
Εισαγωγή
Τα ψυχικά νοσήματα αποτελούν βίωμα πολλών ανθρώπων, σε όλο τον κόσμο. Γι’ αυτό τον λόγο, η αναπαράσταση τέτοιων νοσημάτων στον κινηματογράφο είναι συχνή καθώς και άκρως σημαντική για την προβολή των δυσκολιών που αντιμετωπίζουν τα άτομα αυτά, στην καθημερινότητα τους. Ωστόσο, η προβολή των ψυχικών νοσημάτων δεν γίνεται πάντα με υποστηρικτική διάθεση απέναντι σε αυτή την κοινωνική ομάδα. Πολλές ταινίες έχουν προκαλέσει προκαταλήψεις για τους ασθενείς, γεγονός που τους οδηγεί στην περιθωριοποίηση. Ανάμεσα στις ταινίες με μανιακούς δολοφόνους και ψυχωτικούς serial killers υπάρχει το Black Swan. Αν και η ταινία, είχε ορισμένες αστοχίες στην ορθή απεικόνιση των ψυχικών νοσημάτων, αποτέλεσε μία από τις πρώτες ταινίες που θα προσπαθούσε να αλλάξει τα δεδομένα σε αυτό τον τομέα.
Σε αυτή την εργασία, θα μελετήσουμε την απεικόνιση των ψυχικών νοσημάτων στον ξένο κινηματογράφο και τα αποτελέσματα της απεικόνισης αυτής στις αντιλήψεις του κοινού. Ταυτόχρονα θα αναλύσουμε την προβολή των ψυχικών ασθενειών στην ταινία Black Swan και θα εμβαθύνουμε τον χαρακτήρα της Nina. Αξίζει να σημειωθεί πως ήδη έχουν γίνει αρκετές μελέτες και έχουν δημιουργηθεί πολλά άρθρα και εργασίες πάνω στον χαρακτήρα της Nina, όπως αυτή των Tiara Wulandari και Samanik Samanik με τίτλο: “Dissociative Identity Disorder and its Significance to Nina Sayers Personality Development.”. Τέλος, στα συμπεράσματα, θα συνδυάσω όλες τις πληροφορίες που ανακάλυψα κατά τη διάρκεια της έρευνας μου.
Η Απεικόνιση των ψυχικών νοσημάτων στον Ξένο Κινηματογράφο.

Η απεικόνιση των ψυχικών ασθενειών στον παγκόσμιο κινηματογράφο, δεν είναι ένα νέο φαινόμενο. Από τις αρχές του 20ου αιώνα, μέχρι και σήμερα παράγονται νέες ταινίες, που απεικονίζουν τις ζωές και τις εμπειρίες ατόμων που πάσχουν από αυτά τα νοσήματα. Τα άτομα αυτά προβάλλονται πολλές φορές ως επικίνδυνα, όπως ο Norman Bates του Psycho (1960), ως παρορμητικά όπως ο Randall McMurphy στο One Flew over the Cuckoos’Nest (1975) ή και ως βίαια, όπως στις περισσότερες ταινίες τρόμου της δεκαετίας του 1970 και του 1980. Η προβολή των ατόμων αυτών ως βίαια, επικίνδυνα και ανεξέλεγκτα έχει οδηγήσει στην περιθωριοποίηση των ασθενών και στην προκατάληψη του «υγιούς» κοινού, κατά τα πρώιμα αλλά και στα μεταγενέστερα χρόνια της κινηματογραφικής τέχνης.
