Κάστρο Μυτιλήνης: Από τη Βυζαντινή εποχή μέχρι τους Scorpions

Πατρίδα μεγάλων προσωπικοτήτων της αρχαιότητας του Αρίωνα, της Σαπφούς, του Πιττακού του Μυτιληναίου, η Λέσβος κατοικήθηκε από τα αρχαία χρόνια, γνώρισε περιόδους άλλοτε ακμής και ευημερίας και άλλοτε παρακμής και καταστροφής καθώς δοκιμάστηκε ανά περιόδους από επιδρομές. Η πολυκύμαντη αυτή διαδρομή της Λέσβου στο πέρασμα του χρόνου αποτυπώνεται ανάγλυφα στο Κάστρο Μυτιλήνης (ή αλλιώς Φρούριο), που είναι χτισμένο σε ένα μικρό λόφο της πόλης αρκετά κοντά στο λιμάνι της.

Κάστρο Μυτιλήνης: Ιστορική Αναδρομή

Το Κάστρο της Μυτιλήνης ή αλλιώς «Φρούριο» της Μυτιλήνης, βρίσκεται στην Μυτιλήνη, πρωτεύουσα της Λέσβου στο Βόρειο Αιγαίο. Βρίσκεται χτισμένο στην κορυφή πευκόφυτου λοφίσκου κοντά στο λιμάνι της Μυτιλήνης καλύπτοντας μια έκταση 200 στρεμμάτων, και θεωρείται ως ένα από τα μεγαλύτερα και πιο καλοδιατηρημένα κάστρα της Μεσογείου. Πιο συγκεκριμένα, βρίσκεται σε ένα λόφο βορείως από το σημερινό λιμάνι, μέσα σε μια χερσόνησο η οποία στην αρχαιότητα μέχρι τους πρώτους βυζαντινούς χρόνους ήταν νησί και χωριζόταν από την ξηρά με το στενό Εύριπο των Μυτιληναίων. Ο Εύριπος βρισκόταν περίπου όπου σήμερα είναι η οδός Ερμού, σημερινή αγορά, που ενώνει τις βόρειες με τις νότιες περιοχές της πόλης, λιμάνι Επάνω Σκάλας και λιμάνι Μυτιλήνης και επιχωματώθηκε το 1501.

Στη θέση του κάστρου κατά τους αρχαίους χρόνους ενδεχομένως υπήρχε ακρόπολη, της οποίας η μορφή δεν είναι γνωστή σήμερα. Η κατασκευή του άρχισε κατά την Βυζαντινή εποχή (483-565 μ.Χ.), με την χρησιμοποίηση αρχαίου δομικού υλικού. Η παλαιότερη επιβεβαιωμένη φάση κατασκευής τοποθετείται στον 6ο αιώνα επί Ιουστινιανού Α´. Από τον 11ο αιώνα αναφέρονται επισκευές στα τείχη της Μυτιλήνης, δίχως να προσδιορίζεται εάν αυτές αφορούσαν στην ίδια την πόλη ή εάν υπήρχε ήδη ξεχωριστό κάστρο. Η πρώτη αναφορά στο Κάστρο ως ενός από τα ισχυρότερα της ανατολικής Μεσογείου εντοπίζεται σε επίσημο ενετικό κατάλογο του 1260.

