήμερα, ανοικοδομήθηκε το 1832 και έκτοτε ανακαινίστηκε πολλές φορές. Πρόκειται για τρίκλιτη βασιλική με δύο σειρές μαρμάρινων κιόνων. Το συγκρότημα περιλαμβάνει τον ναό, το βαπτιστήριο, το καμπαναριό, το σκευοφυλάκιο, την αίθουσα φιλοξενίας, το κτήριο του Ιστορικού Αρχείου, το επισκοπικό παλάτι και μια ερειπωμένη οικία.
Ο οικισμός της Άνω Σύρου προηγήθηκε της Ερμούπολης κατά 5 αιώνες περίπου, αλλά σταδιακά υποβαθμίστηκε, ενώ η Ερμούπολη γνώρισε τη μέγιστη δυνατή ανάπτυξη. Υπάρχει εμφανής αρχιτεκτονική και πολεοδομική διαφοροποίηση. Η Άνω Σύρος αποτελεί κατεξοχήν δείγμα της ανώνυμης λαϊκής αρχιτεκτονικής σε αντίθεση με τη Νεοκλασική Ερμούπολη. Επίσης, η Άνω Σύρος είναι ένας φρουριακός οικισμός, ενώ η Ερμούπολη αναφέρεται ως μια κοσμοπολίτικη πόλη.
Ερμούπολη
Η αρχιτεκτονική της πρωτεύουσας της Σύρου αποτελεί αντιπροσωπευτική εικόνας της ελληνικής πόλης του 19ου αιώνα. Ο κύριος ρυθμός βασίζεται στις αρχές του «Ρομαντικού Κλασσικισμού», με δυτικές επιρροές. Οι πρώτοι μηχανικοί που ανέλαβαν τα δημόσια έργα στην περιοχή ήταν είτε άνθρωποι του περιβάλλοντος του Όθωνα είτε Βαυαροί στρατιωτικοί του Σώματος του Μηχανικού (π.χ. Johann B. Erlacher, Wilhem von Weiler που δημιούργησε το 1827 το πρώτο ρημοτομικό σχέδιο της Ερμούπολης). Οι πρώτοι οικοδομικοί κανονισμοί ίσχυσαν από το 1839.
Οικίες
Υπάρχουν τρία είδη αρχιτεκτονικών τύπων κατοικιών: ο λαϊκός ή νησιωτικός τύπος, ο νεοκλασικός και ο νεοκλασικός με στοιχεία της αθηναϊκής αρχιτεκτονικής. Οι οικίες που ανήκουν στον λαϊκό τύπο ανεγέρθηκαν την περίοδο 1821-1835. Τα χαρακτηριστικά τους προέρχονται από εκείνα της αρχιτεκτονικής των περιοχών προέλευσης των ιδιοκτητών τους. Σε γενικές γραμμές είναι διώροφα κτίσματα, με ανώγειο και κατώγειο. Στο ανώγειο βρίσκονται ο χώρος υποδοχής και τα δωματια. Στο κατώγειο αν δεν φιλοξενούνται καταστήματα, συναντώνται η κουζίνα, η τραπεζαρία και οι βοηθητικοί χώροι. Συνήθως εξωτερική σκάλα οδηγεί στον όροφο. Υλικά κατασκευής είναι οι πλίνθοι ή τσατμάδες και το ξύλο χρησιμοποιείται ευρέως. Υπάρχουν όμως και κτήρια αυτής της περιόδου που είναι πολυώροφα, πέτρινα, με μεγάλα ανοίγματα συμμετρικά στις όψεις, με επιρροές της Ιταλικής Αναγέννησης.
Οι νεοκλασικές οικίες ανεγέρθησαν από το 1834 έως τα τέλη του 19ου αιώνα. Είναι διώροφα ή τριώροφα κτίσματα, με πλάτος όψης μεγαλύτερο των 4,50 m. Πρόκειται για ογκώδεις οικοδομές, με πλούσιο διάκοσμο στην κύρια όψη και πυκνή διάταξη ανοιγμάτων. Η τοιχοποιία είναι λιθόκτιστη, πάχους 50-60 cm και η στήριξη στο ισόγειο γίνεται με καμάρες. Και σε αυτές είναι ευρεία η χρήση του ξύλου στα πατώματα, στους εσωτερικούς τοίχους και τις στέγες. Στη διακόσμηση χρησιμοποιείται το μάρμαρο και η αρμολογημένη τοιχοδομία, δηλαδή υπάρχουν μεγάλες μαρμαρόπετρες και μικρές για την πλήρωση των κενών που καλύπτονται με κονίαμα.