Κατά τη διάρκεια της περιόδου 1950-1970, στον κινηματογράφο κυριαρχούσε, η απεικόνιση της γυναίκας σε παράνοια και η προβολή των ψυχικών νοσημάτων ως επέκταση της θηλυκότητας τους. Η σύνδεση αυτή οφείλεται στο πατριαρχικό καλούπι της κοινωνίας, που θέλει τις γυναίκες, να συμπεριφέρονται και να δρουν, με έναν προκαθορισμένο τρόπο.(Kretschmar, 2007). Από το 1960 και μετά παρατηρούμε ταινίες που απεικονίζουν άτομα με ψυχικές ασθένειες, τα οποία ενώ φαίνονται φυσιολογικά, θα μπορούσαν ή ήδη βρίσκονται σε ψυχιατρικές κλινικές. Τέτοια παραδείγματα ασθενών βλέπουμε στο Psycho του Alfred Hitchcock, όπου ο φαινομενικά φυσιολογικός Norman Bates, αποδεικνύεται ότι είναι ένας- υπερβολικά προσκολλημένος με την μητέρα του- ψυχωτικός δολοφόνος
Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1970 και του 1980 παρατηρείται μία τομή στις ταινίες που αφορούν τις ψυχικές ασθένειες. Από την μία επικρατούν οι ταινίες με θέμα τον πόλεμο του Βιετνάμ, οπού ψυχικά τραυματισμένοι στρατιώτες με μετατραυματικό σοκ , προσπαθούν να ζήσουν φυσιολογικά τις ζωές του (π.χ. Apocalypse Now, Deer Hunter, κλπ). Από την άλλη κάνουν την εμφάνιση τους οι ταινίες τρόμου που έχουν για πρωταγωνιστές τους «μανιακούς δολοφόνους, εφοδιασμένους με διάφορα κοπτικά εξαρτήματα» (πχ. Texas Chainsaw Massacre, Friday the 13th, κλπ.). Και στις δύο περιπτώσεις, τα άτομα με ψυχικές ασθένειες ακόμη παρουσιάζονται ως επικίνδυνα και βίαια, όπως γινόταν και τα προηγούμενα 20 χρόνια.(Παπαδοπούλου 2021). Από την δεκαετία του 1990 και στις αρχές των 2000, παρατηρούμε μορφές ψυχικά διαταραγμένων ατόμων, που ζουν φυσιολογικές ζωές αλλά ταλανίζονται από βίαιες φαντασιώσεις, όπως φαίνεται στο American Psycho και το Fight Club (Soumitra 2017).
Στην δεκαετία του 2010, παρατηρείται ένα νέο είδος ταινιών που αφορούν τις ψυχικές ασθένειες. Οι ταινίες αυτές παρουσιάζουν, μορφές καλλιτεχνών, που τους δίνεται μια τρομερή ευκαιρία λόγω του ταλέντου τους. Στο τέλος της ταινίας, αναλώνονται τόσο πολύ στο έργο τους, που αυτοκαταστρέφονται. Οι πιο γνωστές ταινίες αυτής της κατηγορίας είναι το Whiplash και το Βlack Swan.
H αναπαράσταση των ατόμων με ψυχικές ασθένειες στον κινηματογράφο, θεωρείται από τους ειδικούς, ότι προκαλεί αρνητικές επιδράσεις στις αντιλήψεις του κοινού. Υποστηρίζεται πως τα μέσα ψυχαγωγίας επηρεάζουν περισσότερο τις απόψεις των θεατών τους, σε αντίθεση με τα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Τέλος αποδεικνύεται ότι άτομα που καταναλώνουν ηλεκτρονικά μέσα επικοινωνίας, είναι πιο πιθανό να διαμορφώσουν αρνητικές αντιλήψεις απέναντι στα άτομα με ψυχικές ασθένειες.(Pirkis, Blood, Francis, McCallum (2006)).
Ανάλυση Ταινίας- Μελέτη Περίπτωσης

Το Black Swan αφηγείται την ιστορία της νεαρής μπαλαρίνας Nina Sawyers. Όταν η Nina επιλέγεται να πρωταγωνιστήσει στην νέα παραγωγή του θιάσου της, για την Λίμνη των Κύκνων, παθαίνει εμμονή με τον ρόλο. Η ψυχολογική κατάσταση της Nina χειροτερεύει, καθώς εκείνη θυσιάζει τα πάντα στον βωμό της καλλιτεχνικής τελειότητας.
