Το Πάπιγκο είναι ένα από τα 46 χωριά της οικιστικής, πολιτισμικής και ιστορικής ενότητας του Ζαγορίου. Η ιδιαίτερη δόμηση, η πλούσια βλάστηση της περιοχής και η απαράμιλλη αγριότητα του τοπίου του έλκουν πολλούς επισκέπτες από την Ελλάδα και το εξωτερικό, όλες τις εποχές του χρόνου. Χωρισμένο σε δύο «μαχαλάδες», το Μεγάλο και το Μικρό, που είναι κτισμένοι στα ριζά της Αστράκας κάτω από τους επιβλητικούς πύργους και τη μυθική Δρακόλιμνη, το Πάπιγκο έχει να επιδείξει παράδοση εξαιρετικής φιλοξενίας και ιδιαίτερο τρόπο διατήρησης της χωροταξικής και πολιτισμικής οργάνωσης της τοπικής κοινωνίας.
Το Πάπιγκο βρίσκεται βορειοανατολικά των Ιωαννίνων -γ. πλ. 039 Ν58, γ. μ. 020 Ε44- σε απόσταση 59 χλμ. Η οροσειρά της Τύμφης, που οι κορυφές της φτάνουν έως τα 2.497 μ, δεσπόζει σε όλο το χωριό σχηματίζοντας στα βόρεια τη χαράδρα του Αώου και στα νοτιοδυτικά το επιβλητικό φαράγγι του Βίκου, με τον ποταμό Βοϊδομάτη.
Το Μεγάλο Πάπιγκο βρίσκεται σε υψόμετρο 900 μ. και το Μικρό Πάπιγκο σε υψόμετρο 980 μ και απέχουν μεταξύ τους περίπου 2 χλμ. Η έκτασή του είναι 34.131 εκτάρια εκ των οποίων τα 150 είναι γεωργικές εκτάσεις, τα 29.431 βοσκότοποι, τα 800 δάση, τα 300 ύδατα και τα 3300 αστικές εκτάσεις. Η απογραφή του 2001 κατέγραψε 360 κατοίκους.
Ερχόμενοι οδικώς από τα Ιωάννινα, επί της Εθνικής οδού Ιωαννίνων Κοζάνης, μετά το Καλπάκι, στο 38ο χλμ στρίβετε δεξιά ακολουθώντας την επαρχιακή οδό Μεσοβουνίου – Αρίστης -Παπίγκου. Συνολική απόσταση από τα Ιωάννινα: 59 χλμ. (1 και 15΄ περίπου).
Ιστορία
Το Πάπιγκο περιβάλλεται από σημαντικούς ιστορικούς τόπους, με αξιόλογες αρχαιολογικές ανακαλύψεις, που σηματοδοτούν την παρουσία του ανθρώπου από την προϊστορική ακόμη εποχή. Στη βραχοσκεπή Κλειδί, στο Βοϊδομάτη, είναι εμφανή τα δείγματα ανθρώπινων δραστηριοτήτων από την Προϊστορική εποχή, όπου έχει ανακαλυφθεί πλήθος οστέινων εργαλείων και λεπίδων πυριτόλιθου. Στον Ελαφότοπο υπάρχουν κιβωτιόσχημοι τάφοι, του τέλους του 13ου αι. π.Χ. Στη Βίτσα ξεχωρίζει ο προϊστορικός κτηνοτροφικός οικισμός (9ος /8ος αι. π.Χ. έως τα τέλη του 4ου αι. π.Χ.). Το στρατόπεδο του Πύρρου στο Καστράκι του Αγίου Μηνά και το Καστράκι πάνω από το χωριό Βιτσικό, φανερώνουν πως η περιοχή έχει πλούσια και συνεχόμενη ανθρώπινη παρουσία, που συνεχίστηκε με την παρουσία των Μολοσσών και των Ρωμαίων έως τις αρχές του 6ου αι. όπου εγκαθίστανται σλαβικές φυλές.
