Δίκαια Κυνηγημένος
Μεγάλωσα σαν γιος καλοστεκούμενων ανθρώπων.
Οι γονείς μου μού φορούσαν γιακά,
Advertising
μ’ έμαθαν τις συνήθειες εκείνων που έχουν υπηρέτες
και με δίδαξαν πώς να διατάζω.
Αλλά, όταν μεγάλωσα και είδα γύρω μου,
οι άνθρωποι της τάξης μου δεν μ’ άρεσαν,
Advertising
το να διατάζω δεν ήταν του γούστου μου,
ούτε και το να με υπηρετούν.
Γι’ αυτό εγκατέλειψα την τάξη μου
και συντρόφεψα με τους μικρούς, φτωχούς ανθρώπους.
Advertising
Αυτός ήταν ο Bertolt Brecht ή μάλλον ο δικός μας, Μπέρτολτ Μπρεχτ. Σαν σήμερα, πριν από 61 χρόνια, πέθανε ο μεγάλος Γερμανός δραματουργός, σκηνοθέτης και ποιητής του 20ου αιώνα, που εδραίωσε την έννοια, «επικό θέατρο» και προσπάθησε να φέρει την Τέχνη πιο κοντά στον άνθρωπο, όχι τον αριστοκράτη, αλλά τον φτωχό, τον εργάτη, τον μαθητή. Μάλιστα το ενδιαφέρον του για την εργατική τάξη φαίνεται στην κατάθεσή του στη μακαρθική Επιτροπή Αντιαμερικανικών Ενεργειών, όταν αυτοεξορίστηκε στις ΗΠΑ εξαιτίας του ναζισμού.
– Γράψατε ποτέ κάτι για τα αγαθά της Αμερικής; Ένα ποίημα έστω, σαν αυτά που αφιερώνετε στους εργάτες προλεταρίους, όπως τους λέτε;
– Ο έντεχνος λόγος δεν είναι φαγητό που παρασκευάζεται με κάποια συνταγή. Είναι ψυχική έκρηξη, ανάγκη να πεις κάτι που σε συγκίνησε.
– Δηλαδή μόνο οι προλετάριοι σας συγκινούν;
Advertising
– Με συγκινεί ο καθένας που υποφέρει, που βασανίζεται, που γίνεται αντικείμενο εκμετάλλευσης. Πολλά από τα «στραβά» που γίνονται στη Σοβιετική Ένωση τα χτύπησα και τα χτυπάω. Εγώ, κύριε ανακριτά, εμπνέομαι από τα πάθη των ανθρώπων, όπου γης. Είμαι ελεύθερος και ανεξάρτητος να επαινώ ή να κατηγορώ φίλους και εχθρούς.
Απόσπασμα κατάθεσης του Μπρεχτ.
Απευθυνόμενος στους απλούς ανθρώπους, ο Μπρεχτ μετονομάζει το επικό θέατρο σε διαλεκτικό, καθώς θεωρεί την πρώτη, αρκετά λόγια έννοια. Ως φανατικός επικριτής των δήθεν θεαμάτων, με το υπερβολικό συναίσθημα και τις ακραίες πλοκές που ρέπουν προς το μελόδραμα, ο Γερμανός συγγραφέας επιθυμεί να δημιουργήσει θεατρικά έργα, τα οποία να άπτονται των πολιτικών και κοινωνικών προβλημάτων της εποχής, ενώ παράλληλα να κινητοποιείται η κρίση του θεατή και όχι το συναίσθημα. Για να επιτύχει αυτό το στόχο, χρησιμοποιεί την τεχνική της αποστασιοποίησης. Έτσι, όταν ο θεατής δεν ταυτίζεται με τον χαρακτήρα, μπορεί να σταθεί με κριτική ματιά απέναντί του και να αντιμετωπίσει κατά πρόσωπο την κοινωνική αδικία και την εκμετάλλευση, με αποτέλεσμα να αλλάξει τις υπάρχουσες καταπιεστικές δομές της κοινωνίας. Άραγε πώς συνδέονται οι απόψεις του με τον βίο του;
Ο Brecht ως έφηβος
Στις 10 Φεβρουαρίου 1898 ένας νέος ήλιος ανατέλλει στο Άουγκσμπουργκ της Βαυαρίας, καθώς γεννιέται o άνθρωπος που θα επηρεάσει, όχι μόνο το θέατρο, αλλά και την κοινωνία. Ο πατέρας του ήταν καθολικός και διευθυντής εταιρίας χάρτου, ενώ η μητέρα του προτεστάντισσα και κόρη δημοσίου υπαλλήλου. Αν και μεγάλωσε με αυστηρούς κανόνες και έντονη θρησκευτικότητα, εξελίχθηκε σε μία διαλεκτική προσωπικότητα. Όπως φαίνεται από το ποίημα, Δίκαια Κυνηγημένος, το οποίο έγραψε σε εφηβική ηλικία, ήταν από μικρή ηλικία επαναστάτης και εχθρός του καθωσπρεπισμού. Ακόμη και στα μαθητικά του χρόνια, έρχεται συχνά σε ρήξη με τους καθηγητές του, εκδηλώνοντας τον ατίθασο χαρακτήρα του. Αυτή η έμφυτη επαναστατικότητα εκδηλώνεται και μέσα από τα έργα του.

