Αναμφισβήτητα, ο Βάλτερ Γκρόπιους υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της μοντέρνας αρχιτεκτονικής των απαρχών του 20ου αιώνα, με σημαντική επιρροή σε πολλές χώρες του κόσμου, ανάμεσα σε αυτές και στην Ελλάδα. Οι ριζοσπαστικές του ιδέες και, ιδίως, τα πρόσωπα που συγκέντρωσε γύρω του, στη φημισμένη Σχολή Μπάουχαους (Bauhaus), αρχικά στη Βαϊμάρη και μετέπειτα στο Ντεσάου της Γερμανίας, κατέστησαν τον ίδιο αλλά και τη σχολή του πηγή έμπνευσης των σύγχρονων καλλιτεχνών όλων των εικαστικών τεχνών. Άλλωστε, στο Ντεσάου έγινε η αρχή της δημιουργίας μίας καλλιτεχνικής κοινότητας, όπου όχι μόνο αρχιτέκτονες αλλά και ντιζάινερς, ζωγράφοι και κυρίως χειρώνακτες ήταν σε θέση να συνδιαλέγονται, αποσκοπώντας στην ανάπτυξη μίας τέχνης, η οποία αποσκοπούσε στην προώθηση και κατασκευή προϊόντων χαμηλού κόστους. Στόχος της σχολής, καθώς και του ίδιου του Γκρόπιους, ήταν τα βιομηχανικά αντικείμενα να είναι προσβάσιμα από όλους τους ανθρώπους, ανεξαρτήτως οικονομικής και κοινωνικής θέσης. Άλλωστε, όπως δήλωνε και ο ίδιος:
«Η μοντέρνα, αρμονική και ζωντανή αρχιτεκτονική είναι το φανερό σημάδι μίας αυθεντικής δημοκρατίας.»
Τα πρώτα βήματα
Ο Βάλτερ Γκρόπιους γεννήθηκε στο Βερολίνο στις 18 Μαΐου του 1883. Ήταν ένα από τα τρία παιδιά του Βάλτερ Άντολφ Γκρόπιους και τις Μανόν Αουγκούστε Παολίνε Σάρνβεμπερ. Οι σπουδές του στην αρχιτεκτονική δεν θα μπορούσαν να θεωρηθούν τυχαίες καθώς ο θείος του, Μάρτιν Γκρόπιους, ήταν ο αρχιτέκτονας του μουσείου Διακοσμητικών Τεχνών του Βερολίνου (Kunstgewerbemuseum Berlin), ενώ ο προπάππους του ήταν συγκάτοικος με τον επίσης Γερμανό αρχιτέκτονα Κάρλ Φρίντριχ Σίνκελ . Έτσι, ο νεαρός Βάλτερ πέρασε τα φοιτητικά του χρόνια στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου και στο πολυτεχνείο του Σαρλόττενμπουργκ, στο Βερολίνο, μελετώντας τα αρχιτεκτονικά και καλλιτεχνικά σχέδια των Άγγλων θεωρητικών Γουίλιαμ Μόρις και Τζον Ράσκιν. Το ιδεολογικό υπόβαθρο του κινήματος Arts and Crafts αποτέλεσε τη βάση της πορείας που θα έπαιρνε η σχολή Μπάουχαους, τουλάχιστον στα πρώτα χρόνια λειτουργίας της.