Τα πρώτα ιστορικά στοιχεία για το Πάπιγκο παρουσιάζονται στα βιβλία του Π. Αραβαντινού (1856) – όπου γίνεται ευρεία αναφορά στους παλιότερους οικισμούς και στην αυτονομία του Πάπιγκου – και του Ιωάννη Λαμπρίδη (1889), που αναφέρεται στις εκκλησίες του Αγίου Βλασίου, με έτος κτίσης το 912, «υπό ετέρου άρχοντος, ου τό μέν όνομα εξήλειψεν ο Πανδαμάτωρ» και στην εκκλησία της Παλιουρής, με έτος κτήσης το 980 «υπό Ιωάννη μεγάλου Δεμεστικού και Άρχοντος». Η παλιότερη γραπτή αναφορά για το Πάπιγκο βρίσκεται σε χρυσόβουλο του Ανδρονίκου Β΄, του έτους 1325, όπου γίνεται αναφορά στα χωριά Πάπιγκο, Ελαφότοπος, Άνω και Κάτω Πεδινά. Κατά τον 14ο αιώνα, το Πάπιγκο αποτελεί ευρεία αυτόνομη περιφέρεια και συμπεριλαμβανόταν μεταξύ των αυτόνομων χωρών της μεσαιωνικής Ηπείρου.
Το Πάπιγκο ως «Χώρα του Παπίγκου», διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στους αγώνες του Δεσπότη των Ιωαννίνων, χάρη στη στρατηγική θέση και στη φυσική οχύρωσή του. Στις δύσκολες εποχές, η Ήπειρος καταστρεφόταν από τις τοπικές διενέξεις των φεουδαρχών, τις επιδρομές των Αλβανών, την κάθοδο των Σέρβων και την πρώτη εξάπλωση των Τούρκων. Η τουρκική κατάκτηση βρήκε το Πάπιγκο με καθεστώς ιδιότυπης στρατιωτικής και διοικητικής ημιαυτονομίας. Μετά το 1430, οι Τούρκοι προκειμένου να εξασφαλίσουν επικυριαρχία στις ορεινές περιοχές εφαρμόζουν μια πολιτική παραχώρησης προνομίων σε κοινότητες ή ομάδες κοινοτήτων, που συνθηκολόγησαν μαζί τους. Έτσι, μέχρι τον 17ο αι. ολόκληρο το Ζαγόρι αποτελούσε αυτοδιοικούμενη ομοσπονδιακή περιφέρεια με το όνομα «Κοινόν» ή «Βιλαέτι» του Ζαγορίου. Σύμφωνα με τα προνόμια αυτά το Ζαγόρι διέθετε αυτονομία και αυτοδιοίκηση με ανώτερο άρχοντα τον Βεκύλη του Ζαγορίου, είχε δε πλήρη ελευθερία στην εκτέλεση των θρησκευτικών του καθηκόντων. Τα προνόμια αυτά διατηρήθηκαν μέχρι το 1868 οπότε και καταργήθηκαν.
Μετά το 1868 που καταργούνται τα προνόμια, την περιοχή άρχισαν να λυμαίνονται συμμορίες ληστών, με επιπτώσεις τόσο στην οικονομική ζωή όσο και στο ανθρώπινο δυναμικό αφού αυτή η κατάσταση απομάκρυνε από το Ζαγόρι τις περισσότερες οικογένειες αρχόντων, που ήταν ο κύριος στόχος των ληστών. Η περίοδος αυτή διήρκησε ως το 1913, οπότε τα χωριά του Ζαγορίου και το Πάπιγκο απελευθερώθηκαν από τον τουρκικό ζυγό. Σημαντική ήταν η συμβολή των κατοίκων του χωριού στην εποχή του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, όπου αρκετοί έχασαν τη ζωή τους.
Οι άνθρωποι
Οι δύσκολες συνθήκες διαβίωσης και το ορεινό άγονο έδαφος υπήρξαν καθοριστικοί παράγοντες που ανέπτυξαν και διατήρησαν έως σήμερα το Ζαγόρι. Σ’ αυτό το δύσκολο περιβάλλον δημιουργήθηκαν οι προϋποθέσεις που στηρίχτηκαν τόσο στο φυσικό περιβάλλον όσο και στις ανάγκες του βίου των κατοίκων, που τους υποχρέωναν να προσαρμόζονται στις συνθήκες της κάθε εποχής. Έτσι, άνοιξε ο δρόμος της αποδημίας διασκορπίζοντας το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού σε όλα τα σημεία του ορίζοντα.