Η γνωριμία με τον πόλεμο
«Ο πόλεμος με ξεσήκωσε»
Η πρώτη του ποιητική συλλογή κυκλοφορεί το 1914 με τίτλο, Hauspostille (Εγκόλπιο Ευσέβειας). Τρία χρόνια αργότερα, σπουδάζει Ιατρική στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου, ενώ παράλληλα παρακολουθεί σεμινάρια θεάτρου. Διακόπτει τις σπουδές του, καθώς ξεσπά ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, οπότε επιστρατεύεται ως νοσοκόμος. Το 1921 επιστρέφει στο Μόναχο, προκειμένου να συνεχίσει τις σπουδές του, τις οποίες τελικά εγκαταλείπει. Η φρίκη του πολέμου σοκάρει το νεαρό Μπρεχτ, με αποτέλεσμα να αναπτύξει φιλειρηνική συνείδηση και να αντιταχθεί στον μιλιταρισμό. Έτσι, ξεκινά να γράφει ποιήματα και θεατρικά κείμενα.
Η σχέση του με τον κομμουνισμό
Ήμουν είκοσι ετών όταν είδα τη λάμψη της μεγάλης πυρκαγιάς της Ρώσικης Επανάστασης.
Από την ομιλία του, κατά την απονομή του Βραβείου Στάλιν.
Η συμμετοχή του στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο δεν αποτελεί τη μοναδική εμπειρία που επηρέασε το έργο του, καθώς το 1918 έρχεται για πρώτη φορά σε επαφή με την κομμουνιστική ιδεολογία. Μετά από ένα χρόνο, γίνεται μέλος του Ανεξάρτητου Σοσιαλιστικού Δημοκρατικού Κόμματος, αλλά και του δυναμικού της εφημερίδας, Augsburger Neueste Nachrichten, ως αρθρογράφος. Το 1923 φοιτά στη Μαρξιστική Εργατική Σχολή και μελετά το διαλεκτικό υλισμό. Οι πολιτικές του πεποιθήσεις ωριμάζουν την περίοδο 1927-1929, όταν μελετά το Κεφάλαιο του Καρλ Μαρξ.
Διαβάζοντας το «Κεφάλαιο», κατάλαβα τα θεατρικά μου έργα.
– Μ. Μπρεχτ.
Η παγκόσμια οικονομική κρίση του 1929, αλλά και η ανάπτυξη του εργατικού κινήματος στη Γερμανία συνέβαλαν στην καλλιέργεια υποστηρικτικής στάσης του Μπρεχτ απέναντι στην εργατική τάξη. Αλλωστε, η μαρξιστική φιλοσοφία γίνεται ιδιαίτερα αισθητή στα έργα του.
