Το άτομο από τη στιγμή που γεννιέται, εντάσσεται μέσα στο μικρό σύστημα της οικογένειας, η οποία αποτελεί μικρογραφία της κοινωνίας. Η οικογένεια θεωρείται πρωτογενής φορέας κοινωνικοποίησης του ατόμου, καθώς μεταλαμπαδεύει τις πρώτες αξίες και τρόπους συμπεριφοράς. Ασκεί μεγάλη επιρροή στο άτομο, εφόσον είναι ένα πεδίο μεγάλης αλληλεπίδρασης. Οι γονείς αποτελούν τα πρώτα πρότυπα του παιδιού. Σύμφωνα μάλιστα με τις ψυχαναλυτικές θεωρίες, το παιδί επηρεάζεται ασυνείδητα από τος γονείς του και τείνει να αναπαράγει μελλοντικά ως ενήλικας αυτές τις επιρροές. Επιπλέον η βιβλιογραφία μας πληροφορεί ότι τα 6 πρώτα χρόνια ζωής του παιδιού, είναι τα πιο σημαντικά. Μέχρι τότε είναι δυνατόν να διαμορφωθεί η προσωπικότητά του, γι’ αυτό καθίσταται σημαντικό να ασχοληθούν οι γονείς με την ανάπτυξη του παιδιού δεόντως.
Η συστημική προσέγγιση
Ο κλάδος των φυσικών επιστημών μας έχει δανείσει την έννοια του συστήματος, η οποία χρησιμοποιήθηκε στην ψυχολογία από τον Ackerman. Ως σύστημα ορίζεται «ένα σύμπλεγμα αλληλοεπιδρώντων στοιχείων» (Von Bertalanffy, 1994). Συνεπώς, ο συστημικός τρόπος σκέψης δίνει έμφαση στην αλληλεπίδραση των μελών ενός συστήματος, κι όχι τόσο στα ατομικά στοιχεία. Το άτομο μελετάται ως μέρος του συνόλου που ανήκει. Δεν υπάρχει ατομική κατανόηση αλλά συλλογική. Έτσι, αν ένα άτομο εμφανίσει στοιχεία ψυχοπαθολογίας, αυτά αποδίδονται σε χαρακτηριστικά του ευρύτερου συστήματος και μελετώνται σε συνάφεια με αυτό. Συγκεκριμένα η συστημική ονομάζει το άτομο το οποίο χρήζει βοήθειας IP (identified patient).
Βασικές έννοιες στη θεωρία των συστημάτων
Ολότητα και οικογένεια
Αναφέρεται και ως πλαίσιο και εννοεί ότι το άτομο μελετάται σε συνάρτηση με το σύστημα. Η αλλαγή σε ένα μέλος του συστήματος επιφέρει αλλαγές και στα υπόλοιπα μέλη. Για παράδειγμα, εάν ένα παιδί εμφανίσει ξαφνικά επιθετική συμπεριφορά, υποσυστημικό πρίσμα θα πρέπει να αναρωτηθούμε πως αλληλοεπιδρά το άτομο αυτό με το σύστημα. Η επιθετικότητα θα μπορούσε να είναι απόρροια κάποιας δυσλειτουργίας των γονέων στη μεταξύ τους σχέση. Η δυναμική των γονέων επηρεάζει άμεσα τη συμπεριφορά των παιδιών.
Ομοιόσταση
Πρόκειται για την τάση των συστημάτων να επιζητούν σταθερότητα και ισορροπία. Κατ’ επέκταση, τείνουν να επιστρέφουν σε προηγούμενες καταστάσεις. Αυτό υπονοεί πως οι αλλαγές δεν είναι επιθυμητές εάν διαταράσσουν την ισορροπία, όπως λ.χ. ένα διαζύγιο. Σε αυτή την περίπτωση ενδέχεται ένα παιδί να παλινδρομήσει σε πρώιμα στάδια ανάπτυξης και να εμφανίσει αντίστοιχες συμπεριφορές. Η συμπτωματική συμπεριφορά ίσως είναι η νυχτερινή ενούρηση. Οι γονείς τότε θα συνεργαστούν προκειμένου να βοηθήσουν το παιδί τους. Επιστρέφουν επομένως στην προηγούμενη κατάσταση της οικογένειας, δηλαδή το ‘μαζί’. Επιπλέον, τα μέλη μιας οικογένειας μαθαίνουν να δρουν με παγιωμένους τρόπους συμπεριφοράς. Ωστόσο, συνίσταται να υπάρχει ευελιξία, ώστε να μέλη να προσαρμόζονται σε καινούρια μοντέλα συμπεριφοράς, όταν αυτό είναι αναγκαίο.
