Ο Βαλεντίν Βολόσινοφ γεννήθηκε το 1895 στη Ρωσία και δραστηριοποιήθηκε κυρίως στο Λένινγκραντ (σημερινή Αγία Πετρούπολη). Αν και οι λεπτομέρειες της ζωής του παραμένουν εν μέρει ασαφείς, είναι γνωστό ότι υπήρξε στενός συνεργάτης του Μιχαήλ Μπαχτίν και μέλος του λεγόμενου «Κύκλου του Μπαχτίν». Η συγγραφική του δραστηριότητα κορυφώθηκε τη δεκαετία του 1920, με το σημαντικότερο έργο του να είναι το Μαρξισμός και Φιλοσοφία της Γλώσσας (1929). Ο θάνατός του το 1936 άφησε αναπάντητα ερωτήματα σχετικά με την περαιτέρω εξέλιξη της σκέψης του.
Η γλώσσα ως ιδεολογικό φαινόμενο
Στο Μαρξισμός και Φιλοσοφία της Γλώσσας, ο Βαλεντίν Βολόσινοφ προτείνει μια ριζοσπαστική αναθεώρηση της σχέσης μεταξύ γλώσσας και ιδεολογίας. Αντιτίθεται τόσο στον ατομικιστικό υποκειμενισμό όσο και στον αφηρημένο αντικειμενισμό της γλωσσολογίας της εποχής του, υποστηρίζοντας ότι η γλώσσα είναι πρωτίστως ένα κοινωνικό και ιδεολογικό φαινόμενο. Κατά τον Βολόσινοφ, κάθε ιδεολογικό προϊόν είναι ένα σημείο, ένα υλικό αντικείμενο που αντανακλά και διαθλά μια άλλη πραγματικότητα. Η γλώσσα, ως το κατεξοχήν ιδεολογικό φαινόμενο, δεν μπορεί να κατανοηθεί ανεξάρτητα από το κοινωνικό και ιστορικό της πλαίσιο.
Ο Βολόσινοφ τονίζει ότι η κατανόηση ενός σημείου είναι δυνατή μόνο μέσω της σχέσης του με άλλα σημεία, δηλαδή μέσω της ιδεολογικής επικοινωνίας. Η συνείδηση διαμορφώνεται και υπάρχει μόνο μέσα από τα σημεία που δημιουργούνται από μια οργανωμένη κοινωνική ομάδα στη διαδικασία της κοινωνικής της αλληλεπίδρασης. Αυτή η προσέγγιση απορρίπτει τις ιδεαλιστικές και ψυχολογιστικές θεωρίες που τοποθετούν την ιδεολογία αποκλειστικά στη συνείδηση, υποστηρίζοντας ότι η συνείδηση είναι ένα κοινωνικο-ιδεολογικό γεγονός που δεν μπορεί να εξηγηθεί χωρίς αναφορά στο κοινωνικό και ιδεολογικό του περιβάλλον.
Η διάκριση μεταξύ εξωτερικής και εσωτερικής γλώσσας
Μια καίρια συμβολή του Βαλεντίν Βολόσινοφ είναι η διάκριση μεταξύ της εξωτερικής (κοινωνικά προσδιορισμένης) και της εσωτερικής (ψυχολογικής, ιδιωτικής) γλώσσας. Καταρρίπτει τον ισχυρισμό ότι η γλώσσα είναι προσωπική ή εσωτερική λειτουργία. Αντιθέτως, η εσωτερική γλώσσα (η σκέψη μας) προϋποθέτει την ύπαρξη κοινωνικής γλώσσας και διαμορφώνεται από αυτήν. Ο διάλογος, ακόμη και σε επίπεδο εσωτερικού μονόλογου, φέρει κοινωνικά ίχνη.
Αυτή η θέση επηρεάζει σε βάθος τη σύγχρονη ψυχογλωσσολογία και τη θεωρία της επικοινωνιακής πράξης, καθώς αναδεικνύει ότι η γλώσσα δεν προϋπάρχει στον εγκέφαλο ως εργαλείο αλλά συγκροτείται κοινωνικά και επιτελεί λειτουργίες εξουσίας και κατανόησης.