Το έργο

Τέσσερα χρόνια μετά την κυκλοφορία της ποιητικής συλλογής, Hauspostille, το 1918 γράφει το πρώτο του θεατρικό έργο, Μπάαλ, με το οποίο προβάλλει τα ανθρώπινα ορμέμφυτα και την άναρχη σεξουαλικότητα. Αργότερα το θεατρικό έργο, Ταμπούρλα Μέσα στη Νύχτα (1919), όχι μόνο τον καθιστά γνωστό στο ευρύ κοινό, αλλά του χαρίζει και το βραβείο Kleist (1922). Η επίσκεψή του στο Βερολίνο το 1920 του δίνει την ευκαιρία να συναντήσει σπουδαίες προσωπικότητες, όπως τον κωμικό Καρλ Βάλεντιν, τον σκηνοθέτη Έριχ Ένγκελ, τις ηθοποιούς Ελίζαμπεθ Μπέργκνερ, Μπλαντίνε Έμπινγκερ, καθώς και την τραγουδίστρια της όπερας και μετέπειτα σύζυγό του, Μαριάννε Τσοφ. Το 1924 ορίζεται βοηθός του σκηνοθέτη, Μαξ Ράινχαρντ στο θέατρο Deutscher του Βερολίνου, ενώ τον επόμενο χρόνο κάνει πρεμιέρα στη Φρανκφούρτη και στο Βερολίνο Ο Κύκλος με την Κιμωλία, όπως και το έργο, Ο Άντρας Είναι Άντρας στο Ντάρμστατ και στο Ντίσελντορφ (1925).

Το 1928 σε συνεργασία με τον συνθέτη Κουρτ Βάιλ διασκευάζει το αγγλικό έργο, Η Όπερα των Ζητιάνων, του Τζον Γκέι. Με την πένα του ο Μπρεχτ κατακρίνει τη στάση της αστικής τάξης του Βερολίνου απέναντι στους προλεταρίους, τους οποίους η πρώτη κατηγορεί για έλλειψη ηθικής. Το έργο που ονομάστηκε Η Όπερα της Πεντάρας είχε σημαντική απήχηση στο Βερολίνο και επηρέασε το χώρο του Μιούζικαλ. Την περίοδο 1937-1945 συγγράφει τα σπουδαιότερα έργα του, όπως Η Ζωή του Γαλιλαίου, Μάνα Κουράγιο, Ο καλός άνθρωπος του Σετσουάν, Τα Οράματα της Σιμόν Μασάρ, Ο Σβέικ στο Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και Η πτωτική άνοδος του Αρτούρο Ουί.


Η άνοδος του ναζισμού
Το 1933 το ναζιστικό κόμμα του Αδόλφου Χίτλερ ανέρχεται στην εξουσία. Ήδη, από το 1923 η πένα του Μπρεχτ απειλεί το Εθνικοσοσιαλιστικό Κόμμα, το οποίο κατατάσσει τον Μπρεχτ στις πέντε πιο επικίνδυνες προσωπικότητες της Γερμανίας. Έτσι, τη δεκαετία του ’30 οι παραστάσεις του Μπρεχτ διακόπτονται, μερικά από τα έργα του κρίνονται απαγορευμένα, ενώ άλλα καίγονται. Η άνοδος του Χίτλερ στην εξουσία σημαίνει την αφαίρεση της γερμανικής ιθαγένειας του Μπρεχτ και την αυτοεξορία του, αφού αναγκάζεται να διαφύγει πρώτα στη Δανία και τη Φιλανδία (1940) και ύστερα στις ΗΠΑ (1941).

Η περίοδος της απομόνωσης
Το 1941 εγκαταλείπει τη Φιλανδία και εγκαθίσταται σε μια μικρή μονοκατοικία στη Σάντα Μόνικα της Καλιφόρνια.
Η πνευματική απομόνωση εδώ είναι τρομακτική.