Κυκλική αιτιότητα
Η συστημική είναι μια προσέγγιση που την αφορά το ‘’εδώ και τώρα’’. Δεν δίνει μεγάλη βαρύτητα στην αιτιότητα, αλλά θεωρεί πως η συμπεριφορά Α επιδρά και επηρεάζεται από τη συμπεριφορά Β και Γ. Άρα, κάθε συμπεριφορά αποτελεί αιτία και αποτέλεσμα συνάμα. Γι’ αυτό αναφέρεται ως μια κυκλική διαδικασία. Όταν συνδέουμε τα φαινόμενα αιτιολογικά μεταξύ τους, στερούμε ένα κομμάτι διερεύνησης. Προτείνεται λοιπόν, από το ‘γιατί;’ να μεταβούμε στο ‘πώς;’. Να εστιάσουμε στην αλληλουχία των επικοινωνιακών συναλλαγών του οικογενειακού συστήματος.
Δομή στην οικογένεια
Ο όρος εισήχθη από τον Salvador Minuchin, ο οποίος τόνισε τις έννοιες των ορίων, των κανόνων, της ιεραρχίας και των συμμαχιών. Σύμφωνα με αυτά, κάθε σύστημα, οφείλει να θεσπίζει τα όρια του και τους αντίστοιχους κανόνες για την τήρηση αυτών. Επιπλέον για την αγαστή λειτουργία του συστήματος, υπάρχουν τα υποσυστήματα, τα οποία είναι ιεραρχημένα. Η σύγχυση των ορίων και της ιεραρχίας δημιουργεί προβλήματα στις σχέσεις των μελών. Για παράδειγμα, το σύνηθες φαινόμενο είναι η αντιστροφή ρόλων. Τα αδέρφια παίρνουν τον ρόλο του γονέα.
Τρίγωνα στην οικογένεια
Σύμφωνα με τον Bowen, εισηγητή της έννοιας, «το συναισθηματικό σύστημα δύο ατόμων είναι ασταθές, γι’ αυτό και κάτω από την επήρεια στρες διαμορφώνεται από μόνο του σε σύστημα τριών ατόμων ή τρίγωνο». Η διαδικασία αυτή εμποδίζει τα άτομα να έρθουν σε άμεση επαφή και επικοινωνία. Συμβαίνει πολύ συχνά, ένας γονιός να έχει κάνει συμμαχία με το παιδί του έναντι του άλλου του παιδιού, με αφορμή έναν τσακωμό των παιδιών.
Επικοινωνία στην οικογένεια
Ίσως το πιο σημαντικό στοιχείο της συστημικής προσέγγισης, καθώς η επικοινωνία είναι ουσιαστική για την ανταλλαγή πληροφοριών και την προαγωγή της εύρυθμης λειτουργίας του συστήματος. Ανάμεσα στα μέλη μπορεί να υπάρχει συμμετρική ή ασύμμετρη επικοινωνία, ανάλογα με την ιεραρχία. Στο πλαίσιο της επικοινωνίας είναι πιθανό να ενυπάρχουν αντιφατικά και αντικρουόμενα μηνύματα, λεκτικά και μη λεκτικά. Το πρόβλημα με τα διπλά μηνύματα καταλήγει στον διπλό δεσμό. Αυτή η κατάσταση υπονοεί ότι το άτομο είναι καταδικασμένο στην αποτυχία. Το τελικό μήνυμα που λαμβάνει το παιδί είναι πως ‘’ό,τι και να κάνεις είναι λάθος’’. Ο διπλός δεσμός είναι μάλιστα ο προάγγελος των ψυχώσεων. Συνεπώς συνίσταται η σαφή και σύμφωνη μετάδοση των μηνυμάτων στα παιδιά από τους γονείς αμφότερους!
Η μελέτη της οικογένειας θέλγει πάντα το ενδιαφέρον των μελετητών και τα ως προς διερεύνηση ζητήματα είναι αέναα. Στο πλαίσιο της συστημικής προσέγγισης και θεραπείας, ας κρατήσουμε πως το άτομο ανήκει σε μια ολότητα. Γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο όχι μόνο αποδίδουμε στο σύνολο την παθολογία του και τα δυσλειτουργικά χαρακτηριστικά του, αλλά βασίζουμε και τη θεραπεία σε αυτό. Η δυναμική του συστήματος είναι ικανή να επηρεάσει τα υπόλοιπα μέλη, αλλά είναι εξίσου ικανή να επιφέρει και την αλλαγή.
Πηγές:
- Μαρία Μαλικιώση-Λοίζου, (2017), Συμβουλευτική Ψυχολογία, εκδ. πεδίο
Χρυσή Γ. Χατζηχρήστου, (2011), Κοινωνική και Συναισθηματική αγωγή στο σχολείο, τεύχος 10: Σχολείο και Οικογένεια, εκδ. τυπωθήτω