Στην πρόσοψη είναι συνήθη τα μαρμάρινα πλαίσια στα παράθυρα, τα αετώματα και πολλές φορές φουρούσια με σπείρες, φυτικά ή ζωικά θέματα. Η κεντρική είσοδος έχει πάντα μεγάλο ύψος και πολλές φορές πλούσιο διάκοσμο, όπως μαρμάρινες παραστάδες, πλούσια επίκρανα ή κιονόκρανα, υπέρθυρο με ρόδακες ή στεφάνια. Τα μπαλκόνια είναι πάντα μαρμάρινα, ορθογώνια και κάποιες φορές παρατηρείται τετράγωνη ή κυκλική επέκταση στα δύο άκρα. Τα κιγκλιδώματα έχουν ποικίλα σχέδια, άλλοτε απλά και άλλοτε πιο σύνθετα.
Στο ισόγειο των οικιών υπάρχει η τραπεζαρία, ο χώρος διημέρευσης και εργασίας και η κουζίνα. Στον όροφο είναι τα δωμάτια και οι βοηθητικοί χώροι. Οι εσωτερικές σκάλες είναι ξύλινες ή μαρμάρινες, με κόγχες για την τοποθέτηση αγαλμάτων ή είναι στολισμένες με τοιχογραφίες. Οι αυλές είναι ανύπαρκτες ή πάρα πολύ μικρές πλακόστρωτες.
Επίσης, η Σύρος έχει την συνοικία «Βαπόρια», η οποία αποτελούσε την αριστοκρατική συνοικία της Ερμούπολης κατά τον 19ο αιώνα. Εκεί, συναντώνται τυπικά αστικά μέγαρα των μέσων του 19ου αιώνα, πολλά από τα οποία σήμερα είναι εγκαταλελειμμένα.
Σε αυτή την περιοχή βρίσκεται ο Ορθόδοξος Ιερός Ναός του Αγίου Νικολάου, του οποίου η ανέγερση ξεκίνησε το 1849, σε σχέδια του Γ. Μεταξά και αρχιτέκτονες τους Α. Ζηνόπουλο, Ι. Βλυσσίδη, Δ. Ελευθεριάδη και τον Γάλλο J.Vaugarni. Ολοκληρώθηκε το 1870. Είναι ένας διώροφος μνημειακός ναός που εντάσσεται στον τύπο βασιλική με τρούλο. Ο τρούλος εδράζεται σε μαρμάρινους κορινθιακούς κίονες που πλαισιώνουν δίλοβα παράθυρα. Σε όλη την κατασκευή κυριαρχεί το μάρμαρο. Μαρμάρινα είναι τα κωδωνοστάσια, η σκάλα, τα προπύλαια, και εσωτερικά το τέμπλο και ο άμβωνας.
Δημαρχείο
Η Σύρος φημίζεται και για το Δημαρχιακό Μέγαρο, που είναι ένα από τα μεγαλύτερα της Ελλάδας και αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα αρχιτεκτονικής του Γερμανού αρχιτέκτονα Ε. Τσίλλερ. Η περίοδος κατασκευής του κτηρίου τοποθετείται το 1876-1891 και κατά τη διάρκειά της συντελέστηκαν πολλές αλλαγές λόγω προβλημάτων που προέκυπταν.
Το οικοδόμημα είναι τριώροφο στην κύρια όψη και διώροφο στην πίσω όψη λόγω της υψομετρικής διαφοράς. Η κάτοψη είναι συμμετρική ως προς τον κεντρικο άξονα και περιέχει δύο αίθρια. Στο ισόγειο φιλοξενούνται καταστήματα. Μια μαρμάρινη σκάλα μνημειακών διαστάσεων (πλάτους 15.5 m) οδηγεί από την πλατεία στον πρώτο όροφο. Το κεντρικό τμήμα αποτελεί πρόπυλο τοσκανικού και ιωνικού ρυθμού με αέτωμα. Τόσο αυτό το τμήμα όσο και οι ακραίοι πύργοι τονίζονται και προεξέχουν από το υπόλοιπο ορθογώνιο (συνολικών διαστάσεων 40×70 m).
