Δείξε μου το… χρώμα σου, να σου πω ποιος είσαι!

Από τότε που το χρώμα μπήκε οριστικά στη ζωή του κινηματογράφου, ξεκίνησε μια ιδιαίτερη σχέση, άλλοτε προφανής και εκδηλωτική, άλλοτε ντροπαλή και καμουφλαρισμένη μέχρι τη στιγμή μιας αναπάντεχης, μαγικής έκρηξης. Ξεκινώντας από το βρετανικό Kinemacolor και προχωρώντας στο δίχρωμο κι έπειτα 3-strip Technicolor, τη χρωματική τεχνική που έβαψε με ποικιλία και ένταση μερικά από τα πιο πετυχημένα musical της περιόδου 1920-1950, το χρώμα και το φιλμ ερωτεύονταν ξανά και ξανά, καθώς το ένα μάθαινε και αναδείκνυε τα μυστικά του άλλου.

Σκηνοθέτες, σεναριογράφοι, φωτογράφοι και παραγωγοί άρχισαν να ανακαλύπτουν ότι η χρήση των χρωμάτων ξεπερνά τη δυνατότητα απλής αναπαράστασης της πραγματικότητας, αφού το χρώμα είναι κομμάτι της εικόνας κι εκείνη, με τη σειρά της, είναι το βασικό συστατικό του κινηματογραφικού μέσου. Όπως το κάδρο, ο φωτεινότητα, η γωνία λήψης, η διάρκεια μιας σκηνής και τόσα άλλα, έτσι και οι χρωματικές επιλογές έχουν αξιοσημείωτη επίδραση στο τελικό κινηματογραφικό αποτέλεσμα και στη σύνδεση του κοινού με την ταινία.

Ας μιλήσουμε, όμως, πρώτα για τα βασικά.  Οι κύριες έννοιες με τις οποίες προσδιορίζεται ένα χρώμα είναι:

• H «απόχρωση/hue» : Η ταυτότητα του χρώματος. Είναι κόκκινο, πράσινο, πορτοκαλί ή μπλε;
• Η «ένταση/intensity» ή «κορεσμός/saturation»: Κοντινοί αν και όχι ταυτόσημοι όροι, χρησιμοποιούνται για να δηλώσουν πόσο γεμάτο ή έντονο είναι ένα χρώμα, ή, αλλιώς, πόσο γκρι περιέχει. Μοιάζει με κόκκινο της φωτιάς ή με κάτι σαν σάπιο μήλο που βούτηξε σε στάχτες;
• Η «αξία/value»: Πόσο σκοτεινό ή φωτεινό είναι το χρώμα. Προσθέτοντας μαύρο σε ένα καθαρό χρώμα δημιουργούνται «σκιές/shadows», ενώ προσθέτοντας λευκό δημιουργούνται «τίντες/tints»

Τόσο τα εγγενή χαρακτηριστικά ενός χρώματος, όσο και ο μηχανισμός με τον οποίο παρουσιάζονται, κατανέμονται και λειτουργούν τα χρώματα στο σύνολο μιας ταινίας μπορούν να επιδράσουν πάνω της και, δια μέσου αυτής, στους θεατές με περισσότερους τρόπους απ’ όσους θα φανταζόταν κανείς. Έτσι λοιπόν, το χρώμα, μπορεί να χρησιμοποιηθεί με στόχο:

• Να προκαλέσει ψυχολογικές, συχνά και φυσιολογικές αντιδράσεις στο κοινό.
• Να δημιουργήσει την ατμόσφαιρα μιας ταινίας και να εισάγει τον θεατή σε αυτή.
• Να υπογραμμίσει συγκεκριμένα γνωρίσματα ενός χαρακτήρα, να δηλώσει αλλαγές στον ίδιο χαρακτήρα κατά τη διάρκεια μιας ταινίας ή/και να συνδέσει/αντιπαραθέσει χαρακτήρες μεταξύ τους.
• Να κατευθύνει την προσοχή σε κάτι ή να την απομακρύνει από κάτι.
• Να ακολουθήσει και να υποδηλώσει αλλαγές στην ιστορία.
• Να βοηθήσει στην προσπάθεια αναβίωσης μιας άλλης χρονικής περιόδου.

Αλλά… περίμενε… πώς τα κάνει όλα αυτά το χρώμα, στα χέρια του εκάστοτε σκηνοθέτη ή διευθυντή φωτογραφίας; Η αλήθεια είναι πως ο απλούστερος τρόπος βασίζεται στο γεγονός ότι κάθε χρώμα είναι συνδεδεμένο με μια σειρά συναισθημάτων. Το κόκκινο αναπαριστά συχνά την αγάπη και το πάθος, αλλά και τον πόλεμο, τη μάχη, τον θάνατο και τον κίνδυνο. Το πράσινο είναι το χρώμα της φύσης, αλλά και του χρήματος, του κακού και της αρρώστιας. Το μπλε είναι κρύο, φουτουριστικό, μελαγχολικό αλλά και γαλήνιο. Το μωβ απαντάται συχνά σε εικόνες φαντασίας, μαγείας αλλά και πένθους. Το ροζ είναι ρομαντικό και κοριτσίστικο, το κίτρινο μαρτυρά παιδικότητα, αλλά επίσης κίνδυνο και ψυχική αστάθεια.