Οι Παπιγκιώτες ακολούθησαν κι αυτοί το δρόμο της ξενιτιάς, όπου πρόκοψαν και στόλισαν το Πάπιγκο με πλούσια σπίτια και δημόσια κτίρια. Μεταναστεύουν κυρίως στη Ρουμανία και ιδιαίτερα στο Τούρνο Σεβερίν, στη Σερβία και την Αμερική. Οι εναπομείναντες στο χωριό κατόρθωσαν να δημιουργήσουν μια δυναμική κοινωνία γεωργών, κτηνοτρόφων, επιχειρηματιών, δασκάλων και επιστημόνων. Σημαντική ενίσχυση στους ντόπιους Ζαγορίσιους προσέφεραν και οι κτηνοτρόφοι Σαρακατσάνοι, που εγκαταστάθηκαν στο Πάπιγκο στη δεκαετία του ’30 και συνεισέφεραν τόσο στον οικονομικό όσο και στον πολιτισμικό τομέα. Σήμερα, το μεγαλύτερο μέρος των κατοίκων του χωριού ασχολείται με τον τουριστικό τομέα και ένα πολύ μικρό μέρος ασχολείται με την κτηνοτροφία. Ο πληθυσμός των δύο μαχαλάδων από το 1861 που υπάρχουν τα πρώτα στοιχεία ανερχόταν στα 735 άτομα. Επόμενα στοιχεία αναφέρουν “332 κατοίκους το 1927, 280 κατοίκους το 1940, 215 κατοίκους το 1961, 160 κατοίκους το 1971, …. κατοίκους το 1981, 183 κατοίκους το 1991 και 360 κατοίκους και 180 σπίτια το 2001”. Το Πάπιγκο είναι από τα λίγα μέρη της πατρίδας μας που από τη δεκαετία του ’80 άρχισε να αυξάνει τον πληθυσμό του με αποτέλεσμα να τον διπλασιάσει.
Ευεργέτες
Πριν ακόμη από την τουρκική κατάκτηση της περιοχής του Ζαγορίου, ταξιδευτές Ζαγορίσιοι αγοράζουν και στέλνουν βιβλία, κτίζουν σχολεία και παρθεναγωγεία. Το Πάπιγκο ανέδειξε πολλούς ευεργέτες και δωρητές, οι οποίοι ξεπερνούν τους 73. Μεγάλοι ευεργέτες του χωριού είναι οι Μιχαήλ Αναγνωστόπουλος, Διώχνω Ντάσκα, Μιχαήλ Πολυχρονίου και Αναστάσιος Ζορτόβουλος.
Μιχαήλ Αναγνωστόπουλος: Ο μεγάλος ευεργέτης του Παπίγκου, Μιχαήλ Αναγνωστόπουλος, γνωστός διεθνώς ως Michael Anagnos, γεννήθηκε στο Πάπιγκο στις 07/11/1837 από πολύ φτωχούς γονείς, τον Δημήτριο και την Καλλίνα Αναγνωστοπούλου. Στο Πάπιγκο τελείωσε το δημοτικό σχολείο και συνέχισε τις σπουδές του στα Γιάννενα, στη Ζωσιμαία Σχολή και στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Το 1861 αναγορεύεται διδάκτωρ Φιλοσοφίας με βαθμό «άριστα». Εργάστηκε ως δημοσιογράφος, αρχισυντάκτης της εφημερίδας «Εθνοφύλακας», υποστηρίζοντας με θέρμη την Κρητική Επανάσταση. Το 1866 γνωρίζει τον φιλέλληνα Dr Sammuel Hower, διευθυντή του Ινστιτούτου Τυφλών της Βοστώνης. Το 1867 ακολουθεί τον Dr Hower στην Αμερική, όπου ως βοηθός του διδάσκει Λατινικά στο Ινστιτούτο. Το 1876 αναλαμβάνει διευθυντής του Ινστιτούτου και αναδεικνύεται ως ξεχωριστός ειδικευμένος εκπαιδευτικός, κατασκευάζοντας το ανάγλυφο αλφαβητάριο των τυφλών και ιδρύοντας το πρότυπο νηπιαγωγείο και το ειδικό τυπογραφείο. Ο Μιχαήλ Αναγνωστόπουλος πέθανε στο Τούρνο Σεβερίν της Ρουμανίας, στις 29/06/1906. Σύμφωνα με τη διαθήκη του, το κληροδότημά του το διαχειρίζεται επιτροπή από Παπιγκιώτες. Με τα χρήματα του κληροδοτήματος λειτουργεί και συντηρείται το σχολείο στο Πάπιγκο, κτίστηκε η Γεωργική Σχολή Κόνιτσας και από τα εισοδήματα των κτισμάτων κατασκευάζονται αξιόλογα έργα στην κοινότητα κάθε χρόνο.