Η πλοκή της ταινίας, παρουσιάζει πέντε κύρια πρόσωπα, με την βοήθεια των οποίων, εκτυλίσσονται και δραματοποιούνται τα γεγονότα της. Αυτά τα πέντε πρόσωπα, είναι η Nina, η πρωταγωνίστρια της ταινίας, η υπερπροστατευτική μητέρα της, ο σκηνοθέτης του θιάσου Τομά, η πρώην πρίμα μπαλαρίνα, Μπέθ και η ανταγωνίστρια της Νίνα, Λίλι. Από τους παραπάνω χαρακτήρες, ούτε η Λίλι ούτε ο Τομά φαίνεται να πάσχουν από κάποιο ψυχικό νόσημα (Ο Τομά απλά είναι χειριστικός απέναντι στις γυναίκες στον χώρο εργασίας του). Γίνεται, λοιπόν, κατανοητό, μέσω σκηνοθετικών και αισθητικών επιλογών, ότι οι υπόλοιποι τρεις χαρακτήρες αντιπροσωπεύουν ψυχικές ασθένειες, που προβάλλονται στο κοινό, κυρίως μέσω της συμπεριφοράς τους. Σε αυτό το μέρος θα αναλύσουμε την ψυχοσύνθεση των χαρακτήρων αυτών, καθώς και τις σκηνοθετικές επιλογές, που κάνουν εμφανείς τις ασθένειες τους.
Ο χαρακτήρας της Νινα, σύμφωνα με τα κινηματογραφικά στοιχεία της ταινίας, πάσχει από μία πληθώρα ψυχικών διαταραχών. Από σχιζοφρένεια και διασχιστική διαταραχή ταυτότητας μέχρι και βουλιμία αλλά και αγχώδη διαταραχή, η νεαρή μπαλαρίνα του Darren Aronofsky καταπιέζεται και ταλαιπωρείται ψυχικά, ενώ ο σκηνοθέτης φροντίζει να μας δείξει αυτόν τον πόνο, με τον τρόπο του. Η ψυχοσύνθεση της Νινα μπορεί να διαιρεθεί σε τρία βασικά μέρη: Στην ψυχολογική της κατάσταση πριν πάρει τον ρόλο, στην ψυχολογία της αφού πάρει τον ρόλο και πριν την μεγάλη παράσταση και στο αποκορύφωμα της μεγάλης παράστασης.
Στο πρώτο μέρος του νοητού αυτού διαχωρισμού, παρατηρούνται τα αρχικά συμπτώματα των ασθενειών της. Από την πρώτη στιγμή, η Νίνα τοποθετείται μπροστά από καθρέφτες. Είτε βρίσκεται στο διαμέρισμά της, είτε στον θίασο που χορεύει, βρίσκεται μπροστά από αντικριστούς καθρέφτες, που διεστραυλώνουν την εμφάνιση της, την πολλαπλασιάζουν ή την χωρίζουν στα δύο. Με αυτόν τον τρόπο, ο Aronofsky αποδίδει μεταφορικά τα σημάδια της διασχιστικής διαταραχής ταυτότητας , πριν γίνουν εύκολα κατανοητά από τους θεατές . Ταυτόχρονα, μέσω σκηνών που απεικονίζουν την Νινα, γονατιστή μπροστά από την λεκάνη μίας τουαλέτας, παρουσιάζονται με έναν διακριτικά αδιάκριτο τρόπο, τα πρώτα και κυριότερα συμπτώματα της βουλιμίας της. Με τα κοντινά πλάνα σε σκηνές αυτοτραυματισμού και πληγών, υποδηλώνεται το άγχος της Νινα, η ζωτική της ανάγκη για την τελειότητα, που αργά και σταθερά την οδηγεί στην αυτοκαταστροφή. Η ψυχολογική ένταση και το άγχος της Νίνα εκδηλώνεται, επίσης, από την αστάθεια της κάμερας στα περισσότερα πλάνα της ταινίας. Τέλος, με την τοποθέτηση γυναικών, που φαντάζουν σαν σκοτεινές φιγούρες της Νίνα, προοικονομείται η σχιζοφρένεια της, η οποία συνοδεύεται από την παράνοια, που κυριεύει κάθε πτυχή της ζωής της, μέχρι το τέλος της ταινίας.
