Ο Αυστριακής καταγωγής καθηγητής Νευροπαθολογίας Sigmund Freud έθεσε τις βάσεις για την ψυχαναλυτική θεωρία. Εισήγαγε για πρώτη φορά έννοιες όπως το ασυνείδητο και το συνειδητό. Ανέτρεψε έτσι το μέχρι τότε σκεπτικό των ανθρώπων και ό,τι ξέραμε για τον ανθρώπινο ψυχισμό. Οι έννοιες “συνειδητό” και “ασυνείδητο” είναι κντρικές για την θεωρία του. Έτσι, όλο το φως του ενδιαφέροντος μας πέφτει πάνω τους.
Η Απώθηση
Μία ακόμη έννοια που είναι κεντρική είναι η “απώθηση”. Είναι μία αρκετά ενδιαφέρουσα έννοια, καθώς συνδέεται και με τις δύο παραπάνω, συνειδητό και ασυνείδητο. Η απώθηση αρχικά είναι ένας μηχανισμός άμυνας. Όπως ξέρουμε ήδη, οι μηχανισμοί άμυνας ανήκουν στο Εγώ. Το Εγώ αντιστοιχεί στην έννοια του συνειδητού. Μόλις έγινε λοιπόν η πρώτη σύνδεση της απώθησης, με το συνειδητό.
Μηχανισμοί άμυνας και ψυχισμός
Όταν το άτομο επιστρατεύει έναν μηχανισμό άμυνας, δεν το γνωρίζει. Έτσι συνδέεται η απώθηση με το ασυνείδητο. Το ίδιο ισχύει και για τους υπόλοιπους μηχανισμούς άμυνας. Οι άμυνες είναι η προστατευτική ασπίδα του ψυχισμού. Ανήκουν στο συνειδητό αλλά δρουν ασυνείδητα. Η ιδέα αυτή είναι κάπως δυσνόητη. Συνάμα μας εγείρει το ενδιαφέρον και μας καλεί να ανακαλύψουμε περισσότερα για το ασυνείδητο.
Από το ασυνείδητο στο συνειδητο – μια σκοτεινή διαδρομή
Πως μπορούμε να ανακαλύψουμε το ασυνείδητο; Μόνο αν αυτό γίνει συνειδητό. Ακούγεται αρχικά παράδοξο. Ωστόσο, έχοντας ως εφαλτήριο ορισμένες γνώσεις ερχόμαστε όλο και πιο κοντά στην πραγματοποίηση της ιδέας αυτής. Μας βοηθά η γνώση για την τοπολογική περιγραφή. Σύμφωνα με αυτή, ο ψυχισμός του ανθρώπου είναι σαν μια σφαίρα. Το Εγώ είναι η επιφάνεια αυτής και έρχεται σε επαφή με την πραγματικότητα. Ό,τι αντιλαμβανόμαστε είναι συνειδητό. Αν λοιπόν η αντίληψη είναι συνειδητή, τότε οι ασυνείδητες διεργασίες σκέψης γίνονται συνειδητές αν συνδεθούν με λεκτικές παραστάσεις. Αυτές ανήκουν στο προ συνειδητό.
Τι εννοούμε όμως όταν λέμε ”λεκτικές παραστάσεις” και τι είναι αυτό που μπορεί να γίνει συνειδητό;
Προαναφέρθηκε ότι η αντίληψη είναι συνειδητή έναντι της σκέψης που είναι ασυνείδητη. Επομένως αυτό που μπορεί να καταστεί συνειδητό είναι αυτό που υπήρξε ήδη μια φορά συνειδητή αντίληψη. Εδώ εντοπίζεται και ο ρόλος των λεκτικών παραστάσεων, μέσα από τη διαδικασία της μνήμης. Οποιαδήποτε αντίληψη υπάρχει στον άνθρωπο, υπάρχει με τη μορφή μνήμης. Φυσικά δεν γίνεται να υπάρχουν αναλλοίωτες όλες οι μνήμες. Επομένως μιλάμε για υπολείμματα μνήμης, που εμπεριέχουν τις αντιλήψεις. Με τη σειρά τους αυτά τα υπολείμματα αναγνωρίζονται ως παραστάσεις δια του λόγου, δηλαδή, λεκτικές παραστάσεις.
Ωστόσο, τι γίνεται με την εσωτερική αντίληψη;
Η εσωτερική αντίληψη προκαλεί αισθήσεις, λόγου χάρη ευχαρίστησης ή δυσαρέσκειας. Οι εν λόγω αισθήσεις γίνονται συνειδητές μόνο μέσω της αντίληψης. Η βασική διαφορά μεταξύ αισθήσεων και συνειδητών παραστάσεων είναι πως οι δεύτερες χρειάζονται συνδετικά σημεία για να φτάσουν στο συνειδητό. Κάπου εδώ ολοκληρώνεται η περιγραφή του Εγώ-συνειδητού, ή ακόμα καλύτερα η σχέση μεταξύ Εγώ και ασυνείδητου.