Ο πρώτος όροφος είναι τοσκανικού ρυθμού. Ο δεύτερος όροφος είναι ιωνικού ρυθμού. Οι πύργοι είναι κορινθιακού ρυθμού. Το κλιμακοστάσιο καλύπτεται από γυάλινη οροφή που επιτρέπει τον φυσικό φωτισμό του εσωτερικού. Τα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν είναι: ξυλεία Τεργέστης για τα παράθυρα, τις πόρτες και τα εσωτερικά παραθυρόφυλλα, μάρμαρο για τα πλαίσια των παραθύρων, τα γείσα, τις βάσεις και τα επίκρανα, πηλός για τα ιωνικά κιονόκρανα και τα κολωνάκια του στηθαίου του δευτέρου ορόφου.
Από το 1980, έχει χαρακτηριστεί «έργο τέχνης» σύμφωνα με την υπουργική απόφαση ΥΠΠΟ/ΔΙΔΑΠ/Γ/2359/68149/14-11-80 (ΦΕΚ 1226/Β/25-11-80).
Θέατρο Απόλλων
Χτίστηκε το 1862-1864, σε σχέδια του Ιταλού αρχιτέκτονα Pietro Sampo. Έχει επιρροές από τη Σκάλα του Μιλάνου, το θέατρο San Carlo της Νάπολης, το ακαδημαϊκό θέατρο Castelfranco και το Teatro de la pergola της Φλωρεντίας.
Είναι ένα διώροφο κτήριο, χωρίς πλούσιο εξωτερικό αρχιτεκτονικό διάκοσμο. Έχει χαμηλή μαρμάρινη βάση. Το κεντρικό τμήμα της κύριας όψης είναι από μάρμαρο και τονίζεται ο κατακόρυφος άξονας, με τέσσερις παραστάδες που φέρουν επιστύλιο. Το κτήριο έχει ενιαίο γείσο. Τα ανοίγματα στο ισόγειο είναι τοξωτά και στον όροφο ορθογώνια
Η Σύρος γνώρισε έντονη βιομηχανική, ναυτιλιακή και εμπορική δραστηριότητα και αυτό αντικατοπτρίζεται στην αρχιτεκτονική. Οι δύο βασικοί οικισμοί, η Άνω Σύρος και η Ερμούπολη, δείχνουν τις διαφορετικές ιστορικές περιόδους του νησιού και γι’αυτό έχουν διακριτές διαφορές. Παρ’όλες τις διαφορές, η «Αρχόντισσα των Κυκλάδων και νύμφη του Αιγαίου» είναι ένα ζωντανό μνημείο αρχιτεκτονικής που δημιούργησαν Ευρωπαίοι και Έλληνες αρχιτέκτονες, όπως ο Τσίλλερ και ο Ελευθεριάδης, μαζί με τεχνίτες, τοιχογράφους και ζωγράφους.
Πηγές άρθρου
Λινάκη Ε. (2016). Άυλοι και Υλικοί Πολιτιστικοί Πόροι της Άνω Σύρου- Μία πρότυπη πολεοδομική μελέτη. Ανακτήθηκε από http://ikee.lib.auth.gr/record/285196/files/LINAKH_DE.pdf. (τελευταία πρόσβαση 9/4/2020)
Τραυλός Ι. – Κόκκου Α. (1980). Ερμούπολη. Εκδόσεις Εμπορικής Τράπεζας της Ελλάδος.
Στεφάνου Ιωσήφ (2003). Ο πολεοδομικός σχεδιασμός της Ερμούπολης – Μια πρότυπη
πολεοδομική αντιμετώπιση Ιστορικής πόλης. Εκδόσεις Ε.Μ.Π.
Φιλιππίδης Δημήτρης (1984). Νεοελληνική Αρχιτεκτονική. Εκδόσεις Μέλισσα.
Δημαρχείο Ερμούπολης Σύρου. Ανακτήθηκε από http://odysseus.culture.gr/h/2/gh251.jsp?obj_id=793. (τελευταία πρόσβαση 9/4/2020)
Θέατρο Απόλλων. Επίσημη ιστοσελίδα http://apollontheater.gr/homepage-2/. (τελευταία πρόσβαση 9/4/2020)
Σύρος. Επίσημη ιστοσελίδα. https://www.syrosisland.gr/. (τελευταία πρόσβαση 9/4/2020)