Σημαντικοί άνθρωποι: Σημαντικοί άνθρωποι των γραμμάτων, των τεχνών και της επιστήμης κατάγονται από το Πάπιγκο, όπως ο Μ. Αναγνωστόπουλος (1837 – 1906), φιλόλογος και Διευθυντής του Ινστιτούτου Τυφλών Πέρκινς της Βοστώνης, ο Ζαχαρίας Σαρδέλης (1830 – 1913), φιλόλογος, δημοσιογράφος και εκδότης της εφημερίδας «ΙΡΙΣ» στο Βουκουρέστι, ο Γεώργιος Αναγνωστόπουλος (1867 – 1952), καθηγητής γλωσσολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και ο Χριστόδουλος Τσιωτίδης (1838 – 1894), πρόξενος της Ελλάδας στο Βουκουρέστι.
Αρχιτεκτονική
Το Πάπιγκο παραμένει συγκροτημένος οικισμός από τα τέλη του 16ου αι., όταν όλοι οι κάτοικοι των συνοικισμών που ήταν γύρω από αυτό (Καλύβια, Νυφίτσα, Πογδορά, Κλινοβό, Λυψέση, Αγία Κυριακή, Αγία Παρασκευή) μετοίκησαν στο Μεγάλο Πάπιγκο, που όπως αναφέρει ο Λαμπρίδης αριθμούσε 230 οικογένειες. Οι οικισμοί τόσο του Μεγάλου όσο και του Μικρού Παπίγκου ακολουθούν την ίδια διάταξη με όλους τους οικισμούς του Ζαγορίου, οργανωμένους γύρω από ένα κέντρο, το λεγόμενο Μεσοχώρι με την πλατεία, στην οποία υπάρχει ένας πλάτανος και γύρω του συγκεντρώνονται όλες οι δημόσιες λειτουργίες, το σχολείο, η εκκλησία, το καφενείο και η βρύση.
Γύρω από το Μεσοχώρι αναπτύσσονται σπίτια με χαρακτήρα αμυντικό, πυκνή δόμηση, ψηλούς μαντρότοιχους γύρω από τα σπίτια και γερές ξύλινες αυλόπορτες. Ένα ευρύ σύστημα καλντεριμιών και μονοπατιών ξεκινά από το Μεσοχώρι και φτάνει στους τόπους δουλειάς, στα χωράφια, στα βοσκοτόπια, στα δάση ακόμη και στους γειτονικούς οικισμούς. Σύμφωνα με την αρχιτεκτονική τους τα σπίτια του Ζαγορίου τοποθετούνται σε τέσσερις περιόδους:
- 1600 – 1700. Μικρά ορθογώνια κτίρια με υπερυψωμένο ισόγειο, χαμηλούς εσωτερικούς χώρους, πόρτες και μικρά θολωτά παράθυρα. Η εστία βρίσκεται στη μέση του κτιρίου και η σκάλα είναι εξωτερική.
- 1700 – 1750. Τα κτίρια είναι πιο ψηλά από τα προηγούμενα, με μεγαλύτερα παράθυρα και εσωτερικό μπαλκόνι. Ο όροφος έχει τέσσερα δωμάτια, μαγειρείο, καθιστικό (μαντζάτο) και δωμάτιο για επισκέψεις (οντάς).
- 1750 – 1850. Τα κτίρια πλέον είναι ψηλότερα από τα προηγούμενα και περισσότερο άνετα, με ξύλινα δωμάτια, όπου υπάρχει η ντουλάπα, τα μπάσια, ενώ αρχίζουν να διακοσμούν τα ταβάνια και τους οντάδες με υπέροχες τοιχογραφίες.
