Η ημέρα των Φώτων ή Θεοφάνια, είναι επίσημα η τελευταία ημέρα της εορταστικής περιόδου των Χριστουγέννων. Όπως είναι γνωστό την ημέρα των Θεοφανίων αναβιώνουν πολλά έθιμα σε διαφορετικές περιοχές της Ελλάδας με αφορμή τον αγιασμό των υδάτων και τη ρίψη του Σταυρού σε θάλασσες και ποτάμια, γιορτάζοντας τη βάπτιση του Ιησού Χριστού από τον Ιωάννη τον Βαπτιστή. Πολλοί πιστοί βουτούν στα παγωμένα νερά για να πιάσουν τον Σταυρό πιστεύοντας πως θα τους φέρει τύχη και υγεία για όλη τη χρονιά. Ωστόσο πάμε να δούμε τα έθιμα των Φώτων ανά την Ελλάδα που ξεχωρίσαμε.
Η Καμίλα και η απαγωγή
Στη Γαλάτιστα Χαλκιδικής, αναβιώνει το έθιμο με την “Καμήλα και την απαγωγή”, το οποίο έχει τις ρίζες του στα χρόνια της τουρκοκρατίας και βασίζεται στο γεγονός της αρπαγής μιας πολύ όμορφης κοπέλας, της Μανιώς, από τον Αγά του χωριού με σκοπό να την κλείσει στο χαρέμι του. Την ημέρα των Φώτων ένας άντρας αναπαριστά τον ερωτευμένο ο οποίος στήνει ένα κόλπο προκειμένου να «απαγάγει» την κοπέλα του χωρίς να πέσει στην αντίληψη του Τούρκου επιτρόπου του χωριού. Έτσι λοιπόν κατά την διάρκεια ενός γλεντιού, και αφού έχει κατασκευάσει το ομοίωμα μίας καμήλας, εκμεταλλεύεται την αναστάτωση που έχει προκαλέσει το γλέντι και με τη βοήθεια των φίλων του, κρύβει μέσα στο ομοίωμα της καμήλας την αγαπημένη του και τη φυγαδεύει. Σήμερα το έθιμο ζωντανεύει με το ομοίωμα της καμήλας να γυρνά στο χωριό με έξι άνδρες να κρύβονται από κάτω χορεύοντας και τραγουδώντας.
Οι Αράπηδες
Ανήμερα των Φώτων στη Δημοτική Κοινότητα Νικήσιανης του δήμου Παγγαίου, στο Μοναστηράκι, στον Ξηροπόταμο και στον Βώλακα της Δράμας, τελείται με διάφορες παραλλαγές ένα από τα πιο γνωστά έθιμα των Φώτων, οι “Αράπηδες”. Το έθιμο ονομάζεται έτσι αφού στην ενδυμασία των πρωταγωνιστών επικρατεί το μαύρο χρώμα. Το πανάρχαιο έθιμο των “Αράπηδων” έχει ιστορία πολλών ετών και έναν μοναδικό συμβολισμό αφού αναπαρίσταται η μάχη της ζωής με τον θάνατο. Σύμφωνα με το έθιμο την ημέρα των Φώτων άνδρες και παιδιά ντυμένα με προβιές και ζωσμένα με βαριά κουδούνια, βγαίνουν στα σοκάκια του χωριού και με τον εκκωφαντικό θόρυβο των κουδουνιών ξορκίζουν το κακό φέρνοντας το αισιόδοξο μήνυμα της ζωής. Χαρακτηριστικά η ενδυμασία τους απαρτίζεται από μαύρες φλοκωτές κάπες και εντυπωσιακές υψυκόρυφες προσωπίδες και κεφαλοστολές από γιδοπροβιές.
