‘’Διαφωνώ με αυτό που λες, αλλά θα υπερασπιστώ μέχρι θανάτου το δικαίωμά σου να το λες’’.
Βολταίρος
Για κάθε Παγκόσμια Ημέρα που γιορτάζεται, έχει προηγηθεί η δράση μιας ομάδας ανθρώπων, για να επέλθει αλλαγή σε μία καθιερωμένη κατάσταση. Για παράδειγμα, η Ημέρα της Γυναίκας (8 Μαρτίου) καθιερώθηκε έπειτα από την αρχική κινητοποίηση των δύο γυναικών, Λουίζ Τσιτς και Κλάρα Τσέτκιν, με σκοπό το δικαίωμα του εκλέγειν και της ίσης αντιμετώπισης και ένταξης των γυναικών στην αγορά εργασίας. Η Παγκόσμια Ημέρα Ευτυχίας (20 Μαρτίου), ορίστηκε στη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ, το 2012, με την πρόφαση ότι η ανάγκη για ευτυχία ενισχύει μεταξύ άλλων την καλή ψυχική υγεία, τόσο ατομικά, όσο και μεταξύ των εθνών. Αντίστοιχα και για την Παγκόσμια Ημέρα Ελευθερίας στον Τύπο, όπου η αντιπαράθεση μεταξύ πολιτείας και εκκλησίας για την επιβολή επικράτησης μονάχα μίας αλήθειας οδήγησε στη λογοκρισία και έτσι ξεκίνησε να ορίζεται το νομοθετικό πλαίσιο περί ελευθερίας στον Τύπο. Η παραπάνω φράση του Βολταίρου αποτυπώνει όλα όσα χρειάζεται να πρεσβεύει ο Τύπος: την αποδοχή της διαφορετικής άποψης και την ελευθερία έκφρασης, με την προϋπόθεση ότι δεν προσβάλλεις την αντίθετη γνώμη και τον συνάνθρωπό σου.
Ιστορική αναδρομή στη Δημοσιογραφία
Η ενημέρωση και μετάδοση πληροφοριών αποτελούν βασική ανάγκη του ανθρώπου, δεδομένου ότι εντάσσεται στο κοινωνικό γίγνεσθαι και όσα συμβαίνουν γύρω του τον αφορούν και τον επηρεάζουν. Η Δημοσιογραφία καλύπτει ακριβώς αυτό το χάσμα, ενημερώνοντας για όλα τα ζητήματα, τα σημαντικά και τα λιγότερο σημαντικά, τους πολίτες. Η εξέλιξή της είναι ακόλουθο της Τεχνολογικής προόδου και ψηφιοποιείται σε όλους τους τομείς της.
Η ιστορία της Δημοσιογραφίας φαίνεται ότι ξεκινάει από τον Θουκυδίδη, ο οποίος μετέδιδε τα γεγονότα του Πελοποννησιακού Πολέμου, το 431 – 404 π.Χ. Έτσι λοιπόν, για πρώτη φορά στην ιστορία κάνει την εμφάνισή του το ρεπορτάζ. Ο Θουκυδίδης επεξεργαζόταν πληροφορίες, κατέγραφε δηλώσεις των ηρώων του πολέμου και τέλος μετέδιδε την εκάστοτε είδηση. Αργότερα, στην αρχαία Ελλάδα, η μετάδοση είδησης διενεργούνταν με τις φρυκτωρίες (από τη λέξη φρυκτός, που σημαίνει πυρσός). Πιο συγκεκριμένα, για τη μετάδοση της είδησης, τοποθετούνταν φρυκτωρίες πάνω σε κορυφές βουνών, τις οποίες άναβαν, προκειμένου να φτάσει το μήνυμα στην επόμενη βουνοκορφή. Επρόκειτο για σύστημα επικοινωνίας, ενώ το μήνυμα που θα έφθανε ήταν κωδικοποιημένο και υπήρχε η εκ των προτέρων γνώση του τι θα σημαίνει η αποστολή της εκάστοτε φρυκτωρίας. Οι φρυκτωρίες αξιοποιήθηκαν κατά τη διάρκεια του Τρωικού Πολέμου, μέχρι και το 1850.
