Σκάλα Σκαμνιάς: Το αιολικό ακρογιάλι και η ιστορία του

Στο σημερινό κείμενο θα ταξιδέψουμε στη Σκαμνιά και στο επίνειο της, τη Σκάλα Σκαμνιάς. Ένα τόπο τόσο μικρό και γραφικό και συνάμα τόσο μεγάλο και σημαντικό εξαιτίας της καίριας γεωγραφικής του θέσης καθώς αποτελεί ένα από τα κοντινότερα σημεία με την Τουρκία. Αποτελεί ένα ιδιαιτέρα μικρό χωριό που όμως τα τελευταία χρόνια έχει τραβήξει την προσοχή και τα βλέμματα πολλών ανθρώπων καθώς εκεί οι προσφυγικές-μεταναστευτικές ροές, από το 2015 μέχρι και σήμερα, αυξήθηκαν δημιουργώντας συνθήκες ανθρωπιστικής κρίσης, κρίσης αξιών και αλληλεγγύης απέναντι σε ανθρώπους που προσπαθούν να ξεφύγουν από δεινές καταστάσεις όπως ο πόλεμος, οι διώξεις για πολιτικούς και ιδεολογικούς λόγους κ.ά.

Ακούγεται συνηθισμένο φαινόμενο στα αυτιά μας μετά από τη γνωστοποίηση των αυξημένων ροών που όμως αμελούμε ότι αποτελεί και μία επανάληψη της ιστορίας για την περιοχή που έχει ξαναγνωρίσει προσφυγικές ροές και τη δημιουργία προσφυγικού συνοικισμού μετά από τις διώξεις που υπέστησαν Έλληνες κάτοικοι της Μικράς Ασίας μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή του 1922. Ας αφήσουμε προς το παρόν το ιστορικό υπόβαθρο πίσω μας και ας γνωρίσουμε ένα από τα ωραιότερα χωριά της Λέσβου και το επίνειό του, πηγή έμπνευσης του Στρατή Μυριβήλη.

Ιστορική αναδρομή στη Σκαμνιά του Μυριβήλη

Στη Σκαμνιά γεννήθηκε στα 1892 με πραγματικό όνομα Ευστράτιος Χαραλάμπους Σταματόπουλος ο γνωστός μας Στρατής Μυριβήλης. Η Σκαμνιά ονομασμένη έτσι απ’ την μεγάλη μουριά, συκαμινέα, πού σκέπαζε την πλατεία της Σκάλας χάρισε στη Λέσβο και σ’ όλη την Ελλάδα σημαντικές πνευματικές προσωπικότητες όπως ο Στρατής Μυριβήλης και ο Στρατής Ελευθεριάδης, Teriade, ο μεγάλος τεχνοκρίτης, πού σταδιοδρόμησε στο Παρίσι και πήρε με το έργο του παγκόσμια φήμη και αναγνώριση. Η Λέσβος του χρωστά το Θεόφιλο, το μεγάλο λαϊκό της ζωγράφο, πού αυτός πρώτος τον ανακάλυψε, τον καθιέρωσε, και δημιούργησε μουσείο για τον Θεόφιλο στη περιοχή της Βαρείας Μυτιλήνης.

Στα χρόνια του Μυριβήλη η Σκαμνιά βρισκόταν στην ακμή της. Όλη η αντικρινή Ανατολή, ο αρχαίος «Μυτιληναίων αιγιαλός», τα κτήματα της, το εμπόριο της, ήταν δικά της. Οι λιγοστοί Τούρκοι του χωριού είχαν μικρότερη επιρροή στο χωριό. Χτίστηκαν σπίτια αρχοντικά και μεγάλο σχολείο, που το συντηρούσαν οι πλούσιοι κάτοικοι του χωριού, ντόπιοι και ξενιτεμένοι, και στα χρόνια του Μυριβήλη το ανέδειξαν σε σχολαρχείο, με σχολάρχη το σημαντικό λαογράφο και φιλόλογο Σπυρίδωνα Αναγνώστου, με καταγωγή από το χωριό του Μανταμάδου της Λέσβου που αποτέλεσε δάσκαλο και πνευματικό πατέρα του Μυριβήλη.