Το 1908, έχοντας ολοκληρώσει τις σπουδές του στην αρχιτεκτονική, εγκαθίσταται, πλέον μόνιμα, στην Γερμανική πρωτεύουσα για να δουλέψει στο αρχιτεκτονικό γραφείο του Πέτερ Μπέρενς. Εκεί, συνεργάζεται με πολλούς και καταξιωμένους επαγγελματίες του χώρου όπως ο Λε Κορμπιζιέρ και ο Λούντβιχ Μις φαν ντερ Ρόε. Επιπλέον, ο ίδιος ο εργοδότης του υπήρξε γνωστός αρχιτέκτονας και βιομηχανικός σχεδιαστής, με αναθέσεις σημαντικών έργων που σχετίζονταν με την βιομηχανική παραγωγή. Εξάλλου, οι πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα χαρακτηρίζονται από την προσπάθεια συσχέτισης της ακμάζουσας βιοτεχνίας και βιομηχανίας με διάφορους κλάδους της καθημερινής ζωής, και κυρίως της ζωής στις πόλεις. Ωστόσο, δύο χρόνια μετά την πρόσληψή του ο Γκρόπιους παραιτείται, και μαζί με τον συνάδελφό του Άντολφ Μέγιερ ιδρύουν, στο Βερολίνο, το δικό τους αρχιτεκτονικό γραφείο . Η συνεργασία τους ξεκινά με τον, αρκετά, καινοτόμο σχεδιασμό του εργοστασίου παπουτσιών, Fagus Fabrik, το οποίο αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα του αρχιτεκτονικού στυλ τόσο του διδύμου Γκρόπιους-Μέγιερ όσο και του Μπέρενς. Εδώ, θα είναι και η πρώτη φορά που ο Γερμανός αρχιτέκτονας θα δώσει μορφή στο διάσημο ρητό «Η μορφή ακολουθεί τη λειτουργία» (Form follows fuction) του Αμερικανού αρχιτέκτονα Λούις Σάλιβαν. Στιλιστικά, το κτίριο ξεχωρίζει λόγω των γυάλινων τοίχων-κουρτινών, που θα χρησιμοποιηθούν αργότερα στα κτίρια του Διεθνούς Στυλ. Ο ίδιος θα περιγράψει τον σχεδιασμό του εργοστασίου ως εξής:
«Ο ρόλος των τοιχωμάτων περιορίζεται σε αυτόν των απλών οθονών, που εκτείνονται μεταξύ των όρθιων στηλών του σκελετού για να αποφεύγεται η βροχή, το κρύο και ο θόρυβος.»
Η Σχολή Μπάουχαους στη Βαϊμάρη
Ένα χρόνο μετά το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, ο Γκρόπιους αφήνει το γραφείο του στο Βερολίνο για να αναλάβει τα ηνία της Ακαδημίας Καλών Τεχνών και Χειροτεχνίας (Großherzoglich-Sächsische Kunstschule Weimar) στη Βαϊμάρη, ύστερα από πρόταση του πρώην διευθυντή της σχολής, Βέλγου καλλιτέχνη και αρχιτέκτονα, Ανρί Βαν Ντε Βέλντε. Η απρόσμενη απομάκρυνση του Βέλντε, λόγω της Βελγικής του εθνικότητας, στάθηκε η αφορμή να ανοίξει ο δρόμος για τη μετατροπή της ακαδημίας σε μία καλλιτεχνική κολεκτίβα, εναρμονισμένη με τα Μεσαιωνικά πρότυπα των συντεχνιών. Αυτός είναι και ο λόγος που ο Γκρόπιους κάλεσε, στη νεοσύστατη πλέον σχολή του Μπάουχαους, άτομα που θα μπορούσαν να ανταποκριθούν σε όλα τα πεδία της καλλιτεχνικής έκφρασης. Ανάμεσα στους καθηγητές που κατεύθασαν στη Βαϊμάρη ήταν οι: Άντολφ Μέγιερ, Πάουλ Κλέε, Γιόζεφ Άλμπερς, Λάσλο Μόχολι-Νάγκι, Βασίλι Καντίνσκι και Γιοχάνες Ίττεν. Μάλιστα, ο τελευταίος, αν και παρέμεινε στη σχολή για το χρονικό διάστημα 1919-1923, επηρέασε βαθιά το πνευματικό προσανατολισμό του καλλιτεχνικού ιδρύματος και τον τρόπο που διεξάγονταν η διδασκαλία στα διάφορα εργαστήρια. Αξίζει επίσης να σημειωθεί πως υπήρχε ισότητα στη φοίτηση των ανδρών και των γυναικών, αφού πολλές φοιτήτριες της σχολής, όπως η Ιβάνα Τομλιένοβιτς- Μέλερ, διέπρεψαν στον χώρο των τεχνών, μετά την αποφοίτησή τους.
Στη Βαϊμάρη τέθηκαν τα θεμέλια της αχώριστης συνεργασίας καλλιτεχνών- χειρωνάκτων για την κατασκευή βιομηχανικών αντικειμένων που θα χαρακτηρίζονταν από μία υψηλή, αισθητικά, ποιότητα, χωρίς, όμως να απευθύνονται στην οικονομική ελίτ της κοινωνίας. Επιπλέον, στόχος της σχολής ήταν να δώσει την απαραίτητη τεχνική και καλλιτεχνική γνώση στους σπουδαστές, εξαλείφοντας έτσι τον άτυπο διαχωρισμό μεταξύ των εικαστικών πεδίων. Όπως αναφέρει και ο Βάλτερ Γκρόπιους στο Μανιφέστο της σχολής:
«Δεν υπάρχει διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στις εφαρμοσμένες τέχνες, τη γλυπτική και τη ζωγραφική, είναι όλα τμήματα του οικοδομείν.»