Περί το 1401 στην Ευρώπη επικρατεί η μοναρχία και η υψηλή κοινωνία ελέγχει και ορίζει τη διάδοση της πληροφορίας κατά το συμφέρον της, ενώ ο επικρατών αναλφαβητισμός των κατώτερων τάξεων εξυπηρετούσε τους συγκεκριμένους σκοπούς. Ωστόσο, η εξάπλωση του Χριστιανισμού, και συγκεκριμένα του Προτεσταντισμού, από τον Λούθηρο και τον Καλβίνο, ανέτρεψε τα δεδομένα. Οι άνθρωποι ξεκίνησαν να μαθαίνουν ανάγνωση, προκειμένου να μπορούν να διαβάζουν τη Βίβλο και έτσι οι δύο αυτοί μεταρρυθμιστές θεωρούνται ως προπάτορες της έντυπης Δημοσιογραφίας. Η Βίβλος αποτελεί το πρώτο βιβλίο, που εκδόθηκε το 1845, και από εκεί και έπειτα ξεκίνησε επίσημα και η έντυπη ενημέρωση. Η πρώτη ευρωπαϊκή εφημερίδα κυκλοφόρησε το 1609, στο Στρασβούργο, από τον Καρλ Γιόχανς. Η ταχεία ενημέρωση και η διαρκής μόρφωση των πολιτών, δυσαρέστησε την άρχουσα τάξη, καθώς ολοένα και δυσκολευόταν να ορίσει επιλεκτικά τη δημοσίευση ειδήσεων, κατέφυγε στη λογοκρισία και την εξαναγκαστική απαγόρευση μετάδοσης πληροφοριών. Οι παρεμβατικές αυτές ενέργειες οδήγησαν στην πλαισίωση του νομοθετικού κώδικα για την ελευθερία στον Τύπο.
Σύντομη αναφορά στην ψηφιοποίηση της Δημοσιογραφίας – Η περίπτωση των fake news
Το Διαδίκτυο (Internet) εμφανίστηκε περί το 1950 και τελικά επικράτησε του ARPANET, έπειτα από τεχνολογική «διαμάχη» ανάμεσα σε Σοβιετική Ένωση και ΗΠΑ. Τελικά, το 1990 το Internet αντικατέστησε το ARPANET. Απώτερος σκοπός της δημιουργίας του ήταν η συγκρότηση ενός (ιστο)τόπου, όπου θα διαχέονται πληροφορίες σε όλον τον κόσμο και οι χρήστες θα μπορούν να έχουν πρόσβαση σε μία μεγάλη γκάμα πληροφοριών. Η φήμη του Διαδικτύου εξαπλώθηκε ακόμα περισσότερο με τη δημιουργία του World Wide Web (www), με επικεφαλής τον Tim-Berners Lee. Πλέον, οι άνθρωποι είχαν (και εξακολουθούν να έχουν) πρόσβαση σε ένα πολυσυλλεκτικό δίκτυο πληροφοριών κάθε είδους, επιλέγοντας τα πολυμέσα που επιθυμούν. Ωστόσο, με την ανάπτυξη της Τεχνολογίας και την εύκολη πρόσβαση στο Διαδίκτυο, συχνά γίνεται κατάχρηση της συγκεκριμένης ελευθερίας, με αποτέλεσμα την παραγωγή και διάδοση ψευδών ειδήσεων (fake news). Φτάνοντας στη δεκαετία του 2020 και την άνθηση της τεχνητής νοημοσύνης (AI), οι μηχανές θα μπορούν ολοένα και συχνότερα να κατασκευάζουν και να συντάσσουν ειδήσεις με τρόπο αληθοφανή. Αυτό θα επιφέρει συνέπειες στο διαχωρισμό αληθούς και ψευδούς είδησης, δημιουργώντας μακροπρόθεσμα σύγχυση στην εγκυρότητα των πληροφοριών. Ένα σχετικό παράδειγμα αποτελεί η δημιουργία podcast, τον Οκτώβριο 2022, από έναν ιστότοπο, όπου φαινομενικά, ο Joe Rogan πήρε συνέντευξη από τον Steve Jobs. Μακροπρόθεσμα, οι συνέπειες της αυθαίρετης παραγωγής ειδήσεων είναι πιθανόν να γίνουν αντικείμενο εκμετάλλευσης, με τη διατύπωση ρατσιστικών απόψεων και την ιδιοτελή διάδοση ιδεών κάθε είδους.
