Η έννοια του ασυνειδήτου είναι στενά συνυφασμένη με τον πατέρα της ψυχανάλυσης Σ. Φρόιντ. Δικαιολογημένα, καθώς στα τέλη του 19 ου αιώνα, ο ίδιος ανοίγει νέους δρόμους στην ανθρώπινη σκέψη. Εισάγει έννοιες ρηξικέλευθες, που ανατρέπουν τα έως τότε δεδομένα. Για τον Φρόιντ η απόδειξη της ύπαρξης του ασυνείδητου είναι πως για ορισμένες ψυχικές πράξεις δε επαρκούν οι εξηγήσεις που αποδίδονται στη συνείδηση. Πολλές φορές οι άνθρωποι προσπαθώντας να εξηγήσουν μια συμπεριφορά τους, οδηγούνται αναπόφευκτα σε τέλμα. Αναρωτιούνται για τα κίνητρά τους και τις αιτίες μιας κατάστασης χωρίς όμως να βρίσκουν ικανοποιητικές απαντήσεις. Ορισμένοι ίσως ‘υπεραναλύουν’ κάποια φαινόμενα και ενστερνίζονται έναν πιο ψυχαναλυτικό τρόπο σκέψης.
Από το συνειδητό στο ασυνείδητο
Καθώς ζούμε μέσα σε ένα κοινωνικό πλαίσιο, η προσωπική μας ζωή είναι εμποτισμένη με κανόνες, προσταγές και απαγορεύσεις. Η καθημερινότητά μας κρίνεται από το κοινωνικό σύνολο, κι αυτό αυτομάτως μας τοποθετεί σε μια δυσμενή θέση. Προκειμένου να ανταπεξέλθουμε στα εξωτερικά ‘πρέπει’, μόνο ορισμένες συμπεριφορές μας παραμένουν συνειδητές, με την έννοια ότι έχουμε επίγνωση αυτών και τις αποδεχόμαστε ως δικές μας. Τι γίνεται όμως με αυτές που για κάποιον λόγο θεωρούνται ‘μη επιτρεπτές’; Μέσω της λογοκρισίας, μιας διαδικασίας που κρίνει το σωστό κ το λάθος, μόνο ορισμένες καταστάσεις παραμένουν στο συνειδητό. Οι υπόλοιπες απωθούνται, ‘ξεχνιούνται’ κατά κάποιο τρόπο και λέμε ότι γίνονται ασυνείδητες. Το ασυνείδητο είναι μια προστατευτική λειτουργία του ψυχισμού, όπως και η διαδικασία της απώθησης.
Από το ασυνείδητο στο συνειδητό
Σκοπός της ψυχοθεραπείας και δη της ψυχανάλυσης είναι να καταστούν οι ασυνείδητες καταστάσεις συνειδητές και να επεξεργαστούν με έναν τρόπο, ώστε ο άνθρωπος να τις αποδεχτεί και να μην απειλείται από αυτές. Όπως αναφέρει ο ίδιος ο Φρόιντ στο ομώνυμο βιβλίο του, ο άνθρωπος όταν ακούει μια εικασία για τις ασυνείδητες καταστάσεις του «έχει τη συνειδητή ανάμνηση από το ακουστικό ίχνος της παράστασης μέσω της ανακοίνωσής της, δεύτερον, φέρει μέσα του, την ασυνείδητη ανάμνηση του βιώματος στην πρότερη μορφή του». Γενικότερα, μέσω της διαδικασίας της λεκτικοποίησης μιας κατάστασης ή επιθυμίας, είμαστε ένα βήμα πιο κοντά στη συνείδηση.