- 1850 – 1880. Μεγάλα διώροφα ή και τριώροφα σπίτια άρχισαν να κτίζονται με μεγάλα δωμάτια υποδοχής, άνετα καθιστικά και βοηθητικούς χώρους, κελάρια και αποθήκες τροφίμων (μπίμτσες), με υπέροχο διάκοσμο τόσο στα ταβάνια όσο και στους τοίχους.
Στις δύο τελευταίες περιόδους έχουν κτιστεί τα περισσότερα από τα παλιά σπίτια του Παπίγκου. Οι μαστόροι που κατασκεύαζαν τα σπίτια κατάγονταν ως επί το πλείστον από τα χωριά της Κόνιτσας αλλά και από τα χωριά των Τζουμέρκων και ήταν οργανωμένοι σε συντεχνίες (μπουλούκια). Οι ζωγράφοι που διακοσμούσαν τους τοίχους κατάγονταν κυρίως από το χωριό Χιονιάδες της Κόνιτσας. Στα περισσότερα χωριά του Ζαγορίου καθώς και σε αρκετά σπίτια του Παπίγκου, σώζεται σήμερα ένας μεγάλος αριθμός σπιτιών, που έχουν λαϊκές τοιχογραφίες στο εσωτερικό τους.
Πάπιγκο – Αξιοθέατα
Ρογκοβό: Ανάμεσα στους δύο οικισμούς του Παπίγκου ρέει το ρέμα Ρογκοβό που με τη διάβρωση του νερού έχει σχηματίσει αρκετά στρογγυλά κοιλώματα, που μοιάζουν με μικρές λιμνούλες, τις οποίες οι κάτοικοι ονομάζουν «οβίρες». Στις δύο μεγαλύτερες από αυτές έχει κατασκευαστεί τοίχος για να συγκρατεί το νερό. Το καλοκαίρι, οι ντόπιοι και οι επισκέπτες απολαμβάνουν το μπάνιο τους στα κρύα νερά του.
Κόκκινο Λιθάρι: Ένα εντυπωσιακό μέρος της περιοχής είναι το Κόκκινο Λιθάρι, που βρίσκεται δεξιά από τους Πύργους του Παπίγκου προς το Βίκο. Το χαρακτηριστικό κόκκινο χρώμα του ασβεστόλιθου εντυπωσιάζει από μακριά τους επισκέπτες. Κάτω από το Κόκκινο Λιθάρι βρίσκεται η Μπιστεριά, όπου υπάρχουν μεγάλες σπηλιές, στις οποίες κατέφευγαν οι Παπιγκιώτες στις δύσκολες μέρες για να γλιτώσουν από τους επιδρομείς. Σε μια απ’ αυτές, στην Κότσιτσα, τα τοιχώματά της φιλοξενούν ζωγραφισμένες εικόνες αγίων.
Πύργοι: Το πιο ξεχωριστό κομμάτι του Παπίγκου είναι οι Πύργοι. Αυτοί οι εντυπωσιακοί βραχώδεις σχηματισμοί βρίσκονται νότια από την κορυφή της Αστράκας και τη συνδέουν με τη χαράδρα του Βίκου. Ο ψηλότερος από αυτούς τους Πύργους φτάνει στα 1788 μ. Στην απόληξή τους οι Πύργοι σχηματίζουν ένα σχετικά ήπιο οροπέδιο, την Γκοβοστίτσα, όπου τα παλιότερα χρόνια βοσκούσαν εκατοντάδες πρόβατα. Το 1965, δύο πρωτοπόροι ορειβάτες, ο Π. Ιδοσίδης και ο Ν. Κοτζιάς αναρριχήθηκαν στον Πύργο «Κούπο» μετά από 17 ώρες διαδρομής και στον δυτικό Πύργο «Πτηνό», μετά από 12 ώρες διαδρομής.