Ο ψυχισμός είναι σαν μια σφαίρα
Το Εγώ είναι η επιφάνεια αυτής της σφαίρας και έρχεται σε επαφή με την πραγματικότητα. Η πραγματικότητα-αντίληψη είναι η αφετηρία. Επίσης είναι ο πυρήνας του Εγώ που περιλαμβάνει το προ συνειδητό. Αυτό συνορεύει με τα υπολείμματα μνήμης. Το Εγώ και το Αυτό συνδέονται και από ένα σημείο και μετά αυτονομείται το ένα από το άλλο. Ένα μέρος του Εγώ βρίσκεται στο Αυτό, είναι ασυνείδητο. Το Εγώ αντιπροσωπεύει τη λογική και τη σύνεση. Αντίθετα το Αυτό διέπεται από την αρχή της ευχαρίστησης. Μάλιστα το Εγώ προσπαθεί με δυνάμεις δανεικές να ελέγξει τις δυνάμεις του Αυτό και να κυριαρχήσει.
Επιπλέον…
Το ”επιχείρημα” του Φρόιντ για την επαλήθευση των άνωθεν είναι το εξής: Έχει παρατηρηθεί μία αντίσταση από τους ασθενείς κατά τη διάρκεια της ψυχοθεραπείας για κάποια θέματα. Η αδυναμία να συζητηθεί κάτι, είναι η αντίσταση ότι το Εγώ μπλοκάρει την πρόσβαση στο ασυνείδητο. Αυτή είναι η βασική ένδειξη ότι το ασυνείδητο υπάρχει και δρα.
Το Εγώ και το Υπερεγώ
Η διαίρεση του ψυχισμού δεν σταματά στο Εγώ και το Αυτό. Εμφανίζεται μία τρίτη δομή που περιπλέκει τα πράγματα. Το Αυτό χαρακτηρίστηκε ως η δομή που διέπεται από την αρχή της ευχαρίστησης και της ηδονής. Το Εγώ από την άλλη πρεσβεύει την λογική. Αντιλαμβάνεται αυτό που ο Φρόιντ ονομάζει ”επενδύσεις αντικειμένου”. Αυτές άλλοτε το Εγώ τις αφήνει να συμβούν κι άλλοτε τις απωθεί στο ασυνείδητο. Το Εγώ με αυτή την αλλαγή υφίσταται διαφοροποιήσεις και διαμορφώνει τον χαρακτήρα του. Συνάμα με την παραίτηση από ένα αντικείμενο συμβαίνει και η ταύτιση με ένα άλλο.
Το Υπερεγώ
Οι πιο πρώιμες παραιτήσεις και ταυτίσεις με τα αντικείμενα είναι οι πιο σημαντικές και καταλυτικές για το άτομο. Και κάπως έτσι εντάσσεται στη θεωρία το Υπερεγώ ή Ιδεώδες του Εγώ. Κρύβει την σημαντικότερη ταύτιση. Αυτή με τον πατέρα της προσωπικής προϊστορίας. Όπως προδίδει και η ονομασία είναι η ιδανική εκδοχή του Εγώ. Ένα πρότυπο για το άτομο. Το Υπερεγώ διαμορφώνεται σε μία συγκεκριμένη περίοδο της ζωής του ατόμου, Όταν υφίσταται μια συγκεκριμένη σχέση. Εμφανίζεται στο τέλος αυτού που ο Φρόιντ ονόμασε ”Οιδιπόδειο Σύμπλεγμα”.
Περί Οιδιπόδειου
Εν συντομία το Οιδιπόδειο είναι μία μορφή σχέσης ανάμεσα στους γονείς και στο παιδί. Περιγράφει την επιθυμία του αγοριού εν προκειμένω για τη μητέρα του. Η μητέρα είναι το πρώτο αντικείμενο. Ικανοποιεί τις επιθυμίες του (βιολογικές και συναισθηματικές ανάγκες). Του προσφέρει ικανοποίηση και κατευνάζει τη διέγερση. Πριν το Οιδιπόδειο, το αγόρι δεν μπορεί να καταλάβει διαφορά ανάμεσα σε αγόρι και κορίτσι. Καταλαβαίνει, ωστόσο ότι υπάρχει ο πατέρας χωρίς να κάνει διάκριση φύλου. Ο πατέρας είναι κάποιος που ”μπλοκάρει” τη σχέση μητέρας-παιδιού.
