Για πολλούς θεατρόφιλους είναι αγαπημένη συνήθεια η συλλογή των προγραμμάτων των παραστάσεων που παρακολουθούν. Πολλοί από εμάς έχουμε ράφια γεμάτα από προγράμματα που αγοράσαμε ή που δίνονται δωρεάν στις παραστάσεις που βλέπουμε. Άλλα μικρά και λιτά, άλλα μεγαλύτερα και περίτεχνα, κάποια με ολόκληρο το κείμενο της παράστασης. Ας δούμε, λοιπόν, συνοπτικά μερικά πράγματα για την ιστορία τους παγκοσμίως.
Ένα πρόγραμμα συνήθως περιλαμβάνει τα ονόματα των συντελεστών, τα βιογραφικά των ηθοποιών, την περίληψη του έργου και κάποιες πληροφορίες για την παραγωγή. Μπορεί επίσης να περιλαμβάνει ολόκληρο ή μέρος του θεατρικού έργου. Κάποια προγράμματα περιλαμβάνουν επίσης διαφημίσεις, οι οποίες εξασφαλίζουν χρήματα για το θέατρο και την παραγωγή. Τέλος, ορισμένα προγράμματα περιλαμβάνουν άρθρα, ιστορικές πληροφορίες για το έργο και τις απόψεις των συντελεστών της παράστασης.
Τα πρώτα θεατρικά προγράμματα εμφανίστηκαν τον 18ο αιώνα. Αρχικά ήταν απλά, με ελάχιστες πληροφορίες για τον θίασο και το έργο. Συνήθως ήταν τετρασέλιδα. Δεν ήταν όλα τυπωμένα. Κάποια ήταν χειρόγραφα ή φτιαγμένα από αποκόμματα άλλων κειμένων. Τα προγράμματα δεν διανέμονταν μονάχα στο θέατρο. Πολλές φορές τα διένειμαν ακόμα και στον δρόμο γυναίκες που συνήθως εργάζονταν στο θέατρο. Συχνά διαφήμιζαν και προφορικά τις παραστάσεις, μια και μεγάλο μέρος του πληθυσμού ήταν αναλφάβητο.
Τον 19ο αιώνα, τα προγράμματα πλέον ήταν όλα τυπωμένα. Οι διαφημίσεις έπαιζαν σημαντικό ρόλο. Ο Φρανκ Βανς Στρος, ένας επιχειρηματίας από το Οχάιο, ίδρυσε, μάλιστα, την πρώτη εταιρεία που ειδικευόταν στην εκτύπωση θεατρικών προγραμμάτων. Η εταιρεία αυτή οδήγησε στη δημιουργία του θεατρικού περιοδικού Playbill, που κυκλοφορεί μέχρι σήμερα.
Στη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, τα θεατρικά προγράμματα πήραν πάλι μια πολύ απλή μορφή. Οι κυβερνήσεις εφάρμοζαν περιορισμούς στη χρήση του χαρτιού. Επανήλθαν στη μορφή που γνωρίζουμε περίπου και σήμερα τη δεκαετία του ’70, εμπλουτισμένα με πλούσια κείμενα και φωτογραφίες.
Το θεατρικό πρόγραμμα δεν είναι απλώς ένα σουβενίρ της παράστασης. Το ζητούμενο τους φυσικά είναι να συνδυάζουν την πληροφόρηση με την καλαισθησία. Συχνά, η δημιουργία των προγραμμάτων ανατίθεται σε καλλιτέχνες και εικαστικούς για να είναι ακόμα καλύτερο το αποτέλεσμα. Ένα τέτοιο παράδειγμα στην Ελλάδα είναι το πρόγραμμα της παράστασης «Λεωφορείο ο Πόθος», το 1988-89. Το εξώφυλλο κοσμούσε ένα έργο του Αλέκου Φασιανού. Το 1962, το Θέατρο Κοτοπούλη αναθέτει τη σκηνογραφία του έργου «Καίσαρ και Κλεοπάτρα» στον Νίκο Εγγονόπουλο. Ένα έργο του κοσμεί και το εξώφυλλο του προγράμματος.
Τα θεατρικά προγράμματα, ωστόσο, αποτελούν και μια μαρτυρία της εποχής στην οποία δημιουργείται. Αν το εξετάσουμε στο ιστορικό του πλαίσιο, είναι αποκαλυπτικό για την εποχή, αλλά και τη δουλειά και τις προθέσεις κάθε θεατρικής παραγωγής. Τα προγράμματα, λοιπόν, αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της θεατρικής εμπειρίας και επιπλέον προσφέρουν υπέροχες αναμνήσεις στους θεατές.