Η Νίνα ωστόσο παίρνει τον ρόλο, ενώ το βάρος των προσδοκιών των συναδέλφων της αλλά και της μητέρας της, την πιέζουν και δυσχεραίνουν την ψυχολογική της κατάσταση. Σε αυτή την φάση της ταινίας, ο θεατής παρατηρεί το άγχος και την παράνοια της Νίνα, να μετατρέπονται σταδιακά σε ψύχωση και μανία. Αυτή η μετάβαση επιτυγχάνεται σκηνοθετικά, με δραματικά κοντινά στο πρόσωπο της Νίνα, που δείχνουν την απογοήτευση της, όταν δεν καταφέρνει να ενσαρκώσει τον μαύρο κύκνο. Η διασχιστική διαταραχή αντικατοπτρίζεται με τις σκηνές κλοπής των προσωπικών αντικειμένων της Μπεθ, από το καμαρίνι της αλλά και με της παρατήρησης της φιγούρας της Λίλι σε αντισυμβατικά μέρη. Αν και η βουλιμία δεν έχει τόσο εμφανή συμπτώματα, όπως στο πρώτο μέρος, μέσω διάφορων σκηνών, το σώμα της Νινα, παρουσιάζεται περισσότερο ισχνό και σκελετωμένο. Τέλος η σχιζοφρένεια της, αρχίζει να προκαλεί παραισθήσεις , οι οποίες ξεκινούν να γίνονται όλο και πιο βίαιες. Το γεγονός αυτό γίνεται εμφανές και μέσω CGI πληγών, που εξαφανίζονται ξαφνικά, μπροστά στα έκπληκτα μάτια της πρωταγωνίστριας.
Το τέλος της ταινίας πλησιάζει, ενώ η ψυχολογική κατάσταση της Νίνα δυσχεραίνει. Η διασχιστική της διαταραχή κορυφώνεται, καθώς αδυνατεί να ξεχωρίσει τον εαυτό της από την Λίλι, γεγονός που επιβεβαιώνεται από την σκηνή στην οποία, η Νινα επιτίθεται στην Λίλι με ένα σπασμένο κομμάτι καθρέπτη. Από την άλλη, ο Aronofsky αποτυπώνει το κρεσέντο της σχιζοφρένειας της, με την μετατροπή του σώματος της Νίνα σε κύκνο (Τα παραμορφωμένα της πόδια, τα ρεαλιστικά φτερά που φυτρώνουν από την πλάτη της, κλπ). Η στιγμή που η Νίνα, χορεύει τον Μαύρο Κύκνο επί σκηνής, αποτελεί το πιο κομβικό σημείο της ψυχολογίας της. Ενώ επιφανειακά φαντάζει σαν την απώτερη στιγμή ψυχικής απελευθέρωσης του χαρακτήρα, στη πραγματικότητα αποτελεί το μεταίχμιο της μανίας και της ψύχωσης της για την τελειότητα. Η Νίνα πλέον δεν ξεχωρίζει το πραγματικό από το φανταστικό, γεγονός που υποδηλώνεται από την πρωτοφανή σταθερότητα του πλάνου. Η προτελευταία σκηνή του έργου, αποτυπώνει το πιο χαρακτηριστικό συναίσθημα του χαρακτήρα της Νίνα: την μελαγχολία. Μέσω (υπερ)δραματικών κοντινών, γίνεται αντιληπτή μία πιο καταθλιπτική πτυχή, στην ψύχωση της πρωταγωνίστριας, που αντικατοπτρίζει την συνειδητοποίηση της αυτοκαταστροφής της.