Ωστόσο, η πορεία της σχολής στη πόλη της Βαϊμάρης θα διακοπεί βίαια, καθώς οι, κατά πολλούς, αριστερές απόψεις που εξέφραζαν οι καθηγητές, αλλά και το καταστατικό της βρισκόταν σε πλήρη αντίθεση με το αναδυόμενο εθνικοσοσιαλιστικό κόμμα. Οι προπηλακισμοί και η αμαύρωση του προσωπικού της σχολής από τον τοπικό τύπο, οδήγησαν στο κλείσιμο και την μεταφορά της στη πόλη Ντεσάου, όπου το πολιτικό και κοινωνικό κλίμα φάνταζε περισσότερο φιλικό προς την κεντρική ιδεολογία του ιδρύματος.
Η σχολή στο Ντεσάου και η φυγή στην Αγγλία
Η παραγωγικότερη περίοδος της σχολής φαίνεται να λαμβάνει χώρα μετά τη μεταφορά στο Ντεσάου. Εκεί, από το 1926 ως και το 1933, έγινε σαφής ο προσανατολισμός προς τη βιομηχανική παραγωγή. Ταυτόχρονα, ο Γκρόπιους αρχίζει να γίνεται, αρχιτεκτονικά, περισσότερο παραγωγικός καθώς ολοκληρώνονται τα σχέδιά του για κάποιες μεγάλης κλίμακας αναθέσεις όπως αυτές στο Βερολίνο, οι οποίες εντάσσονται στα πρότυπα σπιτιών κοινωνικής κατοίκησης (το οικιστικό σύμπλεγμα Dessau-Törten Housing Estate ολοκληρώνεται την τριετία 1926-1928).
Εξίσου σημαντικά ήταν τα καινοτόμα, για την εποχή, προκατασκευασμένα σπίτια καθώς και η κατασκευή βιομηχανικών αντικειμένων οικιακής χρήσης που στόχευαν στην διευκόλυνση της καθημερινής ζωής όλων των οικογενειών (ο Γκρόπιους κατά τη διάρκεια της διαμονής του στο Ντεσάου σχεδιάζει και καθιερώνει τα χερούλια για πόρτες, που είναι διαδεδομένα έως και σήμερα!). Ωστόσο, παρά τη θετική έκβαση της παραγωγής και την διεθνή αναγνώριση του ακαδημαϊκού και εικαστικού έργου της σχολής, ο ίδιος δηλώνει την παραίτησή του το 1928. Αιτία της απρόσμενης απομάκρυνσής του ενδεχομένως να στάθηκε η δεινή κοινωνικοπολιτική κατάσταση που επικρατούσε στη Γερμανία των αρχών του 1930. Έτσι, το 1934 και παρά τη συνεργασία του με την νεοσύστατη Ναζιστική κυβέρνηση, εγκαταλείπει για δεύτερη φορά το αρχιτεκτονικό του γραφείο στο Βερολίνο. Η φυγή προς την Αγγλία ήταν αναπόφευκτη.
Τα χρόνια στην Αγγλία και τις Η.Π.Α
Η οικογένεια του Γκρόπιους εγκαθίστανται στην Αγγλία με τη βοήθεια του Άγγλου αρχιτέκτονα και φίλου του Μάξουελ Φράι. Εκεί, ο γνωστός αρχιτέκτονας θα περάσει σε μία άλλη σχεδιαστική φάση, αφού στην προσπάθειά του να προσαρμοστεί στον πιο συντηρητικό αγγλικό τρόπο σχεδιασμού, έρχεται σε επαφή με φυσικά υλικά, όπως το ξύλο. Αυτό θα τον οδηγήσει στην αναθεώρηση κάποιων ιδεών που είχε αναπτύξει λίγα χρόνια πριν στην Γερμανία, αναφορικά με τη χρήση των υλικών και τη σημασία τους. Επιπλέον, αναλαμβάνει αναθέσεις για την κατασκευή κατοικιών που προορίζονταν για τις περισσότερο εύπορες οικογένειες της χώρας. Το γεγονός αυτό έκανε πολλούς να τον κατηγορήσουν για αλλαγή των ιδεολογικών του βάσεων, μη αναλογιζόμενοι πως για έναν ξένο, και πόσο μάλλον Γερμανό, ο ανταγωνισμός και η εχθρότητα, εν μέσω του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ήταν καθοριστικής σημασίας για αυτή την επαγγελματική μετατόπιση.