Advertising
Παρ’ όλες τις δυσκολίες, ο Μπρεχτ κατάφερε να διατηρήσει τη δημιουργικότητά του, γράφοντας πάνω από δέκα θεατρικά έργα, αρκετά ποιήματα και μυθιστορήματα. Παρουσιάζει τις ρεαλιστικές του ιστορίες σε Αμερικανούς παραγωγούς θεάτρου και κινηματογράφου, τις οποίες απορρίπτουν, με εξαίρεση το έργο Και οι Δήμιοι Πεθαίνουν, με το οποίο ο Μπρεχτ παροτρύνει τους προλεταρίους να αντιταχθούν στο φασισμό. Όμως, το ναζιστικό καθεστώς δεν αποτελούσε τον μοναδικό του εχθρό. Όσο ζούσε στην Αμερική, διωκόταν έντονα από το μακαρθικό καθεστώς, με την κατηγορία ότι οι δραστηριότητές του έβλαπταν το Αμερικανικό έθνος. Έτσι, το 1948 επιστρέφει στην Ανατολική Γερμανία.
Η προσωπική ζωή

Ο μεγάλος δραματουργός δεν πορεύθηκε μόνος στη ζωή. Το 1922, ενώ γράφει το έργο, Στη Ζούγκλα των Πόλεων, παντρεύεται την τραγουδίστρια της όπερας, Μαριάννε Τσοφ, με την οποία τον επόμενο χρόνο αποκτά μία κόρη. Ο γάμος τους λύεται το 1927. Τρία χρόνια μετά παντρεύεται ξανά, την Έλεν Βάιγκελ, με την οποία αποκτά ένα γιο και κατόπιν μια κόρη. Η νέα του σύζυγος τον συνοδεύει στην εξορία και βρίσκεται στο πλευρό του, μέχρι το τέλος της ζωής του.
Η επιστροφή στην πατρίδα
Μετά το πέρας του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ο Μπρεχτ και η Έλεν Βάιγκελ εγκαθίστανται στην Ανατολική Γερμανία και το 1949 ιδρύουν το θέατρο, Berliner Ensemble. Σε αυτό το χώρο ο Μπρεχτ γράφει ποιήματα (Άκουσα πως τίποτα δε θέλετε να μάθετε, Εγκώμιο στη μάθηση, Γερμανικό εγχειρίδιο πολέμου, Ποτέ δε σε είχα αγαπήσει τόσο πολύ, Απώλεια ενός πολύτιμου ανθρώπου, Εγκώμιο στον Κομμουνισμό) και μεταφράζει έργα του Σοφοκλή και του Σαίξπηρ. Το λογοτεχνικό του έργο ανθίζει, ενώ εκείνος συστηματοποιεί και εφαρμόζει τις απόψεις του για το θέατρο, σκηνοθετώντας τα έργα του, συνεργαζόμενος με διάσημους ηθοποιούς. Ο Μπρεχτ, όντας λάτρης της καινοτομίας, συνδυάζει στις θεατρικές του παραγωγές το διάλογο, τη μουσική και το τραγούδι, όπως και την κωμωδία με την τραγωδία. Επίσης, ρισκάρει να εντάξει στα έργα του διαφορετικές διαλέκτους της γερμανικής γλώσσας. Το κινέζικο θέατρο επηρεάζει σημαντικά το έργο του Μπρεχτ, καθώς το 1935 γνωρίζει τον Κινέζο καλλιτέχνη της όπερας του Πεκίνου, Mei Lanfang, από τον οποίο εμπνέεται την τεχνική της αποστασιοποίησης. Έτσι, το θέατρό του γίνεται κομμάτι της σοσιαλιστικής πολιτιστικής ζωής στη Γερμανική Λαοκρατική Δημοκρατία και ασκεί τεράστια επίδραση στην τέχνη παγκοσμίως. Ο Μπρεχτ διευθύνει το θέατρο μέχρι το θάνατό του, όταν αναλαμβάνει τα ηνία η σύζυγός του.


Τα τελευταία χρόνια
Ένα χρόνο μετά την ίδρυση του Berliner Ensemble, ο Μπρεχτ εκλέγεται μέλος της Γερμανικής Ακαδημίας Τεχνών, ενώ το 1951 του απονέμεται το Εθνικό Βραβείο της Γερμανικής Λαοκρατικής Δημοκρατίας και το 1954 το Βραβείο Στάλιν για την Ειρήνη. Μερικά χρόνια πριν πεθάνει, στέλνει ένα γράμμα στη Γερμανική Ακαδημία Τεχνών:
Σε περίπτωση θανάτου μου δεν επιθυμώ να εκτεθεί πουθενά η σορός μου. Κατά την ταφή δεν πρέπει να γίνουν ομιλίες. Θα ήθελα να ταφώ στο νεκροταφείο δίπλα στο σπίτι μου, στη Σοσεστράσσε.