Η ιστορικότητα της γλώσσας
Ο Βαλεντίν Βολόσινοφ αντιστρατεύεται την άποψη της γλωσσολογίας τύπου Σωσύρ, που βλέπει τη γλώσσα ως ένα κλειστό, συγχρονικό σύστημα (langue), ανεξάρτητο από τις ιστορικές συνθήκες. Ο ίδιος δίνει έμφαση στη διαχρονία: η γλώσσα είναι ζωντανή, ιστορικά και κοινωνικά καθορισμένη, και αλλάζει καθώς αλλάζουν και οι κοινωνικές σχέσεις.
Προβλέποντας εν πολλοίς τις μετέπειτα εξελίξεις στην κοινωνιογλωσσολογία, διατυπώνει το επιχείρημα πως η κατανόηση της γλώσσας προϋποθέτει την κατανόηση του «ποιος μιλά, σε ποιον, πότε και γιατί». Η λέξη δεν έχει «ουδέτερο νόημα» – έχει πάντα αποδέκτη, πρόθεση και υπόβαθρο.
Η αντιπαράθεση του Βολόσινοφ με τον Σωσύρ και τον Μπουχάριν
Ο Βαλεντίν Βολόσινοφ τοποθετείται επικριτικά απέναντι τόσο στη δομική γλωσσολογία του Ferdinand de Saussure όσο και στη μαρξιστική ορθοδοξία της εποχής του, όπως εκφράστηκε από τον Nikolai Bukharin. Για τον Σωσύρ, το γλωσσικό σημείο είναι αυθαίρετο, και η σημασία του έγκειται στη θέση του εντός του συστήματος. Ο Βολόσινοφ αντιπαραβάλλει ότι το σημείο είναι πράξη και ιδεολογικό εργαλείο, όχι απλώς σύμβαση.
Όσον αφορά τον Μπουχάριν, η κριτική του Βολοσίνοφ είναι πιο εκλεπτυσμένη. Ο Μπουχάριν έτεινε να απομονώνει τη θεωρία της ιδεολογίας από την καθημερινή της εκδήλωση, ενώ ο Βολόσινοφ επέμενε ότι η ιδεολογία διαπερνά τις απλές καθημερινές συνομιλίες, όχι μόνο τις ρητές θεωρίες ή πολιτικές αφηγήσεις.
Το ερώτημα της συγγραφικής πατρότητας
Υπάρχει ακαδημαϊκή διαμάχη ως προς το αν ο Βολόσινοφ υπήρξε ο πραγματικός συγγραφέας των έργων που φέρουν το όνομά του, ή αν πρέπει αυτά να αποδοθούν στον Μιχαήλ Μπαχτίν. Ορισμένοι μελετητές, όπως ο Clark και Holquist (1984), υποστηρίζουν ότι ο Μπαχτίν έγραψε τόσο το Μαρξισμός και Φιλοσοφία της Γλώσσας όσο και το Freudianism: A Marxist Critique και απλώς τα υπέγραψε ο Βολόσινοφ, λόγω του πολιτικού κλίματος της εποχής. Άλλοι (Shepherd, Brandist κ.ά.) θεωρούν ότι ο Βολόσινοφ ήταν αυτόνομος διανοητής.
Ανεξαρτήτως της πατρότητας, η σκέψη του έργου έχει δική της εσωτερική συνέπεια και συμβολή στη φιλοσοφία της γλώσσας.
Η πολυπρισματικότητα του ιδεολογικού σημείου
Ένα από τα πιο καινοτόμα στοιχεία της θεωρίας του Βολόσινοφ είναι η έννοια της πολυπρισματικότητας του ιδεολογικού σημείου. Κάθε σημείο, όπως μια λέξη ή ένα σύμβολο, δεν έχει μια σταθερή και μοναδική σημασία, αλλά είναι πεδίο σύγκρουσης διαφορετικών κοινωνικών και ταξικών συμφερόντων. Αυτή η πολυπρισματικότητα καθιστά το σημείο δυναμικό και ικανό να εξελίσσεται, αλλά ταυτόχρονα το καθιστά και μέσο διαστρέβλωσης της πραγματικότητας, καθώς οι κυρίαρχες τάξεις προσπαθούν να επιβάλουν μια μονοδιάστατη ερμηνεία.