Στη Σκαμνιά, χρόνια δασκαλεύοντας, είχε εγκαθιδρύσει το λαογραφικό και γλωσσολογικό εργαστήρι του ο Σπυρίδων Αναγνώστου κι απ’ αυτό εξορμώντας μελέτησε όλη τη λεσβιακή διάλεκτο και συγκέντρωσε σπουδαίο λαογραφικό υλικό, παραμύθια, παροιμίες, τραγούδια κλπ. και έβγαλε, έκτος από άλλες μικρότερες εργασίες, και το περίφημο γλωσσολογικό και λαογραφικό σύγγραμμα, με τον τίτλο: «Λεσβιακά ήτοι Συλλογή λαογραφικών περί Λέσβου πραγματειών».

Με την πρωτοστασία του δασκάλου του Μυριβήλη Σπ. ‘Αναγνώστου, η Σκαμνιά, με την πλούσια λαογραφία της και με την ανόθευτη γλώσσα της, που διασώζει άφθονες αρχαίες λέξεις (πουργός -υπουργός, ποδόμη – υποδομή, Ορυάκας – ο ρύαξ, Ομαλά – πεδινή τοποθεσία στον κάμπο, μιντάντς – μιντάκι (μεταγγίζω) κ.λ.π.) αναδείχθηκε σε λαογραφικό κέντρο της Λέσβου και έδωσε ολόκληρη Σχολή λαογράφων, στην οποία έκτος απ’ τους Αναγνώστηδες, Σταύρο και Πρόδρομο, και το Μυριβήλη, πρέπει να συγκαταλεχτεί και ο Τeriade, που μελέτησε όσο κανείς τα μνημεία και φανερώματα της λεσβιακής λαϊκής τέχνης και ανακάλυψε, όπως είπαμε και προηγουμένως, το μεγάλο λαϊκό ζωγράφο Θεόφιλο.

Διαβάστε επίσης Αρχάγγελος Πρεβέζης: Ιστορία και φυσικό περιβάλλον σε αρμονία

Το χωριό της Σκαμνιάς

Η Σκαμνιά, κτισμένη αμφιθεατρικά, είναι από τα πιο γραφικά χωριά της περιοχής και με εξαιρετική θέα προς το Αιγαίο Πέλαγος και αντικρίζει από πολύ κοντά όλη την αγκαλιά του Αδραμυτινού κόλπου. Για το χωριό της Σκαμνιάς υπάρχουν υπέροχες περιγραφές του Μυριβήλη, πού όπως γράφει στη σελίδα, «Σάλπιγξ» Μυτιλήνης στις 22.4.1915: «βγαίνει απ’ το αγκάλιασμα της ελληνικής σεμνότητας με την ανατολίτικη νωχέλεια… αστράφτει το κάλλος και σέρνει μαζί του μέσα απ’ το θαμπό μούχρωμα των αιώνων μια φωτεινή γραμμή από τραγούδια Σαπφικά και συντριμμένες λύρες Απολλώνιες».

Ξεκινώντας με το χωριό της Συκαμινέας η αλλιώς Σκαμνιάς, το χωριό οφείλει το όνομά του στις πολλές μουριές της περιοχής. Βρίσκεται στη ράχη της ψηλότερης κορυφής της Μυτιλήνης, του Λεπέτυμνου όπου, κατά τη μυθολογία, σταμάτησε και διασώθηκε το κυλισμένο απ’ τα κύματα της Θράκης κεφάλι του Ορφέα. Εκεί, στο βορειοδυτικό μέρος του νησιού, ανάμεσα σε πλούσια βλάστηση με πεύκα, πλατάνια και ελιές, το χωριό της Συκαμιάς ξεχωρίζει από μακριά με τα παραδοσιακά σπίτια του, τα πετρόκτιστα καλντερίμια του και τη μοναδική θέα του Αιγαίου.

Στο μικρό αυτό χωριό μπορεί να βρει κανείς το Λαογραφικό Μουσείο της Συκαμιάς, λίγο πιο κάτω από την οικία Μυριβήλη και την τρίκλιτη βασιλική εκκλησία της Αγίας Φωτεινής. Στο μουσείο, το οποίο στεγάζεται στο κτίριο του δημοτικού σχολείου του χωριού, υπάρχει ένα δωμάτιο με προσωπικά αντικείμενα του συγγραφέα Στρατή Μυριβήλη.