Η πορεία για το Νομοθετικό πλαίσιο της ελευθερίας στον Τύπο
Η λογοκρισία και η παρεμπόδιση στην ελευθερίας έκφρασης φαίνεται να αποτελεί ένα ζήτημα που απασχολούσε μία μερίδα της κοινωνίας, με πολιτικούς και συγγραφείς να ασπάζονται τη συγκεκριμένη αναγκαιότητα. Η πρώτη συνταγματική νύξη για την προστασία/ ελευθερία στον Τύπο, συναντάται τη δεκαετία του 1780, κατά τη διάρκεια διαμόρφωσης του Συντάγματος των ΗΠΑ. Πιο συγκεκριμένα, έπειτα από ένσταση για την αναδιάρθρωση του συντάγματος, ακολούθησαν αλλεπάλληλες συζητήσεις τριών μηνών, με συντονιστή, τον Τζωρτζ Ουάσινγκτον, ορισμένες πολιτείες, όπως η Μασαχουσέτη, αντέδρασαν στις τροποποιήσεις, υποδεικνύοντας, ότι δεν γίνεται κάπου στο Σύνταγμα σαφής αναφορά και στην ελευθερία λόγου. Έπειτα από το βέτο, σημειώθηκαν οι σχετικές τροπολογίες και τον Σεπτέμβριο του 1789, εγκρίθηκαν από το Κογκρέσο οι – περί Συντάγματος – τροποποιήσεις. Σταδιακά, εγκρίθηκαν και από τις πολιτείες των ΗΠΑ.
Το νομοθετικό πλαίσιο περί ελευθερίας στον Τύπο έγινε αντικείμενο απασχόλησης και στην Ευρώπη. Συγκεκριμένα, στη Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη, ψηφίστηκε από τη Συντακτική Συνέλευση της Γαλλίας, στις 26 Αυγούστου 1789, ένα κείμενο που πραγματευόταν μεταξύ άλλων την ελευθερία και τα δικαιώματα του ατόμου. Σε αυτό το κείμενο, η αναφορά για την ελευθερία στον Τύπο γίνεται στο Άρθρο 11 της Διακήρυξης, υποστηρίζοντας ότι «η ελεύθερη ανταλλαγή σκέψεων και ιδεών είναι ένα από τα πολυτιμότερα δικαιώματα του ανθρώπου. Επομένως, κάθε πολίτης έχει τη δυνατότητα να ομιλεί, να γράφει, και να τυπώνει τα έργα του ελεύθερα, αρκεί να μην κάνει κατάχρηση αυτής της ελευθερίας σε περιπτώσεις που ορίζονται σαφώς από το νόμο».
Αργότερα, στις 10 Δεκεμβρίου, 1948, ψηφίστηκε από τον ΟΗΕ (Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών), κατά την Οικουμενική Διακήρυξη για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, το Άρθρο 19, όπου αναφέρει «Καθένας έχει το δικαίωμα της ελευθερίας της γνώμης και της έκφρασης, που σημαίνει το δικαίωμα να μην υφίσταται δυσμενείς συνέπειες για τις γνώμες του, και το δικαίωμα να αναζητεί, να παίρνει και να διαδίδει πληροφορίες και ιδέες, με οποιοδήποτε μέσο έκφρασης, και από όλο τον κόσμο».
Φτάνοντας στην Ελλάδα, φαίνεται ότι η κινητοποίηση για την ελευθερία στον Τύπο ξεκίνησε ήδη από τη δεκαετία του 1820. Με το πέρασμα των χρόνων και τις εκάστοτε τροπολογίες περί λογοκρισίας, το Σύνταγμα του 1975, στο Άρθρο 14, υποδεικνύει μία σειρά προτάσεων για την Ελευθερία στον Τύπο. Παρακάτω παρατίθενται ορισμένες από αυτές:
- «Καθένας μπορεί να εκφράζει και να διαδίδει προφορικά, γραπτά και δια του τύπου τους στοχασμούς του τηρώντας τους νόμους του Κράτους».
- «Ο τύπος είναι ελεύθερος. Η λογοκρισία και κάθε άλλο προληπτικό μέσο απαγορεύονται».
