Προσωπικότητα και διαμόρφωση της ταυτότητας

Προσωπικότητα και διαμόρφωση της ταυτότητας κατά τον Erik Erikson 

Η διαμόρφωση της ταυτότητας εισάγεται στο θεωρητικό του μοντέλο της επιγένεσης του Erikson ως κεντρική κατηγορία. Διακρίνει την υγειά από τη διάχυτη (diffuse) ή συγκεχυμένη ταυτότητα. Συνδέει λοιπόν τη διαμόρφωση της ταυτότητας με την ανάπτυξη μιας υγιούς προσωπικότητας. Αυτή καθιστά το άτομο ικανό να διατηρεί μια εσωτερική ενότητα. Έτσι κατανοεί τον εαυτό του και τον κόσμο και υπερνικά τις «ψυχοκοινωνικές κρίσεις». Με βάση την έννοια της ταυτότητας, η εξέλιξη της προσωπικότητας μπορεί να εξηγηθεί ως ατομική διαδικασία ωρίμανσης και ως κοινωνική διαδικασία αγωγής.

Η διαμόρφωση της ταυτότητας και το επιγενετικό μοντέλο

Η διαμόρφωση της ταυτότητας ακολουθεί το επιγενετικό μοντέλο. Σύμφωνα με αυτό η ανάπτυξη ακολουθεί ένα βασικό πρόγραμμα, το οποίο περιλαμβάνει επιμέρους στάδια. Κάθε στάδιο προϋποθέτει την ολοκλήρωση των διαδικασιών ανάπτυξης που περιλαμβάνονται στο προηγούμενο στάδιο. Σε κάθε στάδιο το άτομο αντιμετωπίζει εσωτερικές συγκρούσεις και εξωτερικές καταστάσεις, οι οποίες συνιστούν τις ψυχοκοινωνικές κρίσεις.

Η διαμόρφωση της ταυτότητας στην εφηβεία

Στην εφηβεία  η διαμόρφωση της ταυτότητας περνά κρίση. Όλες οι ταυτίσεις και οι βεβαιότητες των προηγούμενων σταδίων τίθενται υπό αμφισβήτηση. Πρωταρχικό μέλημα του νέου είναι να καθιερώσει τον κοινωνικό του ρόλο. Ταυτόχρονα προσπαθεί να ενσωματώσει όλες τις εμπειρίες των προηγούμενων σταδίων στη νέα μορφή της ταυτότητας του Εγώ. Το άτομο στο στάδιο της εφηβείας δέχεται πολλά ερεθίσματα. Για αυτό έρχεται αντιμέτωπο με πολλές καταστάσεις, οι οποίες το οδηγούν σε σύγχυση και απογοήτευση. Η έλλειψη ανεκτικότητας από τους νέους είναι το καλύτερο οχυρό, κατά τον Erikson, για τη θετική αντιμετώπιση των ψυχοκοινωνικών κρίσεων.

Προσωπικότητα και ψυχοκοινωνικές κρίσεις

Η προσωπικότητα και όλες οι συνιστώσες της υφίστανται εξ αρχής. Η καθεμιά όμως φθάνει στη διάρκεια της ανάπτυξης σε μια κρίσιμη φάση, έως ότου να βρει στο τέλος της φάσης μια μόνιμη λύση. Τότε ενσωματώνεται στην προσωπικότητα και εξελίσσεται μαζί με τις άλλες. Η διαμόρφωση της ταυτότητας και η προσωπικότητα περνά, επομένως, μέσα από «ψυχοκοινωνικές» κρίσεις. Αυτές αντιστοιχούν στις ψυχοσεξουαλικές φάσεις που όρισε ο S. Freud. Οι κρίσεις επηρεάζονται από την οικογένεια και το κοινωνικό σύστημα. Κάθε φάση της ανάπτυξης περιλαμβάνει μια πρωτογενή σύγκρουση, της οποίας η λύση είναι καθοριστική για τη μετέπειτα εξέλιξη του ατόμου. Η θετική λύση ή η υπερνίκηση της κρίσης, αποτελεί προϋπόθεση για τη θετική αντιμετώπιση μελλοντικών κρίσεων. Παράλληλα εξασφαλίζει ένα αίσθημα εσωτερικής συνέχειας και ενότητας, το συναίσθημα της ταυτότητας του Εγώ.

Σχηματική παράσταση της έννοιας της ταυτότητας του Έρικσον με βάση τον M. Herbert 

Η αλληλεξάρτηση του ατόμου και της κοινωνίας

Η αλληλεξάρτηση του ατόμου και της κοινωνίας καθορίζει σε μεγάλο βαθμό τη διαμόρφωση της ταυτότητας. Ο άνθρωπος αποκτά αυτεπίγνωση με τη συνειδητοποίηση ότι και τα άλλα άτομα της κοινότητας αναγνωρίζουν τη σταθερότητα και τη συνέχεια της ατομικής του ύπαρξης. Η ταυτότητα λοιπόν διαμορφώνεται ως συνισταμένη των αντιλήψεων και των διαθέσεων του ατόμου αλλά και των προσδοκιών συμπεριφοράς και των ρόλων που ασκεί το άτομο. Ο Erikson θεωρεί τη σχέση αυτή «αλληλοσυμπληρωματική». Αυτό σημαίνει ότι οι γονείς για παράδειγμα δεν ασκούν μονόπλευρη κυριαρχική επιρροή στο παιδί, αλλά ότι και το παιδί επηρεάζει τη συμπεριφορά της οικογένειας. Η «αλληλοσυμπληρωματική» σχέση εκφράζει την αλληλεξάρτηση του ατόμου και της κοινωνίας. Κατά τέτοιον τρόπο διατηρείται μια αρμονία και ισορροπία. Η σχέση αυτή επιτυγχάνεται, όταν οι κοινωνικές επιταγές διασταυρώνονται με τις επιθυμίες του Εγώ και προσανατολίζονται αμοιβαία.