Κατηφορίζοντας προς τη θάλασσα, μπορεί να δει κανείς τις πεζούλες από ξερολιθιά που είχαν φτιάξει οι Σκαμνιώτες για να ξαποσταίνουν ανεβαίνοντας, τις «καθίστρες» όπως τις έλεγαν. Λίγο πριν φτάσει στη Σκάλα που ο όρος αυτός δείχνει τα επίνεια των ορεινών χωριών, αντικρίζει τριγύρω τα χωράφια που είναι γεμάτα με ελιές. Η ενασχόληση με τις ελιές μαζί με την αλιεία αποτελούν βασική πηγή εσόδων για τους κατοίκους της Σκαμνιάς αλλά και γενικότερα του νησιού της Λέσβου.

Σκάλα Σκαμνιάς

Στη Σκαμνιά, που την εισάγει ο Μυριβήλης στα έργα του «σαν χωριό της Μουριάς», και στο λιμανάκι της, τη Σκάλα, όπου βρίσκεται κτισμένο πάνω σ’ ένα απότομο βράχο το εξωκλήσι της Παναγιάς της Ψαροπούλας ή Γοργόνας, διαδραματίζονται πολλά πεζογραφήματα του Μυριβήλη, ιδίως τα μεγαλύτερα, Βασίλης ο Αρβανίτης, Πάνας, Παναγιά ή Γοργόνα, και η Δασκάλα με τα χρυσά μάτια. Η Σκάλα της Σκαμνιάς, ένα ψαροχώρι ιδιαιτέρως μικρό, έχει τέτοια αύρα και φυσική ομορφιά, που αποτελεί ιδανικό προορισμό για όσους θέλουν ήρεμες διακοπές κοντά στη θάλασσα και στη φύση.

Στο κέντρο της Σκάλας Σκαμνιάς, βρίσκεται η μουριά που είναι πάνω από 130 χρονών κι επειδή εκεί καθόταν ο Μυριβήλης, τη φωνάζουν «Η μουριά του Μυριβήλη». Εκεί, στην πλατεία όπως την αποκαλούν έχει ταβέρνες με νόστιμους μεζέδες και καφετέριες με δροσερά ποτά και γλυκίσματα τοπικά ή μη. Λίγο πιο πέρα, ένας τεράστιος πλάτανος στέκει επιβλητικός και σκορπίζει κάθε καλοκαίρι τα φύλλα του στην πλατεία. Γύρω από τον πλάτανο, καθώς και πάνω από την πλατεία, βρίσκονται τα πρώτα σπίτια του χωριού.

Πριν από τη Μικρασιατική Καταστροφή, στη Σκάλα έμεναν μόνο όσοι προέρχονταν από το χωριό της Σκαμνιάς και ήταν ψαράδες ή είχαν μικρομάγαζα, καθώς και κάποιοι Τούρκοι. Όταν ήρθαν οι πρόσφυγες και έγινε ανταλλαγή πληθυσμών, κάποια από αυτά τα σπίτια κατοικήθηκαν από τους πρόσφυγες. Οι περισσότεροι, όμως, έμεναν σε παραπήγματα. Έτσι, στη συνέχεια κτίστηκε ο Συνοικισμός, λίγο πιο πέρα από την πλατεία, ακολουθώντας τον παραλιακό δρόμο προς την παραλία της Σκάλας. Πηγαίνοντας για τον Συνοικισμό, πάνω στον παραλιακό δρόμο, βρίσκεται και το μοναδικό αρχοντόσπιτο της Σκάλας, περιτριγυρισμένο από τη μεγάλη του αυλή.

Διαβάστε επίσης Κάστρο Παντοκράτορα: Ο Αλή Πασάς στην Πρέβεζα

Στης «Παναγιάς τα ράχτα»

Σήμα κατατεθέν του χωριού η Παναγιά η Γοργόνα, το ξωκλήσι που ορθώνεται πάνω στον μεγάλο βράχο μπροστά στο λιμανάκι με τα ψαροκάικα. Το βράχο αυτό τον λένε οι παλιοί «Της Παναγιάς τα ράχτα». Όπως λέει και ο Μυριβήλης, «ανεβαίνεις στα ράχτα, γυρίζεις μια βόλτα τη ματιά ένα γύρο, στεριάς και πελάγου, και δακρύζει το μάτι σου. Ένα αναγάλλιασμα στάζει από τα δέντρα, αναβρύζει από τα καστανά και κόκκινα χώματα, από τις πέτρες και τα νερά».

