Φιλοσοφία και Ψυχανάλυση συμπλέουν στη διαπίστωση ότι υπάρχει μια πανανθρώπινη βάση υποσυνείδητων δεδομένων. Εκεί έχουν αποκρυσταλλωθεί πρότυπα ψυχονοητικής συμπεριφοράς και επομένως εκεί βρίσκονται τα θεμέλια πολλών εκδηλώσεων του ανθρώπου. Οι μύθοι, οι αριθμοί, οι συμβολισμοί, οι αρχές της τέχνης, της επιστήμης και κυρίως τα αρχέτυπα συλλογισμών και δράσεων απαρτίζουν το συλλογικό υποσυνείδητο. Περιγράφονται κωδικοποιημένα στις μυθολογίες και στα έργα των μεγάλων τραγικών. Ερευνώνται στο πεδίο της Ψυχανάλυσης.
Τα αρχέτυπα
Το αρχέτυπο είναι ο αρχικός τύπος, το υπόδειγμα, ένα μοντέλο. Η ύπαρξή του θεμελιώνεται σε πλήθος επιστημών και βεβαίως αποτελεί δομικό στοιχείο της ψυχαναλυτικής μελέτης των συμπεριφορών. Κατά κάποιον τροπο, όλες οι εκδηλώσεις της ανθρώπινης ζωής προκύπτουν από μια αρχετυπική βάση.
Στις μυθολογίες των πολιτισμών, αλλά και στα όνειρα και στα λογοτεχνικά δημιουργήματα παρουσιάζονται αρχέγονες εικόνες, αρχέτυπα που δεν ανήκουν στο ατομικό πνεύμα ή στο πνεύμα του συγκεκριμένου πολιτισμού, όσο σε ένα αχανές ασυνείδητο πνεύμα. Σε ένα υπόστρωμα, δηλαδή, όλων των επιμέρους ατομικών ψυχικών δράσεων.
Μύθος και συμβολισμοί
Ο μύθος είναι λόγος και μάλιστα πηγή εξέλιξής του. Εκκινώντας από την μυθολογική εξιστόρηση της γένεσης του κόσμου, το ανθρώπινο είδος απόκτησε την παράσταση ενός δυναμικού κόσμου. Πράγματι, ο κόσμος βρίσκεται σε διαρκή ροή, αντιπαλότητα, ζυμώσεις, εκρήξεις και θεαματικές συγκρούσεις. Τα προσωποιημένα στοιχεία της φύσης και οι ακραίες καταστάσεις που περιγράφηκαν μυθολογικά, γονιμοποίησαν με τον καιρό ένα φιλοσοφικό έδαφος. Η ανθρώπινη πνευματικότητα επιδόθηκε στην συνεχή αναζήτηση απαντήσεων για την ύπαρξη και το επέκεινα. Αποσυμβόλισε με τους δικούς της τρόπους τον μύθο. Με σεβασμό και δίχως να επιδιώξει τον αφανισμό του.
Σημειωτική- Σημειολογία
Στους νεότερους χρόνους, ο πρώτος που χρησιμοποίησε τον όρο Σημειωτική ήταν ο John Lock, ως μελέτη και γνώση της φύσης των συμβόλων. Των «σημείων», δηλαδή, που χρησιμοποιεί το πνεύμα ώστε να κατανοήσει τα συμβαίνοντα και ισχύοντα ή να μεταδώσει τη γνώση του στους άλλους .
Αργότερα και με την άοκνη συνεισφορά γνωστών διανοητών (R. Barthes,
Saussure, Peirce, Eco, Λαγόπουλος ) στοιχειοθετήθηκαν οι έννοιες του σημαίνοντος και του σημαινόμενου και πλήθος ανάλογων διακρίσεων. Παράλληλα, υιοθετήθηκαν ταξινομικά εργαλεία μελέτης των συμβόλων και των συμβολιζόμενων. Σταδιακά και εξελικτικά οικοδομήθηκε μια ολόκληρη επιστημονική οντότητα, η Σημειολογία.
Μυθολογικοί κώδικες και Ψυχανάλυση
Δεν υπάρχει ψυχοδυναμική προσέγγιση των ανθρώπινων σκέψεων, συναισθημάτων και συμπεριφορών που να μην αναλύεται σε συσχετισμό με τα αρχέτυπα και τους συμβολισμούς τους. Η Ελληνική μυθολογία αξιοποιήθηκε από την ανατομική οπτική των μεγάλων τραγωδών. Αποτελεί εξαιρετική βάση ψυχαναλυτικών δεδομένων, ένα ανεξάντλητο πεδίο έρευνας και ανάλυσης.
Ο Φρόιντ
Το έργο του Φρόιντ είναι στη βάση του ανθρωπολογικό. Από ψυχαναλυτική σκοπιά, ο μύθος συμπυκνώνει ένα νόημα βαθύτερο από το προφανές. Είναι μια αρχετυπική σκέψη διχοτομημένη από την πραγματικότητα και υποκείμενη σε μια κρυμμένη σεξουαλικότητα. Ανάλογη είναι και η εμπειρία των ονείρων και με τα ίδια δομικά στοιχεία. Οι αρχαίες τραγωδίες αναδεικνύουν βαθιές επιθυμίες που, αν και απωθημένες, παραμένουν ενεργές μέσα μας. Αφού, λοιπόν, μύθος και όνειρα κρύβουν ένα αίνιγμα που αναζητά τη λύση του, ο ψυχαναλυτής οφείλει να επιδίδεται μεθοδικά σε αποσυμβολισμό τους. Το λανθάνον μεταφορικό νοήμα αναδεικνύεται σε εργαλείο αποκάλυψης της ψυχικής δυστοπίας. Έτσι αποκαλυπτόμενο, αναδεικνύει τις πηγές των ανθρώπινων νευρώσεων.