Στις 14 Αυγούστου 1956 παθαίνει έμφραγμα και χάνει τη μάχη με το θάνατο.
Στο έργο, Η Αγία Ιωάννα των Σφαγείων ο Μπρεχτ επισημαίνει:
«Σιγουρέψου σαν φεύγεις από τον κόσμο, όχι απλά πως ήσουνα καλός, μα πως πίσω σου αφήνεις έναν κόσμο καλό».
Αυτή η φράση συμπυκνώνει ολόκληρη την κοσμοθεωρία του Μπρεχτ. Οι ήρωες του δεν είναι καλοί, όμως είναι άνθρωποι. Αμφιταλαντεύονται ανάμεσα στη φωτεινή και τη σκοτεινή πλευρά τους, διεκδικούν το μέλλον τους, αντιτάσσονται στην αδικία και την εξουσία, σφάλλουν και υπομένουν τις συνέπειες των επιλογών τους. Ο Μπέρτολτ Μπρεχτ δε δημιούργησε ένα καλό κόσμο, αλλά μας κληροδότησε τον τρόπο, ώστε να το δημιουργήσουμε. Μεταξύ άλλων, μας δίδαξε την αξία της μάθησης, της αμφιβολίας, της κριτικής σκέψης, της ειρήνης, αλλά και της υπεράσπισης του αδυνάτου, του φτωχού και του κατατρεγμένου. Τα έργα του εμπνέονταν πάντα από την ιστορική συγκυρία. Δεδομένου ότι η σημερινή πραγματικότητα δεν έχει αλλάξει, παραμένουν επίκαιρα.
Το βίντεο που ακολουθεί αποτελεί ένα μικρό απόσπασμα της ανάκρισης του από την Επιτροπή Αντιαμερικανικών Ενεργειών.
Πηγές:
- http://www.ntng.gr/default.aspx?lang=el-GR&page=64&item=507
- http://www.cinephilia.gr/index.php/tainies/classicus/2496-hangmen-also-die-fritz-lang
- http://www.nostimonimar.gr/o-dikos-mas-bertolt-brecht-apo-ti-maria-parenti/
- https://atexnos.gr/%CE%BC%CF%80%CE%B5%CF%81%CE%BB%CE%AF%CE%BD%CE%B5%CF%81-%CE%B1%CE%BD%CF%83%CE%AC%CE%BC%CF%80%CE%BB-%CF%84%CE%BF-%CE%B8%CE%AD%CE%B1%CF%84%CF%81%CE%BF-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CE%BC%CF%80-%CE%BC/
- https://frapress.gr/2017/02/bertolt-brecht-tagmenos-stin-eleftheria-ke-panta-epikeros/
- http://www.efsyn.gr/arthro/me-sygkinei-o-kathenas-poy-ypoferei
- http://www.mytheatro.gr/epiko-theatro-istoria-theatrou/
- http://www.902.gr/eidisi/politismos/49136/otan-milame-gia-ton-mpreht-eimaste-se-thesi-mahis
- http://theodoregrammatas.com/el/%CF%84%CE%B1-%CE%B4%CE%B9%CE%B4%CE%B1%CE%BA%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AC-%CE%AD%CF%81%CE%B3%CE%B1-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CE%BC%CF%80%CE%AD%CF%81%CF%84%CE%BF%CE%BB%CF%84-%CE%BC%CF%80%CF%81%CE%AD%CF%87%CF%84/
- http://www.antifonies.gr/%CE%BC%CF%80%CE%B5%CF%81%CF%84%CE%BF%CE%BB%CF%84-%CE%BC%CF%80%CF%81%CE%B5%CF%87%CF%84-%CF%80%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE%B1-%CF%80%CE%B1%CF%81%CF%89%CE%BD-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CF%80%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE%B1/