Δρακόλιμνη
Σε υψόμετρο 2.050 μέτρων, ανάμεσα στις κορυφές Λάπατος και Πλόσκος βρίσκεται η μυθική Δρακόλιμνη. Το όνομά της οφείλεται στο δράκο, ένα ον με μυθικές διαστάσεις, το οποίο λέγεται ότι κατοικούσε σε αυτή και ήταν σε διαρκή διαμάχη με το δράκο που ζούσε στο Σμόλικα. Κατά τα χρόνια που μεσουρανούσε ο Αλή Πασάς, προσπάθησε να φτάσει στη λίμνη και να απολαύσει μια βαρκάδα στα κρυστάλλινα νερά της. Ωστόσο, μια απρόβλεπτη καλοκαιριάτικη μπόρα με δυνατό χαλάζι, είχε ως αποτέλεσμα να χάσουν τη ζωή τους αρκετοί άντρες του και να καταστραφούν οι βάρκες του. Μετά από αυτή την εξέλιξη, ο πανίσχυρος Πασάς αναγκάστηκε να αναβάλλει το σχέδιό του.
Παλιότερα πίστευαν ότι η Δρακόλιμνη είναι μια πολύ βαθιά λίμνη, που τα νερά της απολήγουν στον Αώο. Νεότερες έρευνες απέδειξαν πως το βάθος της δεν ξεπερνά τα 5 μ. Στα νερά της Δρακόλιμνης ζει ο αλπικός Τρίτωνας (tritus alpestris), ένα αμφίβιο με μήκος 8 – 12 εκ. με γκρίζα – καστανόμαυρη ράχη και κοκκινωπή κοιλιά χωρίς κηλίδες. Θεωρείται σπάνιο είδος και προστατεύεται από την ελληνική και την ευρωπαϊκή νομοθεσία.
Φαράγγι Βίκου
Ένα από τα μεγαλύτερα, βαθύτερα και εντυπωσιακότερα φαράγγια του κόσμου είναι το φαράγγι του Βίκου, με κάθετους γεωλογικούς σχηματισμούς, με μεγάλη ποικιλία και εναλλαγή διαφορετικών οικοσυστημάτων μια πανδαισία χλωρίδας και πανίδας, που αποτελούν ένα από τα λίγα εναπομείναντα καταφύγια άγριας ζωής στην Ευρώπη. Το φαράγγι του Βίκου βρίσκεται στα ΝΔ της Γκαμήλας, σε υψόμετρο μεταξύ 550 και 1778 μ. Έχει μήκος 24 χλμ περίπου και μέσο βάθος 900 μ περίπου. Η αρχή του βρίσκεται κοντά στο χωριό Τσεπέλοβο. Πολλοί θεωρούν την αρχή του κοντά στο χωριό Μονοδέντρι, πράγμα που είναι αναληθές, γιατί δεν συμπεριλαμβάνουν και το υπόλοιπο τμήμα του το ονομαστό Βικάκι. Το τέλος του φαραγγιού είναι πίσω από το χωριό Βιτσικό στη γέφυρα της Αρίστης Παπίγκου.
Η κατεύθυνση του φαραγγιού είναι από ΝΑ προς ΒΔ. Στη μέση περίπου συναντιέται με άλλο μεγάλο φαράγγι το Μέγα Λάκκο, που θεωρείται και παρακλάδι του και το φαράγγι της Μεζαριάς, που καταλήγει στο χωριό Βραδέτο. Μέσα στη χαράδρα υπάρχει ο ποταμός Βοϊδομάτης. Εκεί βρίσκονται και οι πηγές του. Το πέτρωμα του Βίκου είναι κυρίως ασβεστολιθικό ενώ κατά τόπους εμφανίζονται στρώσεις φλύσχη. Εντυπωσιακοί είναι οι τεταρτογενείς σχηματισμοί με αλλούβια ποταμών, όπως στο Βοϊδομάτη και καλλούβια ασβεστόλιθων, που δημιουργήθηκαν από αποθέσεις παλιών παγετώνων. Το κλίμα του κυριαρχείται απ’ τον ηπειρωτικό κλιματικό τύπο – ζεστά καλοκαίρια με αρκετές τοπικές βροχές και ψυχρούς χειμώνες. Η θερμοκρασία, τη χειμερινή περίοδο, αρκετές φορές φτάνει σε χαμηλά επίπεδα.
Πηγές:
Σύνταξη κειμένου: Μίλτος Γήτας
Επιμέλεια κειμένου: Ελευθερία Σακελλαρίου