Ο Βολόσινοφ επισημαίνει ότι η γλώσσα είναι το πεδίο όπου εκδηλώνεται με τον πιο καθαρό τρόπο αυτή η ιδεολογική σύγκρουση. Η λέξη, ως το πιο ευαίσθητο μέσο κοινωνικής επικοινωνίας, είναι το βασικό αντικείμενο μελέτης των ιδεολογιών. Η κατανόηση των νόμων της ιδεολογικής διάθλασης της ύπαρξης στα σημεία και στη συνείδηση πρέπει να ξεκινά από τη μελέτη της λέξης, καθώς αυτή συνοδεύει και σχολιάζει κάθε ιδεολογική πράξη.
Η επικαιρότητα της σκέψης του Βολόσινοφ
Η σύγχρονη θεωρία λόγου, από τον Michel Foucault έως τον Norman Fairclough, επανέρχεται συχνά στα ζητήματα που πρώτος έθεσε ο Βολόσινοφ. Η άποψή του ότι ο λόγος είναι τόπος κοινωνικών αντιπαραθέσεων προαναγγέλλει τη σύγχρονη ανάλυση του πολιτικού λόγου (discourse analysis). Το ιδεολογικό βάρος των λέξεων σε πολιτικά συμφραζόμενα, η ρητορική των ΜΜΕ, ακόμα και οι αλγόριθμοι που ελέγχουν τη γλώσσα στο διαδίκτυο, όλα αυτά μπορούν να διαβαστούν υπό το πρίσμα του Βολόσινοφ.
Η σχέση βάσης και υπερδομής
Ο Βαλεντίν Βολόσινοφ, στο κεφάλαιο «Σχετικά με τη Σχέση Βάσης και Υπερδομών» του έργου του, απορρίπτει την απλοϊκή, μηχανιστική ερμηνεία της σχέσης μεταξύ οικονομικής βάσης και ιδεολογικής υπερδομής. Επισημαίνει ότι η ιδεολογία δεν είναι απλώς αντανάκλαση της οικονομικής βάσης, αλλά διαθέτει τη δική της υλική υπόσταση και λειτουργεί ως ενεργό στοιχείο στην κοινωνική ζωή. Η γλώσσα, ως ιδεολογικό φαινόμενο, δεν είναι απλώς προϊόν της βάσης, αλλά συμμετέχει ενεργά στη διαμόρφωση της κοινωνικής συνείδησης.
Ο Βολόσινοφ υποστηρίζει ότι η μελέτη της γλώσσας είναι απαραίτητη για την κατανόηση των ιδεολογικών φαινομένων, καθώς η γλώσσα αποτελεί το βασικό μέσο μέσω του οποίου εκδηλώνονται και διαδίδονται οι ιδεολογίες. Αυτή η προσέγγιση τονίζει τη διαλεκτική σχέση μεταξύ βάσης και υπερδομής, όπου η γλώσσα λειτουργεί ως γέφυρα που συνδέει τις δύο σφαίρες.
Πηγές:
-
Marxism and the Philosophy of Language. Ανακτήθηκε από www.marxists.org (τελευταία πρόσβαση 31/5/2025).
-
Eagleton, Terry. Ideology: An Introduction. Ανακτήθηκε από archive.org (τελευταία πρόσβαση 31/5/2025).
-
Clark, Katerina & Holquist, Michael. Mikhail Bakhtin. Cambridge, MA: Harvard University Press. Ανακτήθηκε από www.hup.harvard.edu (τελευταία πρόσβαση 31/5/2025).
Advertising
-
Brandist, Craig. The Bakhtin Circle: Philosophy, Culture and Politics. Λονδίνο: Pluto Press. Ανακτήθηκε από www.icict.fiocruz.br (τελευταία πρόσβαση 31/5/2025).
-
Fairclough, Norman. Language and Power. Λονδίνο: Longman. Ανακτήθηκε από archive.org (τελευταία πρόσβαση 31/5/2025).
-
Scollon, Ron & Scollon, Suzie Wong. Discourses in Place: Language in the Material World. Λονδίνο: Routledge. Ανακτήθηκε από api.pageplace.de (τελευταία πρόσβαση 31/5/2025).