Η σχέση αυτή μεταξύ χρωμάτων και ψυχοσυναισθηματικών αντιδράσεων ισχύει σε πολλές περιπτώσεις, αλλά, προφανώς, όχι πάντα. Αποτελεί μια γνώση χρήσιμη για τον δημιουργό, αλλά σε καμία περίπτωση περιοριστική, αφού αυτοί οι συσχετισμοί αλλάζουν ή ακόμη και αντιστρέφονται, ανάλογα με τον τρόπο χρήσης του εκάστοτε χρώματος, καθώς και ανάλογα με τα προσωπικά βιώματα και την αντίληψη του θεατή. Στο υπέροχο, γλυκόπικρο «Her» του Spike Jonze, o σκηνοθέτης και ο διευθυντής φωτογραφίας του, Hoyte van Hoytema, αποφάσισαν να αποκλείσουν εντελώς ένα χρώμα από την παλέτα της ταινίας. Χωρίς σχεδόν καθόλου μπλε, το αποτέλεσμα δε θυμίζει σε τίποτα τα παγωμένα περιβάλλοντα του μέλλοντος που έχουμε συνηθίσει να βλέπουμε στη μεγάλη οθόνη, ευννοώντας την ανάδειξη του ανθρώπινου παράγοντα και της συναισθηματικής κατάστασης του πρωταγωνιστή. 

Φτάνουμε, έτσι, στο δεύτερο, πολυδιάστατο επίπεδο, αναφορικά πάντα με τους τρόπους διαχείρισης των χρωμάτων, τις λεγόμενες «χρωματικές ισορροπίες» ή «χρωματικά σχήματα». Ακολουθούν μερικά από τα σημαντικότερα:

• Μονοχρωματική ισορροπία / Monochromatic scheme: Πρόκειται για την επικράτηση ενός χρώματος και των αποχρώσεων αυτού σε μία ή περισσότερες σκηνές ή ακόμη και σε όλη την ταινία. Η μονοχρωματική ισορροπία δημιουργεί μια αίσθηση αρμονίας και ηρεμίας, κάνει την εικόνα ομοιόμορφη και αμβλύνει τις εντάσεις. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί ακόμη και με χρώματα που είναι συνδεδεμένα με συναισθήματα διαφορετικά από αυτά που μόλις αναφέρθηκαν, αφού η αίσθηση προκαλείται κυρίως από την καθολική χρήση ενός χρώματος και όχι από την ταυτότητά του. Χαρακτηριστικά παραδείγματα μονοχρωματικής ισορροπίας εντοπίζουμε, μεταξύ άλλων, σε όλα τα Matrix, αλλά και στη δουλειά ενός από τους πιο ταλαντούχους διαχειριστές του χρώματος στον σύγχρονο κινηματογράφο, του Wes Anderson.

• Αναλογικά ή αρμονικά χρώματα / Analogous (adjacent) colors: Βρίσκονται το ένα δίπλα στο άλλο στον χρωματικό κύκλο. Η έλλειψη μεγάλης αντίθεσης τους δίνει έναν κατευναστικό χαρακτήρα και η εικόνα «δένει» χωρίς μεγάλη προσπάθεια.

• Συμπληρωματικά χρώματα / Complementary colors: Το αντίθετο των αναλογικών, βρίσκονται απέναντι στον χρωματικό κύκλο, αποτελούν, δηλαδή, ζευγάρια χρωμάτων με την μεγαλύτερη δυνατή αντίθεση. Αυτήν ακριβώς την αντίθεση εκφράζουν σε σκηνές πραγματικής βίας και αντιπαράθεσης, αλλά και μεταφορικής διαμάχης και έντασης, τόσο εξωτερικής (μεταξύ χαρακτήρων) όσο και εσωτερικής (σε έναν χαρακτήρα). 

  

   

• Εξαιρετικός συνδυασμός το κόκκινο-πράσινο, αλλά, δυστυχώς για την πρωτοτυπία του κινηματογράφου και για εμάς που την επιζητούμε μάταια στα χολιγουντιανά blockbuster, αυτή η ικανότητα των συμπληρωματικών χρωμάτων να φωνάζουν «εδώ γίνεται χαμός», συνδυάζεται -πιο συχνά απ’όσο αντέχουμε- με την επιθυμία κάθε ιστορίας να φέρνει στο προσκήνιο, τι άλλο; Tους χαρακτήρες της! Οι χαρακτήρες, όμως, είναι συνήθως άνθρωποι και οι άνθρωποι είναι συνήθως μπεζοροζοπορτοκαλί (μην κοιτάς που αποφάσισαν να δώσουν Όσκαρ στο «Moonlight» και έμαθε το ευρύ κοινό ότι υπάρχουν κι άλλα χρώματα προσώπου). Πώς συμπληρώνει λοιπόν κανείς το πορτοκαλί; Μα με το συμπληρωματικό του, μπλε. Κάπως έτσι πήραν τον κατήφορο όλες οι σουπερ-ντούπερ υπερπαραγωγές και τώρα μοιάζουν ίδιες. Με άλλα λόγια (ή μάλλον χωρίς λόγια), συνέβη αυτό:

• Τριαδικά χρώματα / Triadic colors: Απέχουν ίση απόσταση μεταξύ τους στον χρωματικό κύκλο. Το σχήμα αυτό είναι αρκετά τολμηρό και χρησιμοποιείται πιο σπάνια, δίνει όμως έντονο αποτέλεσμα ακόμη κι αν τα χρώματα έχουν μικρές τιμές κορεσμού, φαίνονται, δηλαδή, «θαμπά». Μεγάλη αγάπη στα 3 βασικά χρώματα έχει ο Δανός auteur Nicolas Winding Refn, αν και τα προτιμά κάθε άλλο παρά θαμπά, αφού έχει μια μορφή αχρωματοψίας που του επιτρέπει να ξεχωρίζει μόνο τις αποχρώσεις υψηλής έντασης/κορεσμού.

Πέρα από τις παραπάνω χρωματικές ισορροπίες, αλλά και σε συνδυασμό με αυτές, τα χρώματα μπορούν να λειτουργήσουν επιπλέον:

• Σαν σωστά «αναρχικά στοιχεία»! Αποκλίνοντας από τα κύρια χρωματικά σχήματα της ταινίας, τα λεγόμενα discordant χρώματα είναι, πρακτικά, εκείνα που δεν ταιριάζουν με τα υπόλοιπα. Χρησιμοποιούνται για να αναπροσαρμόσουν τα σημεία προσοχής, να αποπροσανατολίσουν, ή να «ξεκουράσουν το μάτι» από ένα επαναλαμβανόμενο χρωματικό μοτίβο. Έτσι η διάσημη μπλε λάμπα της Amélie έρχεται για να ξυπνήσει τον θεατή και να ξελαφρώσει την εικόνα από το αυστηρό ζεύγος κόκκινου-πράσινου.

• Συσχετιζόμενα με ένα πρόσωπο, μια έννοια, ένα θέμα, μια σχέση. Οποιοδήποτε μεμονωμένο χρώμα ή χρωματικό σχήμα μπορεί να συνδεθεί με κάτι από τα παραπάνω, αντιπροσωπεύοντας το μέσα στην ταινία και ακολουθώντας τις όποιες μεταβολές του. Ξεχνιέται η κατακίτρινη στολή της Uma Thurman στο «Kill Bill» του Quentin Tarantino; Το «κόκκινο μπαλόνι» του μικρού Pascal στην ομώνυμη ταινία;

• Μέσω των μεταβολών τους: Αλλαγή κάποιου χρωματικού συνδυασμού/σχήματος κατά τη διάρκεια της ταινίας σημαίνει συχνά αλλαγή ή εξέλιξη στην πλοκή ή στους χαρακτήρες. Στην «Αιώνια Λιακάδα Ενός Καθαρού Μυαλού», τα μαλλιά της Clementine αλλάζουν χρώμα, όχι μόνο επειδή η κοπέλα τυχαίνει να είναι λίγο θεοπάλαβη, αλλά -κυρίως- για να καταφέρει ο θεατής να αναγνωρίσει τις χρονικές μεταβολές σε μια μη-γραμμική αφήγηση. Πιθανότατα δεν είναι τυχαία ούτε η επιλογή των χρωμάτων, από το ηλεκτρικ μπλε στο θερμό κόκκινο, αφού ανάλογες διακυμάνσεις ζεστού-κρύου συμβαίνουν και στη συναισθηματική πραγματικότητα των πρωταγωνιστών.

Η χρήση των χρωμάτων είναι, αναμφίβολα, μια μικροεπιστήμη… πολύ εκτενής για να την παρουσιάσει ικανοποιητικά αυτό εδώ το άρθρο, αλλά αρκετά απλή ώστε να αξίζει να τη μελετήσεις, είτε είσαι δημιουργός (κυρίως τότε), είτε ένας απλός σινεφίλ ή κριτικός. Η κινηματογραφική γλώσσα αποτελείται, όπως όλες οι γλώσσες, από δεκάδες αλληλένδετα συστατικά και όσα περισσότερα αγνοεί κανείς, τόσο πιο δύσκολο είναι να την κατανοήσει. Έτσι, κάθε φορά που θα ανακαλύπτεις ένα χρωματικό σχήμα που δεν είχες παρατηρήσει πριν, θα ‘ναι σαν να σου έμαθαν έναν από εκείνους τους αναθεματισμένους, πανέμορφους ιδιωματισμούς των βρετανικών αγγλικών… ή σαν να πρόφερε το δίχρονο ανιψάκι σου μια καινούργια λέξη. 

Πηγές:

Shuttestock.com : ”4 Ways to use film color palettes to transform your work”

Studiobinder.com: ”How to use color in film: 50+ Examples of movie color palettes”

priceonomics.com: ”Why does every movie look sort of orange and blue”

missatlaplaya.com: ”The colors in ‘Her’ by Spike Jonze”