Το εκκλησάκι στέκει ατενίζοντας απέναντι στην ανατολή, στα έξι μίλια, στο Μεθυμναίον Αιγιαλό, τον βράχο της Ακρόπολης της αρχαίας Άσσου με τις κολόνες του ναού της Αθηνάς. Της αρχαίας θεάς που στέκει απέναντι στης «Παναγιάς τα ράχτα» θαρρείς και είναι δίδυμη αδελφή της. Το ίδιο σκεφτότανε και ο Μυριβήλης γράφοντας: «μέσα από το κεφάλι του κοσμοκαλόγερου, όπως μέσα από το κεφάλι του Δία, πήδηξε και στηλώθηκε πάνω στο μοναδικό θαλασσόβραχο του Αιγαιοπελαγίτικου νησιού μία καινούργια Ελληνική θεότητα… μία θεότητα πολεμική, θηλυκιά και παρθένα.»

Το ξωκλήσι έχει πάρει το όνομά του από τη χαρακτηριστική τοιχογραφία άγνωστου λαϊκού ζωγράφου που απεικόνιζε την Παναγία με ουρά γοργόνας, αλλά δεν υπάρχει πια στην εκκλησία, στην οποία πραγματοποιούνται ακόμη και σήμερα τελετές γάμου και βαφτίσεων. Το ηλιοβασίλεμα από τα «ράχτα» με θέα το Αιγαίο, είναι εντυπωσιακό. Στον βράχο όπου βρίσκεται η Παναγιά η γοργόνα φυτρώνει και απλώνεται μια αγριοσυκιά που εξακολουθεί να αντιστέκεται στην αρμύρα.

Ακολουθεί απόσπασμα από το μυθιστόρημα του Στρατή Μυριβήλη «Η Παναγιά η Γοργόνα» για το πως χτίστηκε το μικρό εξωκλήσι: «Περνούσαν με μια μπρατσέρα, κι ο εργολάβος τους μαζί, συμφωνημένοι στα βορεινά του νησιού, σ’ ένα κεφαλοχώρι, να χτίσουν κάποιο σαπουνάδικο. Στο δρόμο τους πήρε αλακάπα ένα άγριο μπουρίνι. Πήγαν να μπατάρουν εκεί απέξω στον κάβο Κόρακα, σαν αντίκρισαν ξάφνου της Παναγίας τα ράχτα. Γλίτωσέ μας, τάχτηκε ο εργολάβος, και μεις θα σου χτίσουμε ένα ξωκλήσι. Μεμιάς καταλάγιασε ο καιρός, οι μαστόροι και το τσούρμο απάγγιασαν στο μικρό λιμάνι της Παναγιάς. Δέσανε πρυμάτσα και κάμαν το τάμα τους. Γι’ αυτό το κλησάκι τούτο μοιάζει τόσο πολύ με μικρό λαδομάγαζο.»

Η σύλληψη της Παναγίας της Ψαραδούλας

Αυτός είναι ο τόπος που ξετυλίγεται το μυθιστόρημα και ο τόπος που γεννήθηκε ο συγγραφέας, το λιμάνι του ορεινού χωριού της Σκαμνιάς, Μουριά όπως το λένε οι ντόπιοι, η γνωστή σήμερα ως Σκάλα Σκαμνιάς. Όπως είπαμε και πριν η Παναγιά η Γοργόνα, «η πιο αλλόκοτη μέσα στην Ελλάδα και σ’ όλο τον κόσμο της χριστιανοσύνης», κατά τον Μυριβήλη, υπήρξε δημιούργημα ενός άγνωστου λαϊκού ζωγράφου. Αποτέλεσε την πρώτη μορφή του μετέπειτα ομώνυμου έργου του «Παναγιά η Γοργόνα». Πριν το έργο του όμως αυτό είχε ξεκινήσει ως διήγημα με τίτλο «Κει κάτου, στην Παναγιά τη Ψαραδούλα», που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Πρωία» και στη στήλη «Διήγημα της Κυριακής», σε δύο συνέχειες στις 27 Μαΐου και στις 3 Ιουνίου του 1934.