Ο Οιδίποδας και ο Νάρκισσος αποτελούν την ραχοκοκκαλιά της φροϋδικής ανακάλυψης : Η παιδική σεξουαλικότητα σχετίζεται με το αρχετυπικό τρίπολο αγάπης- μίσους- ενοχής προς την πατρική φιγούρα. Παράλληλα, η σύνδεση μητέρας- βρέφους- ενσωμάτωσης και αποξένωσης, η ευθύνη και η ηθική του Υπέρ Εγώ, το αντί- κείμενο, η αγωνιώδης επιθυμία, οι κανόνες και η τιμωρία, ενθυλακώνονται σε αμέτρητους συμβολισμούς.Ο Δίας, ο Κρόνος, η Αντιγόνη, ο Κρέοντας, ο Ορέστης κι ο Προμηθέας, η Περσεφόνη, η Ηλέκτρα και ο Πενθέας, ο Διόνυσος, οι Σειρήνες, ακόμη και ο Τηλέμαχος ερμηνεύουν δεκάδες ψυχικές καταστάσεις .
Ο Λακάν
Το ίδιο ενδιαφέρον για την σημειολογία, αν και από διαφοροποιημένη οπτική, έδειξε και ο Λακάν .
Εξαιρετικά δυσνόητος για το ευρύ κοινό, αλλά στο βάθος αμετανόητος Φροϋδιστής. Ο Λακάν εισάγει στην ψυχαναλυτική διδασκαλία τους κώδικες της γλώσσας και του βλέμματος. Διακηρύσσει ότι το ίδιο το Φροϋδικό ασυνείδητο, είναι δομημένο σαν μια γλώσσα. Αντικείμενο της Λακανικής ψυχανάλυσης είναι η αποκάλυψη της επιθυμίας. Η επιθυμία εκδηλώνεται με την ομιλία και τον συμβολισμό. Συνδέεται άρρηκτα με τον «νόμο». Γεννιέται από την απαγόρευση. Η Αντιγόνη του Σοφοκλή αναλύθηκε διεξοδικά σε μεγάλο μέρος ενός από τα 25 σεμινάρια της διδασκαλίας του.
Η Αντιγόνη ενσαρκώνει την τραγωδία της αιμομικτικής( ψυχαναλυτικά) πίστης και αφοσίωσης στην οικογένεια. Είναι αδύνατον να την υπερβεί. Η ψυχική της αγωνία προβάλλει σαν ένα ερώτημα -πρόκληση στην εξουσία του Κρέοντα. Ανάμεσά τους υπάρχει ένας σαφής δεσμός . Η ψυχαναλυτικά αιμομικτική πίστη και αφοσίωση στην οικογένεια, στον νεκρό αδελφό της, της στερεί τη δυνατότητα να τα υπερβεί από μόνη της. Θέτει το εναγώνιο ερώτημά της υπό τύπον πρόκλησης. Πρόκλησης στην εξουσία του Κρέοντα.
Οι Λακανιστές αναλύουν την Αντιγόνη ως ιδιότυπο later ego του εξουσιαστή βασιλιά. Η κρυμμένη παραίτησή της από την ζωή, εμφανίζεται σαν δικαιολογημένη εξέγερση απέναντι στην καταχρηστική εξουσία. Αντιγόνη και Κρέοντας εναλλάσσουν μοτίβα σύγκρουσης, αλλά και εξουσιαστικών προτύπων και παράδοσης.
Επιμύθιο
Η εσωτερικότητα επικοινωνεί αδιάλειπτα με το συλλογικό υποσυνείδητο. Το αρχικά μαγικό στοιχείο της παντοδυναμίας στους ανταγωνισμούς θεών και ηρώων εξισορροπείται, εν τέλει, από το παραβιασμένο «κουτί της Πανδώρας».
Ο Προμηθέας πρόσφερε στις γενιές του είδους τη γνώση, εμπεριέχουσα πλέον την επεξεργασία και την αποδοχή των συνεπειών του «εγκλήματος». Οι πρωταγωνιστές των αρχαίων τραγωδιών ενσαρκώνουν τα ανθρώπινα πάθη. Οι ιστορίες τους είναι καθαρκτικές, υπό την έννοια ότι κωδικοποίησαν δραματικά τα επίπεδα της ψυχικής πυραμίδας. Ο ψυχαναλυτής αποσυμβολίζει τα πρότυπα των συμπεριφορών, την αφετηρία των ενορμήσεων. Μέσα από την διαδικασία της στοχευμένης αποκωδικοποίησης ο θεραπευόμενος αναγνωρίζει και κατανοεί την σχέση του ατομικού με το προαιώνια και αεί ανθρώπινο.