Καβούκι
Το έθιμο «Καβούκι» αναβιώνει κάθε χρόνο στο Ζάρκο Τρικάλων . Ένα Διονυσιακό έθιμο που η ιστορία του χάνεται εκατοντάδες χρόνια πίσω και κάθε χρόνο κεντρίζει τα βλέμματα όλης της Θεσσαλίας. Το “Μπλούκι” ή “Καβούκι” είναι μία μεγάλη γιορτή για τους Ζαρκινούς που ξεκινά το πρωί της παραμονής των Φώτων, με την κατασκευή του Καβουκιού, που αποτελείται από καλάμια και χαρτιά και κορυφώνεται ανήμερα των Φώτων το απόγευμα με το κάψιμο αυτού, που σηματοδοτεί και την απελευθέρωση των κατοίκων του χωριού από τον τούρκικο ζυγό. Στο έθιμο που διαδραματίζεται κατά κύριο λόγο στην πλατεία του χωριού, συμμετέχουν μόνο νεαρά αγόρια, ντυμένοι ως τσολιάδες, γυναίκες, αραπάδες, όπου τον πρωταγωνιστικό ρόλο έχει ο γιατρός, ο διάβολος και ο “Καβουκάς”. Με τη δύση του ηλίου ο «Διάβολος» βάζει φωτιά με μια μεγάλη σκούπα (φουκαλιά) στην κορυφή του Καβουκιού. Όσο το “Καβούκι” καίγεται, τόσο ξαλαφρώνει το κεφάλι/τράχηλος του Καβουκά δηλαδή του λαού. Όταν το φλεγόμενο “Καβούκι” είναι έτοιμο να καεί ολόκληρο και η φλόγα πλησιάζει στο κεφάλι του Καβουκά, εκείνος το πετάει κάτω, αποτινάσσοντας τον «τούρκικο ζυγό». Γύρω του όλοι χορεύουν κυκλικά, χτυπώντας το με μανία και μίσος με τις γκλίτσες τους, έως ότου το διαλύσουν και σβήσουν τα αποκαΐδια.
Τα πορτοκάλια
Τα “Πορτοκάλια” είναι ένα από τα πιο όμορφα έθιμα των Φώτων και αναβιώνουν στην Λευκάδα. Πιο συγκεκριμένα οι πιστοί μετά το τέλος της εκκλησίας ακολουθούν την πομπή μέχρι τη θάλασσα. Όταν ο ιερέας ρίξει τον Σταυρό στη θάλασσα τότε οι πιστοί ρίχνουν ένα μάτσο πορτοκάλια δεμένα με ένα σχοινί. Στη συνέχεια, τα ευλογημένα αυτά πορτοκάλια κρεμιούνται πλάι στα εικονίσματα των εκκλησιών.
Γιάλα-Γιάλα
Κάθε χρόνο την παραμονή των Φώτων στην Ερμιόνη Αργολίδας τα αγόρια που επρόκειτο να καταταγούν στο στρατό αναλαμβάνουν να στολίσουν τα καϊκια, χρησιμοποιώντας κλαδιά από φοίνικες. Το ίδιο βράδυ, φορώντας παραδοσιακές ναυτικές στολές περνούν από τα σπίτια και δέχονται τα κεράσματα. Στη συνέχεια, επιστρέφουν στις βάρκες, πάνω στις οποίες τραγουδάνε και χορεύουν το «γιάλα–γιάλα». Το επόμενο πρωί, από αυτές τις βάρκες, θα είναι έτοιμοι να βουτήξουν για να πιάσουν το Σταυρό, κατά τον καθαγιασμό των υδάτων.
Κεριά στο νερό
Σε ένα ορεινό χωριό στην Κοζάνη στην Ερμακιά κάθε χρόνο την ημέρα των Φώτων μετά το πέρας του εκκλησιασμού οι πιστοί κατηφορίζουν προς την άκρη του χωριού όπου υπάρχει ένα σιντριβάνι κρατώντας αναμμένα κεριά στα χέρια τους. Μετά τον αγιασμό των υδάτων, ρίχνουν τα λευκά κεριά στο νερό «για να ζεστάνουν τον μοναχογιό της Παναγίας».