Έχοντας αναλύσει την ευαίσθητη ψυχοσύνθεση της Νίνα, είναι σημαντικό να προβληθούν και οι ψυχικές ασθένειες των υπόλοιπων χαρακτήρων.
Ο χαρακτήρας της Μπεθ, αν και του δίνεται ελάχιστος χρόνος στην ταινία, είναι πολύ σημαντικός. Ο θεατής παρατηρεί την συνταξιοδοτημένη πρίμα μπαλαρίνα του θιάσου, μέσα σε λίγα λεπτά, να πέφτει σε βαθιά κατάθλιψη, η οποία εν τέλει την
οδηγεί στην απόπειρα αυτοκτονίας της. Η κατάθλιψη της Μπεθ αποδίδεται σκηνοθετικά, με κοντινά, στο απογοητευμένο και θλιμμένο πρόσωπο της, ενώ το αποκορύφωμα της νόσου της, γίνεται εμφανές στην σκηνή του νοσοκομείου μετά την απόπειρα αυτοκτονίας της. Σε αυτή τη σκηνή, το νοσοκομειακό της κρεβάτι φαντάζει σαν νεκρικό, λόγω του φωτισμού αλλά και του υπερφορτωμένου με λουλούδια φόντου της σκηνής.
Η μητέρα της Νίνα αποτελεί ακόμη ένα παράδειγμα του αρχέτυπου της καταπιεστικής μητέρας, που έγινε διάσημο μετά το “Carrie” (1976) του Brian De Palma. Η μητέρα της Νίνα ωστόσο πάσχει από ναρκισσιστική διαταραχή, καθώς βάζει τον εαυτό της στο επίκεντρο του κόσμου της κόρης της και επιβάλει τα χαμένα της όνειρα στην Νίνα. Η διαταραχή αυτή φαίνεται από τον άμεσο εκνευρισμό του χαρακτήρα, όταν η κόρη της προσπαθεί να απελευθερωθεί από τον αποπνικτικό κλοιό που έχει δημιουργήσει. Αισθητικά, ο ναρκισσισμός της συμβολίζεται από το ροζ δωμάτιο της Νίνα, το οποίο μοιάζει με παιδικό. Τέλος, ο Aronofsky προκειμένου να κάνει εμφανείς τις προθέσεις της μητέρας, τραβάει πλάνα με δραματικά ζουμ στο πρόσωπο της μητέρας, κάνοντας τις αντιδράσεις της να φαίνονται υπερβολικές (θυμίζοντας συχνά χαρακτήρα άνιμε).
Συμπεράσματα
Η απεικόνιση των ψυχικών νοσημάτων στον κινηματογράφο, δεν γινόταν πάντα με τον ίδιο τρόπο και δεν είχε τον ίδιο αντίκτυπο στους θεατές. Ανάλογα με την χρονική περίοδο που γίνεται η απεικόνιση, τα στερεότυπα που εφάπτονται πάνω στους ψυχικά ασθενείς χαρακτήρες, διαφέρουν μεταξύ τους. Ωστόσο τα στερεότυπα και οι προκαταλήψεις αυτές συνδυάζονται με άλλες προκαταλήψεις που αφορούν άλλες κοινωνικές ομάδες (π.χ. η απεικόνιση της υστερικής γυναίκας, κατά την δεκαετία του 1950). Δεν προκαλεί εντύπωση, το γεγονός ότι όσο πιο κοντά στο millennium βρισκόταν μία από τις ταινίες που αναφέρθηκαν, τόσο πιο ευνοϊκή ήταν η αναπαράσταση των ψυχικών ασθενειών. Μέχρι και την δεκαετία του 1990, οι μανιακοί δολοφόνοι και διεστραμμένοι serial killers, κυριαρχούσαν στην μεγάλη οθόνη.