Όμως, ούτε στην Αγγλία θα παραμείνει για μεγάλο διάστημα. Τον Φεβρουάριο του 1937 φθάνει, μαζί με την οικογένειά του, στη Βοστόνη, της Μασαχουσέτης, όπου και θα διαμείνει μέχρι το τέλος της ζωής του στις 5 Ιουλίου του 1969. Εκεί, θα αναπτύξει τις αρχιτεκτονικές του θεωρίες και θα προχωρήσει στην κατασκευή σπιτιών, επηρεασμένων τόσο από τις αυστηρές και καθαρές γραμμές της Γερμανικής μοντέρνας αρχιτεκτονικής όσο και από τη φυσικότητα των στοιχείων και την επαφή του κτίσματος με τον περιβάλλοντα χώρο, ένα χαρακτηριστικό της βρετανικής αρχιτεκτονικής παράδοσης. Επιπλέον, συνεχίζει το ακαδημαϊκό του έργο στο Harvard Graduate School of Design, στο Κέμπριτζ της Μασαχουσέτης, ενώ ιδρύει και το αρχιτεκτονικό γραφείο γραφείο The Architects Collaborative (TAC). Εντούτοις, δεν φαίνεται να εγκαταλείπει την Ευρώπη καθώς συνεχίζει να σχεδιάζει κτίρια όπως το σύμπλεγμα πολυκατοικιών στο Βερολίνο, γνωστό ως Gropiusstadt.
Η επιρροή του Γκρόπιους στην Ελλάδα
Ανάμεσα στα έργα που ανατέθηκαν στον Γκρόπιους, κατά τη διάρκεια της διαμονής του στις Η.Π.Α, ήταν ο σχεδιασμός της Αμερικανικής πρεσβείας της Αθήνας. Το έργο που αποπερατώθηκε την περίοδο 1957-1961 και χαρακτηρίστηκε ως «μία μοντέρνα εκδοχή των γραμμών του Παρθενώνα» αποτελεί παράδειγμα Μπάουχαους κτιρίου. Οι καθαρές γραμμές, η χρήση του γυαλιού στις εξωτερικές πλευρές του, αλλά και οι εξωτερικές στοές που δημιουργούνται, με τη χρήση ενός τύπου περιστυλίου (για την διευκόλυνση της ελεύθερης κίνησης), είναι κάποια από τα κύρια στοιχεία που κανείς συναντά σε κτίρια Μπάουχαους, σε πολλές πόλεις του κόσμου.
Επιπρόσθετα, και Έλληνες αρχιτέκτονες, όπως ο Άρης Κωνσταντινίδης ή ο Ιωάννης Δεσποτόπουλος, υπήρξαν θεμελιωτές του Μπάουχαους στην Ελλαδικό χώρο. Έργα όπως το Νοσοκομείο Σωτηρία του Ι. Δεσποτόπουλου και το συγκρότημα των εργατικών κατοικιών στην Νέα Φιλαδέλφεια (1955-1957), σχεδιασμένο από τον Άρη Κωνσταντινίδη, πιστοποιούν την οικουμενικότητα του Μπάουχαους και την προσαρμοστικότητα των κτιριακών δομών που ο Βάλτερ Γκρόπιους εισήγαγε στη μοντέρνα αρχιτεκτονική θεωρία και τον βιομηχανικό σχεδιασμό.
Ακολουθεί απόσπασμα του 1ου Συνεδρίου για το Mπάουχαους που διεξήχθη στην Αθήνα το 2019, με αφορμή την επέτειο των 100 χρόνων από την ίδρυση της σχολής:
Πηγές Άρθρου:
Frampton K. (2007). Modern Architecture: A Critical History.
Droste M. (2019). The Bauhaus, 1919-1933: Reform and Avant-Garde.
MacCarthy F. (2019). Walter Gropius: Visionary Founder of the Bauhaus.
Walter Gropius. Ανακτήθηκε από: el.wikipedia.org (τελευταία πρόσβαση 30/06/2020).
Bauhaus Dessau 1925–1931. Ανακτήθηκε από: bauhaus100.com (τελευταία πρόσβαση 01/07/2020).
Συγκρότημα Εργατικών Κατοικιών – Ο.Ε.Κ.. Ανακτήθηκε από: culture2000.tee.gr (τελευταία πρόσβαση 01/07/2020).