- «Καθένας ο οποίος θίγεται από ανακριβές δημοσίευμα ή εκπομπή έχει δικαίωμα απάντησης, το δε μέσο ενημέρωσης έχει αντιστοίχως υποχρέωση πλήρους και άμεσης επανόρθωσης. Καθένας, ο οποίος θίγεται από υβριστικό ή δυσφημιστικό δημοσίευμα ή εκπομπή έχει, επίσης, δικαίωμα απάντησης, το δε μέσο ενημέρωσης έχει αντιστοίχως υποχρέωση άμεσης δημοσίευσης ή μετάδοσης της απάντησης. Νόμος ορίζει τον τρόπο με τον οποίο ασκείται το δικαίωμα απάντησης η και διασφαλίζεται η πλήρης και άμεση επανόρθωση ή η δημοσίευση και μετάδοση της απάντησης».
- «Νόμος ορίζει τα σχετικά με την αστική και ποινική ευθύνη του τύπου και των άλλων μέσων ενημέρωσης και με την ταχεία εκδίκαση των σχετικών υποθέσεων».
- «Νόμος ορίζει τις προϋποθέσεις και τα προσόντα για την άσκηση του δημοσιογραφικού επαγγέλματος».
Αντί Επιλόγου
Η ελευθερία στον Τύπο αποτελεί ένα φλέγον ζήτημα από την αρχή της ιστορίας του. Συχνά οι ειδήσεις που δημοσιεύονται και οι απόψεις που εκφέρονται θίγουν ορισμένα πρόσωπα. Και είναι αρκετές οι φορές που η προβολή μιας είδησης γίνεται η αφορμή, για να στοχοποιηθεί ένα συγκεκριμένο πρόσωπο, που σε διαφορετική περίπτωση δεν θα εξέφραζε δημόσια μία θέση. Συχνά οι δημοσιογράφοι, δέχονται απειλές, με αποτέλεσμα η δουλειά τους να απειλεί τη ζωή τους και αρκετές φορές τελικά δολοφονούνται. Αναφορικά με τη WAN (Παγκόσμια Ένωση Εφημερίδων) τη δεκαετία 2000-2010 δολοφονήθηκαν παραπάνω από 400 δημοσιογράφοι.
Επιπλέον, σύμφωνα με έρευνα που δημοσιεύθηκε το 2009, από τη Freedom House, η οποία εξέταζε την ελευθερία στον Τύπο για 195 χώρες, παρουσίασε τα εξής συμπεράσματα: 70 χώρες είχαν ολοκληρωτική ελευθερία στον Τύπο, ενώ 64 από αυτές δεν έχουν ελευθερία στον Τύπο. Με βάση την έρευνα, στην Ευρώπη, περισσότερη ελευθερία λόγου στον Τύπο, επικρατεί στη δυτική πλευρά της ηπείρου. Σύμφωνα με τα στατιστικά, η Ελλάδα καταλαμβάνει την 23η θέση, στην ευρωπαϊκή κατάταξη και την 63η, στην παγκόσμια.
Αντίστοιχα, κατά το 2008, σύμφωνα με τη CPJ (Επιτροπή για την Προστασία των Δημοσιογράφων), δολοφονήθηκαν 31 δημοσιογράφοι στην Ασία, 7 δολοφονήθηκαν στην Ινδία και 6 δημοσιογράφοι δολοφονήθηκαν στις Φιλιππίνες.
Σύμφωνα με την UNESCO, το χρονικό διάστημα 2020-2021, δολοφονήθηκαν 117 δημοσιογράφοι, λόγω της επαγγελματικής τους ιδιότητας, ενώ μέχρι την 30η Σεπτεμβρίου 2022, δολοφονήθηκαν ακόμα 66 δημοσιογράφοι, παγκοσμίως. Τα αντίστοιχα στατιστικά για τις γυναίκες δημοσιογράφους είναι πιο αυξημένα, καθώς το 2021, το ποσοστό των δολοφονιών αυξήθηκε στο 11% από το 6% που επικρατούσε το 2020.
Έτσι λοιπόν, η 3η Μαΐου αποτελεί μία καίρια ημέρα, μία υπενθύμιση, για τη σημαντικότητα της ελευθερίας στον Τύπο, μακριά από τη λογοκρισία και τον εκφοβισμό στον συγκεκριμένο χώρο.