Η σημερινή μορφή του κάστρου οφείλεται κατά κύριο λόγο στην ανοικοδόμηση του Φραγκίσκου Γατελούζου Α΄ και των διαδόχων του τα χρόνια της ηγεμονίας τους στο νησί (1355-1462) και κυρίως των Οθωμανών στη συνέχεια (1462-1912). Ο Γενουάτης Φραγκίσκος Α΄ Γατελούζος, Φραντσέσκο Α’ Γκαττιλούζι, βοήθησε τον Ιωάννη Ε΄ Παλαιολόγο με επιτυχία να ανακτήσει το θρόνο της Αυτοκρατορίας από τον Ιωάννη Στ΄ Καντακουζηνό. Σε ανταπόδοση της ευεργεσίας του πρώτου, ο δεύτερος του έδωσε την αδελφή του Μαρία ως σύζυγο και το νησί της Λέσβου ως προίκα. Η περίοδος της αυθεντίας των Γατελούζων θεωρείται μια ήρεμη περίοδος, κατά την οποία το Κάστρο επεκτάθηκε προς το Βορρά. Τη χρονιά 1373 χτίζεται πολύπυργο, με επάλξεις και τάφρους με τη συμβολή του Γατελούζου ηγεμόνα. Από την Βυζαντινή περίοδο σώζονται μόνο μια μικρή πύλη στη βόρεια πλευρά, το ανατολικό τείχος του κεντρικού περιβόλου και η δεξαμενή, κινστέρνα, στο μεσαίο κάστρο.

Διαβάστε επίσης Οικία Κλεάνθη-Σάουμπερτ: Το πρώτο Πανεπιστήμιο της Ελλάδας

Σήμερα σώζεται λατινική επιγραφή η οποία βρίσκεται επάνω από τη μεσαία-δυτική πύλη, μαζί και με το οικόσημο των Παλαιολόγων, έπειτα και από την επιγαμία μεταξύ των Γενουατών με τον οίκο των Παλαιολόγων. Ακόμη και σήμερα διασώζεται το παλάτι των Γατελούζων, ένας τετράγωνος πέτρινος πύργος με εντοιχισμένη πλάκα όπου με ευδιάκριτα ανάγλυφα σχήματα παριστάνεται το οικόσημο των Γατελούζων και παραστάσεις Ρωμαϊκών μονομαχιών.

Το 1384 καταστροφικός σεισμός γκρεμίζει το κάστρο και επανοικοδομείται. Καταστροφές υπέστη το Κάστρο επίσης κατά τη διάρκεια του πολέμου μεταξύ Βενετών και Οθωμανών (1499-1503). Στην συνέχεια ενισχύεται με αμυντικά έργα, νέες επάλξεις, αναχώματα, κανόνια, ώσπου καταλαμβάνεται από τους Τούρκους το 1462. Από την οθωμανική περίοδο σώζονται χαμάμ, τεκές, μεντρεσές (ιεροσπουδαστήριο), πυριτιδαποθήκη και στρατιωτικό νοσοκομείο/φυλακές. Το κάτω κάστρο κατασκευάστηκε επί των ημερών του σουλτάνου Ιμπραήμ Χαν το 1644 για την καλύτερη οχύρωση του βόρειου λιμένα, που λέγεται Επάνω Σκάλα. Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας έγιναν προσθετικές εργασίες και κατασκευάστηκε επίσης ένα Τούρκικο Ιεροδιδασκαλείο, κτίσμα που σώζεται μέχρι σήμερα. Μέσα στο κάστρο επίσης σώζονται υπόγειες στοές που διαδραμάτισαν τον ρόλο καταφυγίου για τα γυναικόπαιδα της πόλης σε περιόδους πολέμου, καθώς και υδατοδεξαμενή χωρητικότητας 4.000κ.μ.

Η σημερινή εικόνα του Κάστρου είναι αποτέλεσμα της διαχρονικής χρήσης του μνημείου. Οι Οθωμανοί στους οποίους παραδόθηκε η Μυτιλήνη και το Κάστρο μετά από ολιγοήμερη πολιορκία, προχώρησαν σε εκτεταμένα προγράμματα ενίσχυσής του. Το 1462 οι Οθωμανοί κατέλαβαν την πόλη και το 1501 ο Σουλτάνος Βαγιαζίτ Β΄ επισκευάζει τα βόρεια τείχη και ενισχύει την οχύρωση με δύο μεγάλους στρογγυλούς πύργους με κανόνια. Νέα κατασκευή για τον εκσυγχρονισμό του κάστρου πραγματοποιήθηκε το 1643-1644 από τον Μπεκίρ Πασά, κατά τις ημέρες της σουλτάνου Ιμπραήμ Χαν, ίσως λόγω του Κρητικού Πολέμου (1645-1669) ή λόγω της καταστροφής από το σεισμό του 1765-1766. Πραγματοποιήθηκαν επισκευές των τειχών και ανέγερση ενός νέου τείχους μπροστά από το υφιστάμενο μεσαιωνικό. Μπροστά από τις νέες αυτές κατασκευές δημιουργήθηκε μια βαθιά και πλατιά τάφρος.