Η σύγκρουση
Ο πατέρας έχει την μητέρα. Συνάμα όμως, το παιδί αγαπάει τον πατέρα, γιατί κι αυτός αποτελεί αντικείμενο ικανοποίησης δευτερευόντως. Από την άλλη τον μισεί και τον βλέπει σαν εχθρό. Τον εχθρεύεται γιατί σε σχέση με το ίδιο είναι πιο δυνατός. Δεύτερον έχει την μητέρα την οποία το αγόρι επιθυμεί. Όλο αυτό το παιδί το διαμορφώνει σε σχέση με τον φαλλό. Ο φαλλός είναι το σύμβολο της ανδρικής εξουσίας. Όταν το παιδί αντιληφθεί ότι υπάρχουν και διαφορετικά γεννητικά όργανα του δημιουργείται απορία. Φαντάζεται πως τα κορίτσια τα ευνούχισε ο δικός τους μπαμπάς, επειδή κατάλαβε ότι ήθελαν την μητέρα τους.
Η επίλυση
Το παιδί αισθάνεται τον φόβο του ευνουχισμού. Επιπλέον έρχεται αντιμέτωπο με την αμφιθυμία προς τον πατέρα. Τέλος αντιλαμβάνεται την ανικανότητα να έχει την μητέρα δική του αποκλειστικά. Τότε αναλαμβάνει ρόλο η απώθηση. Αποκλείει την πρόσβαση αυτής της κατάστασης στη συνείδηση. Έχουμε λοιπόν παραίτηση αντικειμένου (μητέρα) και ταύτιση με τον πατέρα. Πλέον το αγόρι δεν μπορεί να συνειδητοποιήσει ότι θέλει τη μητέρα του. Επιπλέον έχουν απωθηθεί όλα τα αμφιθυμικά συναισθήματα που είχε για τον πατέρα. Μετά συμβαίνουν δύο πράγματα. Η ταύτιση με τον πατέρα και η εσωτερίκευση της φιγούρας του ως εκπρόσωπο του πολιτισμού. Αντίθετα στα κορίτσια έχουμε ταύτιση με την μητέρα. Τότε εδραιώνεται το Υπερεγώ ή Ιδεώδες του Εγώ. Υφίσταται έτσι μια αλλαγή μέσα στο Εγώ με τα κατάλοιπα της επιλογής του Αυτό. Η σχέση μεταξύ Εγώ και Υπερεγώ διέπεται από την επιταγή αλλά και την απαγόρευση. Το άτομο πλέον δρα βάσει των κανόνων του Υπερεγώ.
Υπερεγώ: ένας ισχυρός κριτής
Το Υπερεγώ είναι η ψυχική δομή, η οποία όπως επισημαίνει ο Φρόιντ “είναι η υψηλότερη ουσία μέσα στον άνθρωπο, ο εκπρόσωπος της σχέσης με τους γονείς μας”. Κληρονομήθηκε από το οιδιπόδειο σύμπλεγμα. Καθώς το Υπερεγώ εδραιώνεται, το Εγώ ελέγχει το οιδιπόδειο σύμπλεγμα. Εκπροσωπεί τον έξω κόσμο και υποτάσσεται στο Αυτό. Το Υπερεγώ από την άλλη εναντιώνεται στο Εγώ ως εκπρόσωπος του εσωτερικού κόσμου. Ως σύμμαχος του Αυτό. Τέλος είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι το Υπερεγώ περικλείει μέσα του τις βάσεις όλων των θρησκειών. Είναι ο κριτής του εαυτού μας και ασκεί την εξουσία. Ο τρόπος με τον οποίο ασκείται αυτή η εξουσία είναι το αίσθημα της ενοχής που βιώνει ο άνθρωπος.
Τελικά…
Ολοκληρώνοντας την Φροϋδική θεωρία περί των ψυχικών δομών, δεν πρέπει να λάβουμε κυριολεκτικά υπόψιν μας τις τρείς αυτές πτυχές. Πρεόκειται για μια διάκριση που βοηθά στην κατανόησή του εξωτερικού και εσωτερικού μας κόσμου. Το Εγώ αντιπροσωπεύει τον εξωτερικό κόσμο και συμμάχεται με τη λογική. Το Αυτό αντιπροσωπεύει τον εσωτερικό κόσμο και ειδικά τις βαθύτερες επιθυμίες του ανθρώπου. Τέλος έρχεται το Υπερεγώ με μία πιο περίπλοκη λειτουργία. Αποτελεί αρχικά το πατρικό πρότυπο και κατ’ επέκταση τον πυρήνα των θρησκειών. Δεύτερον κρίνει και ελέγχει το Εγώ και μαζί με το Αυτό του ασκούν μία πίεση.
Πηγές:
- Freud S. Το Εγώ και το Αυτό, εκδ. Νικας (2011)