Διαβάστε επίσης Η σπηλιά του Νταβέλη: μύθος ή πραγματικότητα;

Το μεταναστευτικό τότε και σήμερα

Όπως είπαμε και στην εισαγωγή του κειμένου το προσφυγικό ζήτημα απασχόλησε την περιοχή της Σκαμνιάς και του επινείου της τόσο με τις ανταλλαγές των πληθυσμών μετά την Μικρασιατική Καταστροφή του 1922 αλλά και στις μέρες μας με τη προσφυγική κρίση στη Συρία, κυρίως, που ξέσπασε στα παράλια του βορειοανατολικού Αιγαίου και περισσότερο στη Σκάλα Σκαμνιάς από το 2015 μέχρι και σήμερα.

Αξίζει να δούμε πως αναφέρθηκε στους πρόσφυγες του τότε ο Στρατής Μυριβήλης: «Ίσα με το μεγάλο χαλασμό της Ανατολής, ο μπάρμπα Λιας, ήταν ο μόνος ξενοτοπίτης ανάμεσα στους λίγους Σκαλιώτες. Τούτοι που γιομίζουν σήμερα το γιαλό με τις φαμίλιες τους και με τις βάρκες τους κι ανέστησαν ολάκερο χωριό με σημαντικό ψυχομέτρι, τη Σκάλα της Μουριάς, ήρθαν όλοι τους απ’ αντίκρυ σαν έγινε το μεγάλο κακό…Από εκεί απ’ αντίκρυ ξεκίνησαν κι ήρθαν όλοι τούτοι οι ψαράδες κι οι ναυτικοί, μια φαρμακωμένη μέρα. Φουκαράδες και ανεμμαλιάρηδες ήρθαν, με την ψυχή στο στόμα, ξυπόλυτοι κι αγριεμένοι. Μέσα στα τρομαγμένα μάτια τους κρατούσαν την κόκκινη αντιλαμπή από μια πλατιά πυρκαγιά. Ήταν ένα συννεφιασμένο απόγεμα και τα κύματα φούσκωναν μολυβιά δίχως να σπάνουν, όταν φάνηκαν οι βάρκες τους να’ ρχονται…» Η Σκάλα Συκαμιάς, το μικρό χωριό των 153 κατοίκων που είναι σε απόσταση αναπνοής από τα τουρκικά παράλια, αποτέλεσε ένα τέτοιο χωριό που κατοικήθηκε από τους πρόσφυγες του 1922. Το πρώτο μαζικό κύμα προσφύγων ήρθε με την ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Τουρκίας και Ελλάδας όπου και ιδρύθηκαν πολλοί συνοικισμοί για την στέγασή τους σε διάφορα σημεία του νησιού. Ένας τέτοιος συνοικισμός δημιουργήθηκε και προόδευσε κι εκεί.

Σήμερα στη Σκάλα Συκαμιάς ξαναζωντάνεψαν τα λόγια του. «Ανεβαίνεις στα ράχτα, γυρίζεις μια βόλτα τη ματιά ένα γύρο, στεριάς και πελάγου, και δακρύζει το μάτι σου». Δεν δακρύζει όμως από αγαλλίαση και ηρεμία όπως το εννοούσε ο Μυριβήλης αλλά από τη θέα των απελπισμένων προσώπων των χιλιάδων προσφύγων που καθημερινά έφταναν, και φτάνουν στο λιμανάκι της Σκάλας Σκαμνιάς. Παρόλες όμως τις ατυχείς ή τυχερές, θα μπορούσε να πει κανείς, συγκυρίες που έφερε τότε αλλά και τώρα η προσφυγική αυτή κρίση το παραθαλάσσιο αυτό μέρος διατηρεί στοιχεία της ταυτότητας του και της πρότερης του ομορφιάς είτε χάρη στη φυσική ομορφιά του τοπίου είτε χάρη στη φιλόξενη και ήρεμη ψυχή των λιγοστών κατοίκων του.

«Η ομορφιά που ’χει από φυσικό του ο τόπος εδώ γύρω είναι να τη βλέπεις και να σαστίζεις με την πλούσια καρδιά του Θεού. Τούτη η αιολική ακρογιαλιά δεν λέει να χάσει τη χαρά και τη χάρη της. Γιατί οι γραμμές απ’ τα βουνά κατεβαίνουν χορευτικά ως το γιαλό, η στεριά κυματίζεται σερπετή σαν το πέλαγο κι από παντού κατηφορίζουν τα δέντρα, οι πολύχρωμοι βράχοι, και τα νερά φουρφουρίζουνε βιαστικά ως τ’ ακρογιάλι».