Διαβάστε επίσης Απελευθέρωση της Πρέβεζας από τους Τούρκους

Στο πρώτο μισό του 16ου αιώνα στο Μεσαίο Κάστρο ο ναύαρχος Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα χτίζει το Μεντρεσέ του Βελή Πασά ο οποίος σώζεται μέχρι σήμερα και είναι από τα παλαιότερα οθωμανικά κτήρια του κάστρου. Βορείως και ανατολικά του Μεντρεσέ χτίζεται την ίδια εποχή ένας Τεκές των Μπεκτασήδων. Αργότερα, το 1756 ο ναύαρχος Κουραματζής πρόσθεσε ένα πολυγωνικό πύργο κοντά στο λιμάνι της Επάνω Σκάλας, ενώ νέες εκτεταμένες επισκευαστικές εργασίες πραγματοποιήθηκαν, ύστερα από σεισμό μεταξύ των ετών 1765 και 1766.

Στη διάρκεια του 19ου αιώνα η λειτουργία και ο χαρακτήρας του κάστρου είχαν πλέον μεταβληθεί. Κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα ενισχύεται ο στρατιωτικός χαρακτήρας του κάστρου, όπως φαίνεται από τους στρατώνες κοντά στο μεντρεσέ και τη θολωτή μπαρουταποθήκη. Το νησί ενσωματώθηκε στην Ελλάδα στις 8 Νοεμβρίου 1912. Το εντός των τειχών τμήμα συνέχισε να κατοικείται μέχρι και λίγο μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Μετά το 1912 το κάστρο χρησιμοποιήθηκε ως πηγή οικοδομικού υλικού για την κατασκευή προσφυγικών κατοικιών που επέφερε σταδιακά την καταστροφή του.

Η διάρθρωση του Κάστρου της Μυτιλήνης

Το ανάγλυφο της θέσης του Κάστρου καθόρισε την κάτοψη του οχυρού και την τριμερή διάρθρωση που διατηρεί έως σήμερα. Το Κάστρο χωρίζεται σε 3 μέρη: το Άνω Κάστρο, το Μεσαίο Κάστρο και το Κάτω Κάστρο.

Το Άνω Κάστρο, στην κορυφή του λόφου, παρείχε τη δυνατότητα ελέγχου του πορθμού του απέναντι οικισμού, Ευρίπου, της ευρύτερης θαλάσσιας περιοχής και των δύο λιμανιών, βορείου και νοτίου της πόλης. Εδώ βρίσκεται η Κεντρική Δυτική Πύλη, ο Πύργος της Βασιλοπούλας με το οικόσημο των Γατελούζων και τα ερείπια του Οθωμανικού τεμένους Κουλέ Τζαμί το οποίο χτίστηκε πάνω σε χριστιανικό ναό του Αγίου Ιωάννη που χρονολογείται από την Περίοδο των Γατελούζων. Βορείως του Κουλέ Τζαμί υπάρχουν ερείπια του αρχαίου Ιερού της Δήμητρας και Κόρης.