Στις αρχές του 21ου αιώνα, η νοοτροπία του κινηματογράφου αλλάζει και μαζί της αλλάζει και η νοοτροπία του κοινού για τις ψυχικές ασθένειες. Πλέον οι «διεστραμμένοι», είναι καθημερινοί άνθρωποι και είναι συμπαθείς και προσιτοί. Σε αυτό το κινηματογραφικό καλούπι εφαρμόζεται και το Black Swan, που αποτέλεσε και το αντικείμενο μελέτης και ανάλυσης, σε αυτή την εργασία. Το Black Swan αφορά την θυσία της ψυχικής υγείας, στον βωμό της καλλιτεχνικής τελειότητας.
Προκειμένου να αναγνωριστούν τα ψυχικά νοσήματα από τα οποία έπασχε η Nina αλλά και οι υπόλοιποι χαρακτήρες της ταινίας, συμβουλεύτηκα διάφορα επιστημονικά άρθρα, που παρέθεταν τα συμπτώματα αυτών των ασθενειών. Όλες αυτές τις πληροφορίες τις διασταύρωσα με σκηνοθετικά στοιχεία της ταινίας, αλλά και με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των πρωταγωνιστών, έτσι όπως παρουσιάζονται στο σενάριο. Με βάση αυτά τα κριτήρια διέγνωσα την Nina με DID (Dissociative Identity Disorder), με άγχος, με βουλιμία και με σχιζοφρένεια, ενώ διέγνωσα την μητέρα με ναρκισσισμό και την Μπεθ με κατάθλιψη.
Βιβλιογραφία
Aronofsky, D. (Σκηνοθέτης) (2010) Black Swan [Κινηματογραφική ταινία], Αμερική: Cross Creek Pictures.
ΑNDERSON, M. (2003). ‘One flew over the psychiatric unit’: Mental illness and the media. Journal of Psychiatric and Mental Health Nursing, 10(3), 297-306. (Available in: https://doi.org/10.1046/j.1365-2850.2003.00592.x )
Herbison, C. C. (2006). B (l) ack to the world: Explorations of race, trauma illness, and healing in selected Vietnam War films. University of Kansas.
Ignat, B. (2018). “The History of Horror from 1895-Present day”. (Available in: http://wludh.ca/dh100/2018/T3/G4/wp-content/uploads/2018/12/The-History-of-Horror-From-1895-Present-day-.pdf )
Kretschmar, K. (2007). “Framing Femininity as Insanity: Representations of Mental Illness in Women in Post-Classical Hollywood”. (Available in: http://digital.library.unt.edu/ark:/67531/metadc3654/m2/1/high_res_d/thesis.pdf).
Pirkis, J., Blood, R. W., Francis, C., & McCallum, K. (2006). On-screen portrayals of mental illness: Extent, nature, and impacts. Journal of health communication, 11(5), 523-541. Αvailable in : https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/10810730600755889?casa_token=eoJnb4Oix9cAAAAA%3Aeuk3qR1S2QRNcPYeZXCFHQXUPUtfU2x0gQIaZxf1P1s8zZfqqhG3lx1WFnBbCaaIujhvjGYWJVKz
Soumitra, D. A. S., Doval, N., Mohammed, S., Neha, D. U. A., & Chatterjee, S. S. (2017). Psychiatry and cinema: what can we learn from the magical screen?. Shanghai archives of psychiatry, 29(5), 310.
Sandino, A. M. (2013). On perfection: Pain and arts-making in Aronofsky’s Black Swan. Journal of Visual Art Practice, 12(3), 305-317. https://www.tandfonline.com/doi/epdf/10.1080/14702029.2013.10820084?needAccess=true&role=button
Wulandari, T., & Samanik, S. (2022). DISSOCIATIVE IDENTITY DISORDER AND ITS SIGNIFICANCE TO NINA SAYER’S PERSONALITY DEVELOPMENT. Linguistics and Literature Journal, 3(2), 113-121. http://jim.teknokrat.ac.id/index.php/linguistics_and_literature/article/view/2105
Παπαδοπούλου, Μ. (2021). ‘Οι αναπαραστάσεις της ψυχικής υγείας στον Κινηματογράφο’.