Ασυνείδητα αισθήματα
Τα αισθήματα, ή για να το πούμε με όρους ψυχανάλυσης, οι ενορμήσεις δεν μπορούν να γίνουν ποτέ συνειδητές. Αυτό που φτάνει στη συνείδηση και έχουμε επίγνωσή του είναι η παράσταση που εκπροσωπεί την ενόρμηση. Αυτό σημαίνει πως μια κατάσταση που μας προκαλεί ένα συναίσθημα, δεν έχουμε πρόσβαση σε αυτό παρά μόνο μέσα από την ανάμνηση της παράστασης. Άλλωστε κάθε συνθήκη φέρει και μια συμβολική διάσταση. Ένα μέρος, ένας άνθρωπος, ένας ήχος, μπορεί να συμβολίζουν κάτι ξεχωριστό για τον καθένα. Έτσι, όταν έρθουμε σε επαφή με αυτά αναβιώνουμε και το αντίστοιχο συναίσθημα που τα συνοδεύει χωρίς όμως να είναι συνειδητό. Πρόκειται για ένα μνημονικό ίχνος του συναισθήματος αυτού διαμέσου μιας κατάστασης. Επίσης, στόχος των συναισθημάτων είναι να απωθηθούν. Βέβαια, μετά εξακολουθούν να υφίστανται με τρείς μορφές. Είτε μέσω μιας μετατροπής σε μια ποιοτικά διαφορετική συναισθηματική ποσότητα, σε άγχος ή καταπνίγεται.
Η απώθηση
Βασική διεργασία του ασυνείδητου είναι η απώθηση. Πρόκειται για τον κυρίαρχο μηχανισμό άμυνας που επιστρατεύεται πρώτος, πριν από κάθε άλλη άμυνα. Λειτουργεί στα σύνορα μεταξύ συνειδητού και ασυνείδητου. Στην περίπτωση των νευρώσεων , της αγχώδους υστερίας λ.χ. το άγχος εμφανίζεται χωρίς να γίνεται αντιληπτή η προέλευσή του. Υποθέτουμε ότι για να εμφανιστεί ως σύμπτωμα το άγχος, έχει προηγηθεί η απώθηση μιας παράστασης, η οποία εκφορτίστηκε σε άγχος. Η επένδυση που κατάφερε να ξεφύγει από το συνειδητό, μετατράπηκε σε μια υποκατάσταση παράσταση. Το άγχος, προστατεύει από την εμφάνιση της απωθημένης παράστασης στο συνειδητό και η κλινική παρατήρηση της εικόνας αυτής είναι η εκδήλωση μιας φοβίας. Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν τον καταλυτικό ρόλο της απώθησης, και της περαιτέρω λειτουργίας της. Χτίζει ένα τείχος προστασίας για το συνειδητό μέσα από την υποκατάσταση της απωθημένης παράστασης και της εκδήλωσης του συμπτώματος. Αντίστροφα, όταν ερχόμαστε αντιμέτωποι με ένα σύμπτωμα αναζητούμε μια απωθημένη κατάσταση.
Υπάρχει τελικά το ασυνείδητο;
Ο Φρόιντ θα μας απαντούσε ρητά ναι, και θα συνόδευε την κατάφασή του από πολλά παραδείγματα. Η μεγαλύτερη μελέτη για την απόδειξη του ασυνείδητου προέρχεται από τις αναλύσεις των διαταραχών, των νευρώσεων και των ψυχώσεων. Το ασυνείδητο είναι στενά συνυφoασμένο με την απώθηση. Ο Φρόιντ υποστήριζε την ύπαρξη της απώθησης από το γεγονός ότι κανένας άνθρωπος δεν δύναται να ανακαλέσει την εμπειρία του Οιδιπόδειου. Πρόκειται για μια τόσο καλά απωθημένη κατάσταση, το να επιθυμεί κανείς ερωτικά την μητέρα ή τον πατέρα του αντίστοιχα, που αυτό μας επιβεβαιώνει ότι η απώθηση υπάρχει και λειτουργεί.
Πηγές:
S. Freud, (2016). Το ασυνείδητο, εκδ. ΝΙΚΑΣ