Το Μεσαίο Κάστρο εκτείνεται στη βορειοδυτική πλαγιά του λόφου και πιο συγκεκριμένα στα δυτικά της πύλης των Γατελούζων. Στο τμήμα αυτό σώζονται τα κτήρια οθωμανικής περιόδου, δηλαδή η Πυριτιδαποθήκη, μουσουλμανικό ιεροσπουδαστήριο ή αλλιώς Μεντρεσές, Μπεκτασικός Τεκές, Στρατιωτικό Νοσοκομείο-Φυλακές, Χαμάμ και Κρήνη. Υπάρχει ακόμη και υπόγεια δεξαμενή ή κινστέρνα με δυνατότητα αποθήκευσης 400 κυβικών νερού.

Διαβάστε επίσης Κερδύλια Σερρών: τα μαρτυρικά χωριά που αφάνισαν οι Γερμανοί

Το Κάτω Κάστρο βρίσκεται στην βόρεια πλευρά και περιλαμβάνει τα οχυρωματικά έργα του Ιμπραήμ Χάν το 1644 στο βόρειο λιμάνι, στην περιοχή της Επάνω Σκάλας. Το 1960 υπήρχε διπλή οθωμανική πύλη η οποία γκρεμίστηκε. Στην περιοχή υπάρχει οθωμανικό χαμάμ, οθωμανική κρήνη, το εξωκλήσι της Παναγιάς Γαλούσας και κατοικίες οι οποίες χρησιμοποιήθηκαν για την εγκατάσταση Ελλήνων προσφύγων από την Μικρά Ασία.

Φτάνοντας στο σήμερα

Το 1937, το Κάστρο Μυτιλήνης κηρύχθηκε ιστορικό διατηρητέο μνημείο και έκτοτε οι όποιες επεμβάσεις σε αυτό, έχουν καθαρά αναστηλωτικό χαρακτήρα. Από τη δεκαετία του 70 το κάστρο αποκτά τη λειτουργία μνημείου, επισκευάζεται και συντηρείται. Τη Δευτέρα 13 Μαΐου 2019 πραγματοποιήθηκαν στο Άνω Κάστρο εκδηλώσεις για το έργο αποκατάστασης ΒΑ. περιβόλου κάστρου Μυτιλήνης. Τα εγκαίνια οργανωμένα από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Λέσβου, την Περιφέρεια βορείου Αιγαίου, και την Ειδική Υπηρεσία Διαχείρισης βορείου Αιγαίου πραγματοποιήθηκαν στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού θεσμού Europe in My Region 2019 που πραγματοποιεί η Ειδική Υπηρεσία Διαχείρισης για το βόρειο Αιγαίο κάθε χρονιά.

Οι Scorpions στο Κάστρο της Μυτιλήνης

Σήμερα, το Κάστρο χρησιμοποιείται παράλληλα με διάφορα έργα αναστήλωσης ως χώρος πολιτιστικών εκδηλώσεων, συναυλιών, θεατρικών παραστάσεων και εκδηλώσεων κατά τους θερινούς μήνες. Ένα ιδιαίτερα σημαντικό και παγκόσμιο πολιτιστικό γεγονός, που μπορεί να συγκριθεί με τη συναυλία των «Pink Floyd» στην Αρχαία Πομπηία και του Jean Michel Jarre στις πυραμίδες της Αιγύπτου, χαρακτηρίστηκε και η συναυλία που οργάνωσαν οι «Scorpions» στο Κάστρο της Μυτιλήνης, ένα στοιχείο που έδωσε τη δυνατότητα στους επισκέπτες να ζήσουν μία μοναδική μουσική εμπειρία, μέσα σε μοναδικής ομορφιάς αρχαιολογικό μνημείο στη Μεσόγειο Θάλασσα.

Πηγές:

mytilene-castle.gr
odysseus.culture.gr
kastra.eu
stonisi.gr
ankyr.blogspot.com
«Το κάστρο της Μυτιλήνης» (PDF). Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού. Ανακτήθηκε στις 22 Νοεμβρίου 2014.

Ενημερωτικοί Χάρτες του Κάστρου:

http://www.tap.gr/tapadb/components/com_jshopping/files/demo_products/159_____Y_KASTRO_MYTILHNHS_W.pdf