Παρακάτω ακολουθεί σχετικό βίντεο για την ελευθερία στον Τύπο:
ΠΗΓΕΣ:
UNESCO: Η μεγάλη πλειονότητα των δολοφονιών δημοσιογράφων παραμένει έγκλημα χωρίς τιμωρία. Ανακτήθηκε από: https://athina984.gr/2022/11/02/unesco-i-megali-pleionotita-ton-dolofonion-dimosiografon-paramenei-egklima-choris-timoria/. Ημερομηνία τελευταίας πρόσβασης: 02/05/2023.
World Press Freedom Day – 3rd May 2022. Ανακτήθηκε από: https://www.youtube.com/watch?v=GVOQc-Yh5zQ. Ημερομηνία τελευταίας πρόσβασης: 02/05/2023.
Διεθνής Ημέρα Ευτυχίας. Ανακτήθηκε από: https://www.sansimera.gr/worldays/251. Ημερομηνία τελευταίας πρόσβασης: 29/04/2023.
Η Βουλή: Το Πολίτευμα. Ανακτήθηκε από: https://www.hellenicparliament.gr/Vouli-ton-Ellinon/To-Politevma/Syntagma/article-14. Ημερομηνία τελευταίας πρόσβασης: 01/05/2023.
Η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη. Ανακτήθηκε από: https://gr.ambafrance.org/%CE%97-%CE%94%CE%B9%CE%B1%CE%BA%CE%AE%CF%81%CF%85%CE%BE%CE%B7-%CF%84%CF%89%CE%BD-%CE%94%CE%B9%CE%BA%CE%B1%CE%B9%CF%89%CE%BC%CE%AC%CF%84%CF%89%CE%BD-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CE%91%CE%BD%CE%B8%CF%81%CF%8E%CF%80%CE%BF%CF%85. Ημερομηνία τελευταίας πρόσβασης: 01/05/2023.
Η τεχνητή νοημοσύνη μαθαίνει να γράφει fake news. Ανακτήθηκε από: https://www.kathimerini.gr/life/technology/562242136/i-techniti-noimosyni-mathainei-na-grafei-fake-news/. Ημερομηνία τελευταίας πρόσβασης: 02/05/2023.
Μηχανή Του Χρόνου. Ανακτήθηκε από: https://www.mixanitouxronou.gr/pos-emathan-i-archei-tin-ptosi-tis-trias-to-minima-dienise-550-chiliometra-mesa-se-mia-nichta-prin-apo-3-000-chronia-friktories-i-epinoisi-ton-ellinon-pou-ekmidenize-tis-apostasis/. Ημερομηνία τελευταίας πρόσβασης: 01/05/2023.
ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΗ ΔΙΑΚΗΡΥΞΗ ΓΙΑ ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ. Ανακτήθηκε από: https://unric.org/el/%CE%BF%CE%B9%CE%BA%CE%BF%CF%85%CE%BC%CE%B5%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%B7-%CE%B4%CE%B9%CE%B1%CE%BA%CE%B7%CF%81%CF%85%CE%BE%CE%B7-%CE%B3%CE%B9%CE%B1-%CF%84%CE%B1-%CE%B1%CE%BD%CE%B8%CF%81%CF%89%CF%80%CE%B9-2/. Ημερομηνία τελευταίας πρόσβασης: 01/05/2023.
Παγκόσμια Ημέρα Γυναίκας. Ανακτήθηκε από: https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A0%CE%B1%CE%B3%CE%BA%CF%8C%CF%83%CE%BC%CE%B9%CE%B1_%CE%B7%CE%BC%CE%AD%CF%81%CE%B1_%CF%84%CE%B7%CF%82_%CE%B3%CF%85%CE%BD%CE%B1%CE%AF%CE%BA%CE%B1%CF%82. Ημερομηνία τελευταίας πρόσβασης: 29/04/2023.
Περί δημοσιογραφίας (2010)
Σαν σήμερα το 1778 τίθεται σε ισχύ το Σύνταγμα των ΗΠΑ. Ανακτήθηκε από: https://www.ot.gr/2021/06/21/epikairothta/kosmos/san-simera-to-1788-tithetai-se-isxy-to-syntagma-ton-ipa/. Ημερομηνία τελευταίας πρόσβασης: 01/05/2023.
